ਲਾਲ ਸਿੰਘ ਦਸੂਹਾ

ਇਨ ਹੀ ਕੀ ਕਿਰਪਾ ਸੇਏ...(ਸਵੈ-ਕਥਨ)

ਲਾਲ ਸਿੰਘ ਦਸੂਹਾ

ਆਪਣੇ ਬਾਰੇ ਲਿਖਣਾ ਇਕ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਤਿੱਖੀ ਧਾਰ ‘ਤੇ ਤੁਰਨ ਵਰਗਾ ਲੱਗਦਾ । ਇਸ ਦਾ ਕਾਰਨ ਸ਼ਾਇਦ ਇਹ ਹੋਵੇ ਕਿ ਇਉਂ ਕਰਦਿਆਂ ‘ਮੈਂ-ਮੈਂ” ਦੀ ਮੁਹਾਰਨੀ ਬਹੁਤੀ ਹੀ ਪੜ੍ਹਨੀ ਪੈਂਦੀ ਐ । ਉਂਝ ‘ ਮੈਂ “ ਪਾਤਰ ਰਾਹੀਂ ਹੋਈ ਸਮੁੱਚੀ ਅਭਿਵਿਅਕਤੀ ਬਾਰੇ ਟਾਕਰਵੀਆਂ ਰਾਵਾਂ ਹਨ । ਸਾਡੀ ਬੋਲੀ ਦੀ ਬਹੁ-ਗਿਣਤੀ ਕਹਾਣੀ, ਅਤੇ ਗ਼ਜਲ ਨੂੰ ਛੱਡ ਕੇ ਕਰੀਬ ਕਰੀਬ ਸਾਰੀ ਕਵਿਤਾ ਮੈਂ ਪਾਤਰ ਵਿੱਚ ਅੰਕਤ ਹੋਈ ਲੱਭਦੀ ਹੈ । ਸ਼ਾਇਦ ਇਸ ਲਈ ਸੁਰਜੀਤ ਪਾਤਰ ਦੇ ਕੱਦ-ਕਾਠ ਦਾ ਸ਼ਾਇਰ ਵੀ ਇਸ ਵੰਨਗੀ ਨਾਲ ਸਹਿਮਤੀ ਪ੍ਰਗਟਾਉਂਦਾ ਹੈ , ਭਾਵੇਂ ਦੱਬੀ ਸੁਰ ਵਿੱਚ ਹੀ । ਉਸ ਅਨੁਸਾਰ ‘ ਮੈਂ “ ਹਮੇਸ਼ਾਂ ਲੇਖਕ ਦੀ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ । ਕਦੀ ਇਹ ਆਪਣੇ ਦੇਸ਼ , ਕਦੇ ਧਰਮ ਦੀ , ਕਦੇ ਵਰਗ ਦੀ ਤੇ ਕਦੀ ਮਾਨਵਤਾ ਦੀ ਮੈਂ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।

ਇਸ ਦੇ ਵਿਪਰੀਤ ਦੂਸਰੀ ਧਿਰ ਦੀ ਧਾਰਨਾ ਹੈ ਕਿ ਮੈਂ ਸ਼ਬਦ ਦਾ ਨਿਰੰਤਰ ਦੁਹਰਾਇਆ ਜਾਣਾ ਕਿਸੇ ਵੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਕਲਾਤਮਕ ਵਿਅਕਤੀਤਵ ਦਾ ਚਿੰਨ੍ਹ ਨਹੀਂ । ਇਹਨ੍ਹਾਂ ਦੋਨਾਂ ਧਾਰਨਾਵਾਂ ਦੇ ਗੁਣ-ਅਵਗੁਣ ਵੀ ਹੋਣਗੇ ਤੇ ਸੀਮਾਵਾਂ –ਸਮਰੱਥਾਵਾਂ ਵੀ । ਹੱਥਲੀ ਲਿਖਤ ਇਸ ਬਹਿਸ ਦਾ ਵਿਸ਼ਾ ਨਹੀਂ । ਤਾਂ ਵੀ ਥੋੜ੍ਹੀ ਕੁ ਜਿੰਨੀ ਸ਼ੰਕਾ-ਨਵਿਰਤੀ ਲਈ ਇਹ ਜ਼ਰੂਰ ਪੁੱਛਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ਕਿ ਕੀ ਅਧਿਆਤਮ ਦੀਆਂ ਸੁਰਾਂ-ਤਰਜ਼ਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਵਿਵਹਾਰਕ , ਸਮਾਜਕ, ਰਾਜਨੀਤਕ ਸੁਨੇਹਾ ਦਿੰਦਾ ਭਗਵਤ ਗੀਤਾ-ਗ੍ਰੰਥ ਅੰਦਰਲਾ ਮੈਂ ਪਾਤਰ , ਆਪਣੀ ਉਦੇਸ਼-ਪੂਰਤੀ ਵਿੱਚ ਵੱਧ ਕਾਰਗਰ ਜਾਪਦਾ ਹੈ ਜਾਂ ਗੁਰਬਾਣੀ ਰਾਹੀਂ ਕੁਦਰਤ ਦੇ ਅਦਭੁਤ ਪਾਸਾਰ ਸਮੇਤ ਮਨੁੱਖ ਦੀ ਰੂਹ-ਜਾਨ ਤਕ ਪੁੱਜਣ ਵਾਲਾ ਅਨਯ-ਪੁਰਖ ਰਾਹੀਂ ਪ੍ਰਸਾਰਤ-ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਤ ਹੋਇਆ ਗੁਰ-ਉਪਦੇਸ਼ ?

ਮੇਰੇ ਨਿੱਜ ਨੂੰ ਅਨਯ-ਪੁਰਖ ਰਾਹੀਂ ਹੋਂਦ ਵਿੱਚ ਆਈ ਹਰ ਲਿਖਤ ਇਸ ਲਈ ਪਸੰਦ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਇੱਕ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਲੇਖਕ ਦੇ ਧੁਰ ਅੰਦਰ ਕਿਧਰੇ ਘਰ ਕਰੀ ਬੈਠੀ ਮਨੁੱਖੀ ਹਊਮੈਂ ਤੋਂ ਬਚੀ ਹੋਈ ਜਾਪਦੀ ਹੈ । ਸ਼ਾਇਦ ਇਹ ਹੀ ਕਾਰਨ ਹੋਵੇ ਕਿ ਮੇਰੀਆਂ ਬਹੁ-ਗਿਣਤੀ ਕਹਾਣੀਆਂ ਥਰਡ-ਪਰਸਨ ਰਾਹੀਂ ਹੀ ਅੰਕਿਤ ਹੋਈਆਂ ਅਤੇ ਥੋੜ੍ਹੀ ਕੁ ਗਿਣਤੀ ਵਿੱਚ ਮੈਂ ਪਾਤਰ ਭਾਵ ਉੱਤਮ-ਪੁਰਖ ਰਾਹੀਂ ਅਤੇ ਕੇਵਲ ਦੋ ਕਹਾਣੀਆਂ ‘ ਮਾਰਖੋਰੇ ‘ ਤੇ ‘ ਅਕਾਲਗੜ੍ਹ ‘ ਮੱਧਮ ਪੁਰਖ ( ਸੈਂਕੜ ਪਰਸਨ ) ਰਾਹੀਂ ।

ਜੇ ਮੇਰੀ ਹੁਣ ਤਕ ਦੀ ਕਿਰਤ –ਕਮਾਈ ਦਾ ਜੋੜ-ਤੋੜ ਵਾਚਣਾ ਹੋਵੇ , ਪਹਿਲੀ ਪੁਸਤਕ ‘ਮਾਰਖੋਰੇ ’ ਦੀਆਂ ਤੇਰਾਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਵਿਚੋਂ ਚਾਰ- ‘ਨਾਇਟ-ਸਰਵਿਸ ’, ‘ਧੁੰਦ ’ , ‘ਅਜੇ ਮੈਂ ਜੀਉਂਦਾ ਹਾਂ ’ ਤੇ ‘ਉਹ ਵੀ ਕੀ ਕਰਦਾ ’ , ਤੀਜੀ ਪੁਸਤਕ ‘ਧੁੱਪ-ਛਾਂ ’ ਦੀਆਂ ਸੱਤ ਕਹਾਣੀਆਂ ਵਿੱਚ ਕੇਵਲ ਇੱਕ ‘ਧੁੱਪ-ਛਾਂ ’, ਚੌਥੀ ਪੁਸਤਕ ‘ਕਾਲੀ-ਮਿੱਟੀ ’ ਦੀਆਂ ਸੱਤ ਕਹਾਣੀਆਂ ਵਿਚੋਂ ਵੀ ਇਕ ‘ਬੂਟਾ ਰਾਮ ਪੂਰਾ ਹੋ ਗਿਆ ! ’ ; ਪੰਜਵੀਂ ਪੁਸਤਕ ‘ਅੱਧੇ ਅਧੂਰੇ ’ ਦੀਆਂ ਸੱਤ ਕਹਾਣੀਆਂ ਵਿਚੋਂ ਵੀ ਇਕ ‘ਪੌੜੀ ’; ਅਤੇ ਛੇਵੀਂ ਪੁਸਤਕ ‘ਗੜ੍ਹੀ ਬਖਸ਼ਾ ਸਿੰਘ ’ ਦੀਆਂ ਛੇ ਕਹਾਣੀਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਤਿੰਨ ਕਹਾਣੀਆਂ – ‘ਥਰਸਟੀ ਕਰੋਅ ’ ,’ਚੀਕ ਬੁਲਬਲੀ ’ ਦੇ ‘ ਐਚਕਨ ‘ ਫਸਟ ਪਰਸਨ ਵਿੱਚ ਲਿਖੀਆਂ ਗਈਆਂ ਹਨ । ਇਹਨਾਂ ਦਾ ਕੁੱਲ ਜੋੜ ਕੇਵਲ ਦਸ ਹੀ ਬਣਦਾ ਹੈ , ਦੂਜੀ ਕਹਾਣੀ ਪੁਸਤਕ ‘ਬਲੌਰ ’ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਵੀ ਕਹਾਣੀ ਉੱਤਮ-ਪੁਰਖੀ ਨਹੀਂ ਹੈ ।

ਉਂਝ ਤਾਂ ਲੇਖਕ ਦੀ ਸਮੁੱਚੀ ਹੋਂਦ ਉਸਦੀ ਹਰ ਲਿਖਤ ਵਿਚ ਹਾਜ਼ਰ –ਨਾਜ਼ਰ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਕਿਉਂਕਿ ਲੇਖਕ ਨੇ ਅਮੂਰਤ ਚੀਜ਼ਾਂ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਨਿੱਗਰ ਯਥਾਰਥ ਦੇ ਰੂ-ਬ-ਰੂ ਹੋਣਾ ਹੁੰਦਾ । ਤਾਂ ਵੀ ਯਥਾਰਥ ਦੀ ਨਿਰੀ –ਪੁਰੀ ਫੋਟੋਗਰਾਫੀ ਵੀ ਸਾਹਿਤ ਨੂੰ ਪ੍ਰਵਾਨ ਨਹੀਂ । ਹਰ ਲਿਖਤ ਅੱਧੇ-ਪਚੱਧੇ ਕਾਲਪਨਿਕ ਵਿਸਥਾਰ ਦੇ ਆਸਰੇ ਉਸਰਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਕਾਲਪਨਿੱਤਾ ਤੇ ਯਥਾਰਥ ਦੇ ਸੁਮੇਲ ਨੂੰ ਸਮਤਲ ਰੱਖਣ ਲਈ ਮੈਨੂੰ ਉਹ ਕਹਾਣੀਆਂ ‘ ਮੈਂ “ ਪਾਤਰ ਲਿਖਣ ਦੀ ਸੌਖ ਰਹੀ ਜਿਹਨਾਂ ਦੇ ਵਿਸਥਾਰ ਅੰਦਰ ਮੇਰੀ ਹੋਂਦ ਵੱਧ ਦਖ਼ਲ-ਅੰਦਾਜ਼ ਸੀ ।

ਇਹ ਤਾਂ ਨਹੀਂ ਕਿਹਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਕਿ ਉੱਤਮ-ਪੁਰਖ ਰਾਹੀਂ ਲਿਖੀਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਵਿੱਚ ਮੈਂ ਲਿਖਤ ਅੰਦਰਲੇ ਸੱਚ ਦੇ ਬਹੁਤ ਨੇੜੇ ਪੁੱਜਿਆ ਰਿਹਾਂ ਹਾਂ ਜਾਂ ਇਹਨਾਂ ਅੰਦਰ ਪੇਸ਼ ਹੋਏ ਪਾਤਰਾਂ ਦੇ ਸਾਰੇ ਦੁੱਖ-ਦਰਦ ਮੈਂ ਆਪਣੇ ਅੰਦਰ ਵੀ ਸਮੇਅ ਲਏ ਹਨ , ਪਰ ਏਨਾ ਜ਼ਰੂਰ ਕਿਹਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ਕਿ ਇਉਂ ਕਰਦਿਆਂ ਮੈਨੂੰ ਉਹਨਾਂ ਵਰਗਾ ਹੋਣ-ਦਿਸਣ ਲੱਗਿਆਂ ਚੰਗਾ-ਚੰਗਾ ਲੱਗਦਾ ਰਿਹਾ । ਉਦਾਹਰਨ ਹਿਤ ‘ਮਾਰਖੋਰੇ ’ ਪੁਸਤਕ ਵਿਚਲੀ ‘ ਨਾਇਟ-ਸਰਵਿਸ ‘ ਕਹਾਣੀ ਅੱਸੀਵਿਆਂ ਦੇ ਸ਼ੁਰੂ ਵਿੱਚ , ਦਿੱਲੀ ਤੋਂ ਜਲੰਧਰ ਤਕ ਕੀਤੀ ਇਕ ਰਾਤ ਦੀ ਬੱਸ-ਯਾਤਰਾ ਦੀ ਪ੍ਰਤੀਫਲ ਹੈ । ਹੁਣ ਪੱਕਾ ਚੇਤਾ ਨਹੀਂ ਇਸ ਕਹਾਣੀ ਨੂੰ ਹੁੱਝ ਮਾਰਨ ਵਾਲਾ ਪਾਤਰ ਅੰਬਾਲੇ ਉੱਤਰਿਆ ਸੀ ਜਾਂ ਲਧਿਆਣੇ । ਚੜ੍ਹਿਆ ਉਹ ਦਿੱਲੀ ਸਬਜ਼ੀ ਮੰਡੀਉਂ ਸੀ । ਸ਼ਕਲੋਂ-ਸੂਰਤੋਂ ਉਹ ਨਾ ਨਿਪਾਲੀ ਗੋਰਖਾ ਲੱਗਦਾ ਸੀ ਨਾ ਬਿਹਾਰੀ ਭਈਆ । ਮਧਰਾ-ਭਰਵਾਂ ਬਦਨ, ਮੋਕਲੇ ਹੱਡ-ਪੈਰ , ਮੂੰਹ-ਚਿਹਰਾ ਅਤਿ ਦਾ ਕਰੂਪ । ਮਨੁੱਖੀ ਨਸਲ ਦੇ ਕਿਸੇ ਪੁਰਖੇ ਸ਼ਮਪੈਂਜੀ ਜਾਂ ਬੋਬੀਨ ਵਰਗਾ । ਉਸਦੇ ਗਲ ਇਕ ਵੰਡੀ ਸੀ ਤੇ ਤੇੜ ਕੱਛਾ । ਵੰਡੀ ਦੀ ਲੰਮੀ-ਲਮਕਦੀ ਜੇਬ ਤੁੰਨੀ ਪਈ ਸੀ , ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਕੀ ਕੁਝ ਨਾਲ । ਉਹ ਮੇਰੇ ਨਾਲ ਦੀ ਖਾਲੀ ਸੀਟ ‘ਤੇ ਬੈਠਦਿਆਂ ਸਾਰ ਸੌਂ ਗਿਆ । ਉਸਦਾ ਭਾਰਾ ਸਿਰ ਕਦੀ ਮੇਰੇ ਮੋਢੇ ‘ਚ ਵੱਜਦਾ, ਕਦੀ ਸਾਹਮਣੀ ਸੀਟ ਦੇ ਡੰਡੇ ‘ਤੇ । ਮੈਨੂੰ ਉਸ ਅੰਦਰ ਅਭਿਵਿਅਕਤ ਭਾਰਤ ਦੀ ਕੋਈ ਪੁਰਾਣੀ ਸਦੀ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਮਾਨ ਹੋ ਗਈ । ਮੈਂ ਇਸ ਨੂੰ ਅਠਾਰਵੀਂ ਦਾ ਨਾਮ ਦੇ ਲਿਆ । ਬਾਕੀ ਦੋਨੋਂ ‘ਸਦੀਆਂ ‘ ਨਾਲ ਬੱਸ ਭਰੀ ਪਈ ਸੀ – ਕੋਈ  ਆਧੁਨਿਕ ਕੋਈ ਅਤਿ-ਆਧੁਨਿਕ । ਮੈਨੂੰ ਲੱਗਾ ਇਸ ਪਾਤਰ ਨੂੰ ਉਘਾੜਨ ਲਈ ਆਮ ਤਰਕਪੂਰਨ ਮਨੌਤਾਂ ਦਾ ਸਹਾਰਾ ਵੀ ਲੈਣਾ ਪਵੇਗਾ ਤੇ ਮੇਰੇ ਨਾਲ ਖਹਿ ਕੇ ਬੈਠੇ ‘ਯਥਾਰਥ ‘ ਦਾ ਵੀ । ਇਹ ਕੰਮ ਅਨਯ-ਪੁਰਖ ਰਾਹੀਂ ਨਹੀਂ ਸੀ ਹੋ ਸਕਣਾ ।

ਇਹੋ ਵਿਧੀ ‘ਧੁੰਦ ‘ ਕਹਾਣੀ ਲਿਖਦਿਆਂ , ਇਤਿਹਾਸ ਦੇ ਇਕ  ਵਿਚਿੱਤਰ ਕਿਰਦਾਰ ਭਾਈ ਘਨ੍ਹੱਈਆ ਨੂੰ ‘ ਮੈਂ “ ਪਾਤਰ ਵਿੱਚ ਸਮੋਅ ਕੇ ਅਪਨਾਉਂਣੀ ਪਈ ।

ਤੱਥ ਗਵਾਹ ਨੇ ਕਿ ਪੰਜਾਬ ਵਿਚਲੇ ਜ਼ਿਮੀਦਾਰਾਂ ਵਿਚੋਂ ਸੱਤ ਪ੍ਰਤੀਸ਼ਤ ਵੱਡੇ ਜ਼ਿਮੀਦਾਰ ਸੈਂਤੀ ਪ੍ਰਤੀਸ਼ਤ ਜ਼ਮੀਨ ‘ਤੇ ਕਾਬਜ਼ ਹਨ । ਇਹਨਾਂ ਦੇ ਖੁਰਖਿਆਂ ਵਿਚੋਂ ਸੰਨ 1699 ਈ: ਦੀ ਵਿਸਾਖੀ ਵਾਲੇ ਦਿਨ ਆਨੰਦਪੁਰ ਅੱਵਲ ਤਾਂ ਕੋਈ ਗਿਆ ਹੀ ਨਹੀਂ ਹੋਣਾ , ਜੇ ਕੋਈ ਇੱਕ-ਅੱਧ ਚਲਾ ਵੀ ਗਿਆ ਹੋਵੇਗਾ , ਤਾਂ ਉਹ ਗੁਰੂ ਦੀ ਲਹੂ ਮੰਗਦੀ ਤਲਵਾਰ ਵੱਲ ਦੇਖਕੇ ਜ਼ਰੂਰ ਖਿਸਕ ਆਇਆ ਹੋਵੇਗਾ । ਤੇ ਗੁਰੂ ਵਿਚਾਰੇ ਲਈ ਬਚੇ ਹੋਣਗੇ , ਇਹਨਾਂ ਫਿਊਡਲ ਲਾਰਡਾਂ ਦੇ ਖੇਤਾਂ ਵਿਚ ਕੰਮ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਕਿਰਤੀ-ਕਾਮੇ , ਨਾਈ, ਛੀਂਬੇ , ਖੱਤਰੀ । ਭਾਈ ਘਨ੍ਹੱਇਆ ਦੇ ਪਾਤਰ ਰਾਹੀਂ ਇਹ ਕਹਾਣੀ,ਦਿੱਲੀ ਦੀਆਂ ਔਰੰਗੇ ਤੋਂ ਤਰੰਗੇ ਤਕ ਦੀਆਂ ਸਰਕਾਰਾਂ ਲਈ ਫੀਡ-ਬੈਂਕ ਬਣਦੀ ਰਹੀ ਤੇ ਭਾਈਵਾਲੀ ਨਿਭਾਉਂਦੀ ਆਈ ,ਇਸ ਭੋਂਪਤੀ ਜਮਾਤ ਦੇ ਅਵਸਰਵਾਦੀ ਤੇ ਤਸ਼ੱਦਦੀ ਕਿਰਦਾਰ ‘ਤੇ ਟਿੱਪਟੀ ਕਰਨ ਦਾ ਸਾਹਸ ਕਰਦੀ ਹੈ । ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਸੰਦਰਭ ਵਿਚ ਇਹ ਕੰਮ ਵੇਲੇ ਦੀ ਸਰਕਾਰ ਵੱਲੋਂ ਖੱਬੀ ਲਹਿਰ ਦੇ ਇਕ ਤਿੱਖੇ ਦਸਤੇ ਨਕਸਲਵਾਦ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਹੀ ਬੇ-ਰਹਿਮੀ ਨਾਲ ਮਾਰੇ-ਕੋਹੇ ਜਾਣ ਦੇ ਦਰਦ ਨੂੰ ਮਹਿਸੂਸਦੀ , ਗੋਬਿੰਦ ਗੁਰੂ ਕੋਲ ਇਕ ਚਿੱਠੀ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਆਪਣਾ ਦੁੱਖ ਰੋਂਦੀ ਹੈ । ਮੈਨੂੰ ਇਹ ਮੰਨ ਲੈਣ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਝਿਜਕ ਨਹੀਂ ਕਿ ਮੇਰੀਆਂ ਕਰੀਬ ਸਾਰੀਆਂ ਹੀ ਕਹਾਣੀਂਆਂ ਦੀ ਪਿੱਠ ਭੂਮੀ ‘ਚ ਪ੍ਰਤੀਬੱਧਤਾ ਦਾ ਮਾਰਕਸੀ ਸਿਧਾਂਤ ਕਾਰਜਸ਼ੀਲ ਰਿਹਾ ਹੈ ।

ਮੇਰੀ ਮਾਨਸਿਕਤਾ ਪਿਛਲੀ ਅੱਧੀ ਸਦੀ ਦੀ ਪਰਛਾਈਂ ਹੇਠ ਨਿਵੇਕਲੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਗ੍ਰਹਿਣ ਕਰਦੀ , ਜਿੱਥੇ ਸਮਾਜਕ ਤਬਦੀਲੀ ਦੇ ਮਾਰਕਸੀ ਸਿਧਾਂਤ ਨੂੰ ਪ੍ਰਣਾਏ ਸੁਹਿਰਦ ਕਾਮਿਆਂ ਦੀ ਕਾਰਜਸ਼ੈਲੀ ਨੂੰ ਸਮਰਪਤ ਹੋ ਉੱਠੀ , ਉੱਥੇ ਭਾਂਜਵਾਦੀ ਤੇ ਪਿੱਛਾਖੜੀ ਅਨਸਰਾਂ ਦਾ ਖੁੱਲ੍ਹਾ ਵਿਰੋਧ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਵੀ ਪਿੱਛੇ ਨਹੀਂ ਰਹੀ । ਪੰਜਾਬੀ ਮੱਧ ਵਰਗ ਆਪਣੀ ਕਬਾਇਲੀ ਪਿੱਠਭੂਮੀ ਕਾਰਨਜਿੰਨੀ ਰਫ਼ਤਾਰ ਨਾਲ ਸਮਾਜਕ-ਰਾਜਨੀਤਕ-ਸਭਿਆਚਰਕ ਖੇਤਰ ਵਿਚ ਅਗਾਂਹ ਵਧਿਆ , ਓਨੀ ਹੀ ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ ਪਿੱਛਲਖੁਰੀ ਦੌੜ ਨਿਕਲਿਆ । ਸੰਨ 1962 ਵਿੱਚ ਦੋ ਥਾਈ ਟੁਕੜੇ ਹੋਇਆ ਰਾਜਸੀ ਵਿੰਗ, ਸੰਨ 1967 ਵਿੱਚ ਤਿੰਨ ਅਤੇ ਪਿੱਛੋਂ ਤੇਰਾਂ , ਤੇ ਫਿਰ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਕਿੰਨੇ ਥਾਈਂ ਵੰਡਿਆ ਗਿਆ । ਜਿਸ ਦੇ ਫਲ-ਸਰੂਪ ਮਾਰਕਸੀ ਸਿਧਾਂਤ ‘ਤੇ ਆਸਥਾ ਰੱਖਣ ਵਾਲੇ ਜਨਸਧਾਰਨ ਸਮੇਤ,ਘਰ-ਵਾਰ ਛੱਡ ਕੇ ਯੁਗ-ਗ਼ਦਰੀ ਕਰਨ ਨਿਕਲਿਆ ਸੁਹਿਰਦ ਕਾਮਾ ਵੀ ਨਿਰਾਸਤਾ ਦੀ ਦਲਦਲ ਵਿਚ ਖੁੱਭ ਗਿਆ । ‘ਮਾਰਖੋਰੇ ’ ਸੰਗ੍ਰਹਿ ਦੀ ਅੰਤਲੀ ਕਹਾਣੀ ‘ਉਹ ਵੀ ਕੀ ਕਰਦਾ ! ’  ‘ਬਲੌਰ ’ ਕਹਾਣੀ ਸ਼ੰਗ੍ਰਹਿ ਦੀ ਕਹਾਣੀ ‘ਬਲੌਰ ’ ਅਤੇ ‘ਕਾਲੀ ਮਿੱਟੀ ’ ਸੰਗ੍ਰਹਿ ਦੀ ‘ਬੂਟਾ ਰਾਮ ਪੂਰਾ ਹੋ ਗਿਆ ! ’ ਤਾਂ ਸਿੱਧੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਹੀ ਇਸ ਨਿਰਾਸਤਾ ‘ਚੋਂ ਉਪਜੀਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਹਨ , ਪਰ ਇਸ ਦੀ ਪਰਛਾਈਂ ਮੇਰੀਆਂ ਹੁਣ ਤੱਕ ਦੀਆਂ ਕਰੀਬ ਸਾਰੀਆਂ ਹੀ ਕਹਾਣੀਆਂ ‘ਤੇ ਦੇਖੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ ।

‘ਉਹ ਵੀ ਕੀ ਕਰਦਾ ! ’ ਅੰਦਰ ਅੰਕਤ ਹੋਏ ਭਾਵ , ਮੇਰੀ ਗੂੜ੍ਹ ਜਾਣ-ਪਛਾਣ ਵਾਲੇ ਮਾਸਟਰ ਰਵੀ ਕੁਮਾਰ ਅੰਦਰ ਖੌਲਦੇ ਸਨ । ਉਹ ਪਠਾਨਕੋਟ ਲਾਗੇ ਤੋਂ ਪੱਕੀ ਸਕੂਲ ਅਧਿਆਪਕੀ ਛੱਡ ਕੇ ਕੁਲ ਵਕਤੀ ਕਾਮਾ ਬਣ ਗਿਆ ਸੀ । ਐੱਸ.ਐੱਨ.ਗਰੁੱਪ ਦਾ ਕੇਂਦਰੀ ਕਮੇਟੀ ਮੈਂਬਰ ਤੇ ਪੰਜਾਬ –ਹਿਮਾਚਲ ਸੂਬਿਆਂ ਦਾ ਸਾਂਝਾ ਸਕੱਤਰ ਬਲਦੇਵ ਸਿੰਘ ਗਰੇਵਾਲ ਪਹਿਲੋਂ ਰਵੀ ਦੀ ਭੈਣ ਨੂੰ ਵਿਆਹ ਕੇ ਉਸ ਨੂੰ ਘਰੋਂ ਲੈ ਗਿਆ , ਫਿਰ ਉਸਨੇ ਰਵੀ ਉੱਪਰ ਇੱਕ ਉੱਘੇ ਕਹਾਣੀਕਾਰ ਦੀ ਲੜਕੀ ਨਾਲ ਬਣਾਏ ਸੰਪਰਕ ਦੀ ਕੋਝੀ ਜਿਹੀ ਤੁਹਮਤ ਲਾ ਕੇ ਉਸਨੂੰ ਦੋ ਸਾਲਾਂ ਲਈ ਪਾਰਟੀ ਤੋਂ ਸਸਪੈਂਡ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਸੀ । ਰਵੀ ਦੇ ਦਰਦ ਨੂੰ ਮਹਿਸੂਸਣ ਲਈ ‘ਮੈਂ “ ਪਾਤਰ ਦਾ ਆਸਰਾ ਲੈਣਾ ਇਕ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਮੇਰੀ ਮਜਬੂਰੀ ਹੀ ਬਣ ਗਈ ਸੀ ।

ਇਵੇਂ ਹੀ ‘ ਅਜੇ ਮੈਂ ਜੀਊਂਦਾ ਹਾਂ ‘ ਦੀ ਪਿੱਠ –ਭੂਮੀ ਵਿੱਚ 1975 ਦੀ ਐਂਮਰਜੈਂਸੀ ਵਿਰੁੱਧ ਰੰਜਸ਼ ਦੀ ਭਾਵਨਾ ਕਾਰਜਸ਼ੀਲ ਹੈ ਜਿਸ ਸਮੇਂ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਇੰਦਰਾ ਗਾਂਧੀ ਵੱਲੋਂ ਸਾਰੀਆਂ ਵਿਧਾਨਕ ਤੇ ਪ੍ਰਸ਼ਾਸਨਕ ਸ਼ਕਤੀਆਂ ਆਪਣੀ ਮੁੱਠ ‘ਚ ਕਰਕੇ ਲੋਕ-ਤੰਤਰੀ ਵਿਵਸਥਾਂ ਦੀ ਗਲਾ ਘੁੱਟਿਆ ਗਿਆ ਸੀ । ਉਸ ਸਮੇਂ ਤਾਂ ਉਹ ਮੈਡਮ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਪਦ ਨੂੰ ਅਮਰੀਕੀ ਵਿਵਸਥਾ ਵਾਲੇ ਰਾਸ਼ਟਰਪਤੀ ਪ੍ਰਬੰਧ ਵਿੱਚ ਤਬਦੀਲ ਕਰਨ ਦੀਆਂ ਸਕੀਮਾਂ ਵੀ ਘੜਨ ਲੱਗ ਪਈ ਸੀ , ਪਰ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਰਾਜ ਦੀਆਂ ਤਲਖੀਆਂ ਹੰਢਾ ਚੁੱਕੇ ਭਾਰਤੀਆਂ ਨੇ ਇਸ ਉੱਥਲ-ਪੁੱਥਲ ਨੂੰ ਵੇਲੇ ਸਿਰ ਸਾਂਭ ਲਿਆ ਸੀ ।

ਮੇਰੀ ਦੂਸਰੀ ਕਹਾਣੀ ਪੁਸਤਕ ‘ਬਲੌਰ ‘ ਵਿੱਚ ‘ਬਲੌਰ ‘ ਨਾਮੀ ਕਹਾਣੀ ਵਿਚ ਤਿੰਨ ਟੋਟਿਆਂ ‘ਚ ਵੰਡੀ ਗਈ ਖੱਬੀ ਰਾਜਨੀਤਕ ਪਾਰਟੀ ਦੇ ਪ੍ਰਵਚਨ-ਵਕਤਾ ਆਪਣੇ ਹਿੱਸੇ ਦਾ ਕਾਰਜ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਨਿਮਨ ਵਰਗੀ ਬਹਾਦਰ ਨੂੰ , ਪਿੰਡ ਦੀ ਮੱਧ-ਸ੍ਰੈਣਿਤ ਸੱਤਾ-ਸੰਪੰਨ ਜਮਾਤ ਵੱਲੋਂ ਹੋਏ ਹਮਲੇ ਅੰਦਰ ਘਿਰੇ ਨੂੰ ਸਿਧਾਂਤ ਦਾ ਉਪਦੇਸ਼ ਤਾਂ ਖੂਬ ਰੱਜਵਾਂ ਦਿੰਦੇ ਹਨ ,ਪਰ ਅਸਲ ਵਿਚ ਉਸ ਨਾਲ ਉੱਠ ਤੁਰਨ ਨੂੰ ਕੋਈ ਵੀ ਤਿਆਰ ਨਹੀਂ । ਇਸ ਕਹਾਣੀ ਵਿਚ ਮੇਰੀ ‘ਮੈਂ “ ਸੁਜਾਨ ਸਿੰਘ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਹਾਜ਼ਰ ਹੋ ਕੇ , ਨਿਰਾਸ ਹੋਈ ਲੋਕਾਈ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀਨਿਧ ਬਹਾਦਰ ਨੂੰ ਢਾਰਸ ਹੀ ਨਹੀਂ ਦਿੰਦੀ , ਸਗੋਂ ਉਸਦਾ ਪੂਰਾ ਪੂਰਾ ਸਾਥ ਦੇਣ ਦੀ ਬਚਨਬੱਧਤਾ ਵੀ ਦੁਹਰਾਉਂਦੀ ਹੈ ।

ਇਉਂ ਕਰਨ ਨਾਲ ਅਜਿਹੀਆਂ ਹਾਲਤਾਂ ਵਿਚ , ਮੇਰੀ ਲੋਚਾ ਅਨੁਸਾਰ ਸਾਹਿਤ ਦੀ ਬਣਦੀ ਭੂਮਿਕਾ ਨੂੰ ਵੀ ਬਲ ਮਿਲਿਆ ਹੈ ਤੇ ਆਪਣਾ ਭਾਰ ਕੱਦਵਰ ਕਹਾਣੀਕਾਰ ਸੁਜਾਨ ਸਿੰਘ ਦੇ ਮੋਢਿਆਂ ‘ਤੇ ਸੁੱਟ ਕੇ ਮੈਂ ਆਪਣੇ ਅੰਦਰਲੀ ਹਉਂ ਤੋਂ ਵੀ ਬਚਿਆ ਰਿਹਾ ਹਾਂ ।

ਪਰ , ਇਵੇਂ ਦਾ ਬਚਾਅ ‘ਕਾਲੀ ਮਿੱਟੀ ‘ ਪੁਸਤਕ ਦੀ ਅੰਤਲੀ ਕਹਾਣੀ ‘ਬੂਟਾ ਰਾਮ ਪੂਰਾ ਹੋ ਗਿਆ ! “ ਵਿਚ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਿਆ ।ਇਸ ਦੇ ਕਈਆਂ ਕਾਰਨਾਂ ‘ਚੋਂ ਦੋ ਕੁ ਦਾ ਵਰਨਣ ਕਰਨਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ । ਇਕ ਤਾਂ ਪੰਜਾਬ ਅੰਦਰਲਾ ਅੱਸੀਵਿਆਂ ਦਾ ਕਾਲਾ ਦੌਰ ਪੂਰੇ ‘ਜੋਬਨ’ ‘ਤੇ ਸੀ । ਪੰਜਾਬ ਦਾ ‘ਐਂਗਰੀ ਯੰਗ-ਮੈਨ ‘ ਇਕ ਵੱਡੇ ਭੁਲਾਵੇ ਦੀ ਲਪੇਟ ਵਿਚ ਆ ਕੇ ਬੇ-ਲਗਾਮ ਹੋਇਆ ਫਿਰਦਾ ਸੀ । ਇਹ ਬੇ-ਲਗਾਮੀ  ਧਰਮ ਦੀ ਪੁੱਠ ਕਾਰਨ ਮੂਰਖਤਾ ਭਰੇ ਐਕਸ਼ਨਾਂ ਵਿਚ ਗ਼ਲਤਾਨ ਹੋ ਗਈ ਸੀ । ਇਸ ਨੂੰ ਇੱਥੋਂ ਦੀ ਨਾ ਬੁੱਧੀਮੱਤਾ ਦੀ ਪਛਾਣ ਰਹੀ ਸੀ , ਨਾ ਜਾਤ-ਜਮਾਤ ਸਮੇਤ ਆਪਣੇ-ਪਰਾਏ ਦੀ । ਇਸ ਨੂੰ ਠੱਲ੍ਹ ਪਾਉਣ ਲਈ ਸਟੇਟ ਨੇ ਵੀ ਹਥਿਆਰਬੰਦ ਦਸਤਿਆਂ ਦੇ ਸਾਰੇ ਰੱਸੇ ਖੋਲ੍ਹ ਦਿੱਤੇ ਸਨ । ਸਿੱਟੇ ਵਜੋਂ ਸਾਰਾ ਪੰਜਾਬ ਲਹੂ-ਲੁਹਾਣ ਹੋਇਆ ਪਿਆ ਸੀ । ‘ਬੂਟਾ ਰਾਮ ਪੂਰਾ ਹੋ ਗਿਆ ! ‘ ਦੇ ਲਿਖਤ ਕਾਰਜ ਪਿੱਛੇ ਕਾਰਜਸ਼ੀਲ ਦੂਜਾ ਵੱਡਾ ਕਾਰਨ ਸੀ – ਵਿਸ਼ਵ ਭਰ ਨੂੰ ਇਕ ਬਦਲਵੇਂ ਪ੍ਰਬੰਧ ‘ਤੇ ਲੱਗੀ ਰਹੀ ਟੇਕ ਦਾ ਟੁੱਟ ਜਾਣਾ , ਉਹ ਵੀ ਪੌਣੀ ਕੁ ਸਦੀ ਪੂਰੀ ਕਰਨ ਪਿੱਛੋਂ ਹੀ ।

ਇਹਨਾਂ ਕਾਰਨਾਂ ਕਾਰਨ ਮੇਰੇ ‘ਜ਼ਿਹਨੀ ਤੁਆਜ਼ਨ ‘ ਨੂੰ ਇਕ ਸਾਹਿਤਕ ਸਹਾਰੇ ਦੀ ਲੋੜ ਦੀ ਜਿਵੇਂ ਖੋਹ ਜਿਹੀ ਪੈਣ ਲੱਗ ਪਈ । ਅੰਦਰ ਪਸਰੀ ਨਿਰਾਸ਼ਾ ਦਿਨ-ਪ੍ਰਤੀ ਦਿਨ ਵੱਧਦੀ ਜਾ ਰਹੀ ਸੀ , ਪਰ ਕੁਝ ਵੀ ਲਿਖੇ ਜਾਣ ਦੀ ਕੋਈ ਵੀ ਤੰਦ ਹੱਥ ਨਹੀਂ ਸੀ ਲੱਗ ਰਹੀ । ਮੈਂ ਸਾਹਿਤ ਸਭਾ ਦਸੂਹਾ-ਗੜ੍ਹਦੀਵਾਲਾ ਦਾ ਜਨਰਲ ਸਕੱਤਰ  ਹੋਣ ਨਾਤੇ ਸਭਾ ਵੱਲੋਂ ਕੋਈ ਸਾਹਿਤਕ ਸਮਾਗਮ ਰੱਖ ਕੇ ਥੋੜ੍ਹੀ ਬਹੁਤ ਰਾਹਤ ਲੱਭਣ ਦੇ ਉਪਰਾਲੇ ਵਿੱਚ ਰੁੱਝ ਗਿਆ । ਸਭਾ ਵਾਲਿਆਂ ਆਪਣੇ ਮਰਹੂਮ ਪ੍ਰਧਾਨ ਪ੍ਰੋ: ਦੀਦਾਰ ਦੀ ਬਰਸੀ ‘ਤੇ ਇਕ ਕਵੀ ਦਰਬਾਰ ਕਰਵਾਉਣ ਲਈ ਇੱਕ ਮਿਤੀ ਨਿਸਚਤ ਕਰ ਲਈ । ਪਰ ਝੱਟ ਹੀ ਇਕ ਹਾਜ਼ਰ ਮੈਂਬਰ ਨੇ ਇਹ ਜਾਣਕਾਰੀ ਦੇ ਦਿੱਤੀ ਕਿ ਉਸ ਦਿਨ ਤਾਂ ਸਭਾ ਦੇ ਇਕ ਸਰਗਰਮ ਮੈਂਬਰ ਪ੍ਰੋ: ਬਲਦੇਵ ਬੱਲੀ ਦੇ ਭਰਾ ਦਾ ਭੋਗ ਹੈ । ਸਾਡੇ ਵਿਚੋਂ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਵੀ ਬੱਲੀ ਦੇ ਭਰਾ ਦੇ ਗੁਜ਼ਰ ਜਾਣ ਦੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਨਹੀਂ ਸੀ , ਉਸ ਮੈਂਬਰ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ । ਇਹ ਸੂਚਨਾ ਮਿਲਣ ‘ਤੇ ਮੇਰੇ ਅੰਦਰੋਂ ਜਿਵੇਂ ਹੌਲ ਜਿਹਾ ਉੱਠਿਆ – “ ਹੈਂਅ ਬੂਟਾ ਰਾਮ ਪੂਰਾ ਹੋ ਗਿਆ ! “ ਚੰਗੇ ਭਲੇ ਤੰਦਰੁਸਤ ਦਿਸਦੇ ਬੂਟਾ ਰਾਮ ਕੰਮਪਾਊਡਰ ਨੂੰ ਤਾਂ ਸਰਕਾਰੀ ਹਸਪਤਾਲ ਦੇ ਨਸ਼ੀਲੇ ਟੀਕੇ , ਕੈਪਸੂਲ ਲੈ ਬੈਠੇ ਸਨ , ਪਰ ਮੇਰੇ ਅੰਦਰ ਬਣੇ ਦਬਾਅ ਦੇ ਵਿਸਰਜਤ ਹੋਣ ਲਈ ਅਤਿ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਪਾਤਰ ਦੀ ਲੱਭਤ ਹੋ ਗਈ ਸੀ ।

ਅਸਲੀਅਤ ਦੇ ਵਰਤਾਰੇ ਵਿਚ ਇਹ ਪਾਤਰ ਜੋ ਕਹਾਣੀ ਵਿਚ ਕਾਮਰੇਡ ਹਰਭਜਨ ਵਜੋਂ ਅੰਕਤ ਹੈ , ਮੇਰੇ ਸੰਪਰਕ ਅੰਦਰਲੇ ਦੋ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਦਾ ਮਿਸ਼ਰਨ ਹੈ । ਇਕ , ਰੋਪੜ ਲਾਗੇ ਪਿੰਡ ਚਲਾਕੀ ਦਾ ਤਾਰਾ ਸਿੰਘ , ਜਿਸ ਦੇ ਹਲਕਿਆਂ ਅਨੁਸਾਰ  ਰੱਖੇ ਵੱਖ ਵੱਖ ਨਾਵਾਂ ਵਿਚੋਂ ਕੰਢੀ ਏਰੀਏ ਲਈ ਰੱਖਿਆ ਨਾਮ ਮੱਖਣ ਸੀ । ਉਹ ਚਾਰੂ ਮਜੁਮਦਾਰ ਦੀ ਸੈਂਟਰਲ ਕਮੇਟੀ ਤੋਂ ਵੱਖ ਹੋਏ ਸੱਤਿਆ ਨਰਾਇਣ ਸਿੰਘ ਦੀ ਆਪਣੀ ਕੇਂਦਰੀ ਕਮੇਟੀ ਦੇ ਮੈਂਬਰ ਤੇ ਪੰਜਾਬ-ਹਿਮਾਚਲ ਦੇ ਸਕੱਤਰ ਦਾ ਸਹਾਇਕ ਸੀ । ਦੂਜਾ , ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ ਹੁਸ਼ਿਆਰਪੁਰ ਦੇ ਹਰਿਆਣਾ ਕਸਬੇ ਦੇ ਲਾਗਲੇ ਪਿੰਡ ਅੱਬੋਵਾਲ ਦੇ ਖਾਂਦੇ –ਪੀਂਦੇ ਕਿਸਾਨ ਦੇ ਪਹਿਲੇ ਵਿਆਹ ਦਾ ਘਰੋਂ ਭੱਜਿਆ ਪੁੱਤਰ , ਮਾਂ –ਮਹਿੱਟਰ ਮੋਹਨ ਹੈ।  ਮੋਹਨ ਸਾਡੇ ਪਿੰਡ ਝੱਜਾਂ ਦੇ ਚੜ੍ਹਦੇ ਪਾਸੇ ਸਥਿਤ ਇਕ ਛੋਟੀ ਜਿਹੀ ਮਟੀ , ਜੋ ਬਣ੍ਹਾ-ਸਾਬ੍ਹ ਕਰਕੇ ਜਾਣੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ  , ਲਾਗੇ ਕੁੱਲੀ ਪਾ ਕੇ ਇਸ ਲਈ ਆ ਟਿਕਿਆ ਕਿ ਉਸ ਦੇ ਪਿਉ ਨੇ ਕੰਜਰੀ ਬਾਜ਼ਾਰੋਂ ਆਪਣੇ ਲਈ ਦੂਜੀ ਘਰਵਾਲੀ ਲਿਆ ਵਸਾਈ ਸੀ । ਇਹਨਾਂ ਦੋਨਾਂ ਪਾਤਰਾਂ ਦੀ ਗਹਿ-ਗੱਚ ਇਕਸੁਰਤਾ ਕਾਰਨ ਹੋਂਦ ਵਿਚ ਆਈ ਕਹਾਣੀ ‘ਬੂਟਾ ਰਾਮ ਪੂਰਾ ਹੋ ਗਿਆ ! ‘ ਦਾ ਇਹ ਵਿਸ਼ਵਾਸ਼ ਅਜੇ ਵੀ ਬਰਕਰਾਰ ਹੈ ਕਿ ਅਤਿਵਾਦ ਦੋ ਦੌਰ ਦਾ ਦੂਹਰਾ ਤਸ਼ੱਦਦ ਝੱਲ ਕੇ ਵੀ ‘ ਬੂਟਾ ਰਾਮ ਦੀ ਕੁੱਲੀ ਅੰਦਰ ਜਗਦਾ ਦੀਵਾ ‘ ਅਜੇ ਵੀ ਲੋਕਾਈ ਦੇ ਬੰਨੇ –ਬਨੇਰਿਆਂ ਤਕ ਆਪਣਾ ਚਾਨਣ ਅੱਪੜਦਾ ਕਰਨ ਦੀ ਸਮਰੱਥਾ ਰੱਖਦਾ ਹੈ।

ਇਸ ਕਹਾਣੀ ਨੂੰ ‘ਮੈਂ “ ਪਾਤਰ ਰਾਹੀਂ ਉਲੀਕਦਿਆਂ ਮੇਰੀ ਮੈਂ , ਆਪਣੇ ਅੰਦਰਲੀ ਹਉਂ-ਹਉਮੈਂ ਦਾ ਖੁੱਲ੍ਹਮ-ਖੁੱਲ੍ਹਾ ਸ਼ਿਕਾਰ ਤਾਂ ਭਾਵੇਂ ਨਹੀਂ ਹੋਈ , ਤਾਂ ਵੀ ਇਸ ਕਹਾਣੀ ਅੰਦਰਲੇ ਕਿੰਨੇ ਸਾਰੇ ਕਾਰਜ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਸਿਰ ਲੈ ਕੇ ਮੈਂ , ਅੰਦਰ ਜਮ੍ਹਾਂ ਹੋਏ ਮਣਾਂ-ਮੂਹੀ ਬੋਝ ਨੂੰ ਕਾਫੀ ਸਾਰਾ ਹਲਕਾ ਜਰੂਰ ਕਰ ਸਕਿਆ ਸੀ ।

ਯੂਨਾਨੀ ਲੇਖਕ ਜ਼ੋਰਬਾ ਲਿਖਦਾ ਹੈ ਕਿ ਜਦੋਂ ਯੂਨਾਨ ਤੇ ਬਲਗਾਰੀਆ ਦੀ ਜੰਗ ਹੋ ਰਹੀ ਸੀ , ਮੇਰੇ ਅੰਦਰ ਇਕ ਰਾਤ ਦੁਸ਼ਕਣੀ ਦੀ ਵਿਹੁ ਘੁਲ ਗਈ । ਮੈਂ ਦੋ ਮਿੱਤਰਾਂ ਨੂੰ ਨਾਲ ਲੈ ਕੇ ਸਰਹੱਦ ਚੀਰ ਕੇ ਬੁਲਗਾਰੀਆ ਚਲਾ ਗਿਆ , ਤੇ ਰਾਤ ਦੇ ਹਨੇਰੇ ਵਿਚ ਪਾਦਰੀ ਨੂੰ ਮਾਰ ਕੇ ਆ ਗਿਆ । ਕੁਝ ਦਿਨਾਂ ਪਿੱਛੋਂ ਜੰਗ ਥਮ ਗਈ , ਸੁਲਾਹਨਾਮੇ ਹੋ ਗਏ  ।ਪਰ ਉਦੋਂ ਯੂਨਾਨ ਦੇ ਖੇਤਾਂ-ਪੈਲੀਆਂ ਵਿਚ ਉਜਾੜ ਪੈ ਚੁੱਕੀ ਸੀ ।ਸਰਹੱਦ ਖੁੱਲ੍ਹ ਗਈ ਸੀ । ਇਸ ਲਈ ਕਈ ਲੋਕ ਹਿੰਮਤ ਕਰਕੇ ਜਾਂਦੇ , ਬੁਲਗਾਰੀਆ ਵਿਚੋਂ ਜੋ ਸਬਜ਼ੀ-ਭਾਜੀ ਲੱਭਦੀ ਖਰੀਦ ਲਿਆਉਂਦੇ ।

ਜ਼ੋਰਬਾ ਲਿਖਦਾ ਹੈ , ਮੈਂ ਵੀ ਇਕ ਦਿਨ ਕੁਝ ਖਰੀਦਣ ਲਈ ਗਿਆ ਤਾਂ ਇਕ ਸੜਕ ਉੱਤੇ ਪੰਜ ਨਿੱਕੇ ਨਿੱਕੇ ਬਾਲ ਭੀਖ ਮੰਗਦੇ ਦੇਖੇ । ਬੜੇ ਪਿਆਰੇ ਬੱਚੇ ਸਨ । ਮੈਂ ਕੋਲ ਜਾ ਕੇ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਪਿਆਰ ਕੀਤਾ । ਛੋਟੇ ਨੂੰ ਬਾਹਵਾਂ ਵਿਚ  ਚੁੱਕ ਲਿਆ ਤੇ ਪੁੱਛਿਆ – “ ਤੁਸੀ ਕਿਹਦੇ ਬੱਚੇ ਹੋ ?” ਬੱਚਿਆਂ ਦੇ ਕੱਪੜੇ ਪਾਟੇ ਹੋਏ ਸਨ । ਮੂੰਹ ਰੁਲ੍ਹੇ ਹੋਏ ਸਨ ਤੇ ਉਹ ਬੜੀਆਂ ਵੀਰਾਨ ਅੱਖਾਂ ਨਾਲ ਇਕ ਦੂਜੇ ਨੂੰ ਦੇਖਦੇ ਸਨ । ਉਹਨਾਂ ਵਿਚੋਂ ਜਿਹੜਾ ਕੋਈ ਵੱਡਾ ਸੀ , ਬੋਲਿਆ – “ ਅਸੀਂ ਪਾਦਰੀ ਦੇ ਬੱਚੇ ਹਾਂ । ਸਾਡੇ ਬਾਪ ਨੂੰ ਕੋਈ ਵੱਢ ਗਿਆ ਸੀ । “ ਉਸ ਘੜੀ ਦਾ ਆਪਣਾ ਹਾਲ ਜ਼ੋਰਬਾ ਲਿਖਦਾ ਹੈ –ਮੇਰੇ ਬੈਝੇ ਵਿੱਚ ਜਿੰਨੇ ਪੈਸੇ ਸਨ , ਛੇਤੀ ਨਾਲ ਸਾਰੇ ਬੱਚਿਆਂ ਦੀ ਝੋਲੀ ਪਾ ਕੇ ਮੈਂ ਉੱਥੋ ਦੌੜ ਪਿਆ । ਅੱਜ ਤਕ ਦੌੜਦਾ ਆ ਰਿਹਾ ਹਾਂ – ਆਪਣੇ ਆਪ ਤੋਂ ਦੌੜ ਰਿਹਾ ਹਾਂ ।

ਜ਼ੋਰਬਾ ਦੀ ਉਦਾਹਰਨ ਵਰਗੀ , ਮੇਰੇ ਨਿੱਜ ਦੀ ਦੌੜ ਇਕ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਮੇਰੇ ਅੰਦਰਲੇ ਖ਼ਲਾਅ ਨੂੰ ਭਰਨ ਦੀ ਯਤਨ ਹੀ ਹੈ । ਇਹ ਖ਼ਲਾਅ ਭਲੀ-ਚੰਗੀ ਲਹਿਰ ਦੇ ਟੁਕੜਿਆਂ ਵਿੱਚ ਵਟ ਜਾਣ ਕਾਰਨ ਵੀ ਬਣਿਆ ਤੇ ਪੰਜਾਬ ਅੰਦਰ ਡੂਢ ਦਹਾਕਾ ਛਾਏ-ਪਸਰੇ ਰਹੇ ਕਾਲੇ ਦੌਰ ਕਾਰਨ ਵੀ । ਕੁਝ ਪ੍ਰਗਤੀਸ਼ੀਲ ਸਾਹਿਤ-ਸੰਵੇਦਨਾ ਵੀ ਇਸ ਖ਼ਲਾਅ ਨੂੰ ਭਰਨ-ਪੂਰਨ ਲਈ ਆਪਣੇ ਆਪਣੇ ਢੰਗ ਨਾਲ ਯਤਨਸ਼ੀਲ ਰਹੀ । ਮੇਰੇ ਲਈ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਅਮੀਰ ਵਿਰਾਸਤ ਅਤੇ ਭਾਰਤੀ ਆਜ਼ਾਦੀ ਲਈ ਲੜ੍ਹੇ ਯੁੱਧ ਦਾ ਮਿਸਾਲੀ ਇਤਿਹਾਸ ਇਕ ਬੇ-ਜੌੜ ਠੁੰਮਣਾ ਸਿੱਧ ਹੋਇਆ । ਇਸ ਇਤਿਹਾਸ ਦੇ ਸੁਨਹਿਰੀ ਪੱਤਰੇ ਜਿੱਥੇ ਯੋਧਿਆਂ , ਸੂਰਬੀਰਾਂ , ਸਿਰੜੀ ਕਾਮਿਆਂ ਦੇ ਲਹੂ ਨਾਲ ਲਿਬੜੇ ਪਏ ਹਨ , ਉੱਥੇ ਇਹ ਨਿਰਾਸਤਾ ਦਾ ਗ੍ਰਿਫਤ ਵਿਚ ਆ ਚੁੱਕੀਆਂ ਕੌਮੀ  ਲਹਿਰਾਂ ਅੰਦਰ ਇਕ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਨਵੇਂ ਸਿਰਿਉਂ ਨਵੀਂ ਜਾਨ ਪਾਉਣ ਦਾ ਪਵਿੱਤਰ ਕਾਰਜ ਵੀ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਵਿਚ ਕਾਮਾਗਾਟਾ ਮਾਰੂ ਵਾਲੀਆਂ ਘਟਨਾਵਾਂ ਵੀ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ ਅਤੇ ਕਿਰਤੀ ਲਹਿਰ,ਗ਼ਦਰ ਲਹਿਰ, ਬੱਬਰ ਅਕਾਲੀ ਲਹਿਰ, ਭਾਰਤ ਨੌਜਵਾਨ ਸਭਾ , ਸਮੇਤ ਖੱਬੀ ਧਿਰ ਦੀ ਕਾਰਜਸ਼ੈਲੀ ਵੀ । ਇਕ ਅੰਦਾਜ਼ੇ ਮੁਤਾਬਕ ਇਹਨਾਂ ਵਿਚੋਂ ਇਕੱਲੇ ਕਮਿਊਨਿਸਟਾਂ ਨੂੰ ਹੋਈ ਕੈਦ, ਫਾਂਸੀਆਂ ਤੇ ਹੋਰਨਾਂ ਸਜ਼ਾਵਾਂ ਤੋ ਇਲਾਵਾ ,ਸਭ ਦੀ ਜੋੜ ਕੇ ਚਾਰ ਹਜ਼ਾਰ ਸਾਲ ਬਣਦੀ ਹੈ ।

ਇਹਨਾਂ ਲਹਿਰਾਂ , ਘਟਨਾਂਵਾਂ ਅਤੇ ਸਜ਼ਾਵਾਂ ਦੇ ਭਾਗੀਦਾਰ ਬਣਦੇ ਰਹੇ ਦੇਸ਼-ਭਗਤਾਂ ਦਾ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਕਰਜ਼ਦਾਰ ਸਮਝ ਮੇ ਮੈਂ ਇਹਨਾਂ ਦੀ ਪੁਆਂਦੀ ਜਾ ਬੈਠਾ । ਇਹਨਾਂ ਨਾਲ ਰੱਜ ਕੇ ਗੱਲਾਂ ਕੀਤੀਆਂ । ਇਹ ਸਾਰੀਆਂ ‘ਨਵਾਂ ਜ਼ਮਾਨਾ ’ ਅਖਬਾਰ ਨੇ ਜਿਉਂ ਦੀਆਂ ਤਿਉਂ ਛਾਪੀਆਂ ਬੋਦਲਾਂ ਪਿੰਡ ਦੇ ਕਾਮਰੇਡ ਗੁਰਬ਼ਖਸ਼ ਸਿੰਘ , ਜਿਸ ਨੇ ਗੁਰਦੁਵਾਰਾ ਸੁਧਾਰ ਲਹਿਰ ਤੋਂ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਕੇ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਬੱਸ ਕਰਾਇਆ ਘੋਲ ਤਕ ਲਾ-ਮਿਸਾਲ ਹਿੱਸੇਦਾਰੀ ਪਾਈ ; ਗੰਭੋਆਲ ਪਿੰਡ ਦੇ ਕਾਮਰੇਡ ਯੋਗਰਾਜ , ਜਿਸ ਨੇ ਭਾਰਤ ਨੌਜਵਾਨ ਸਭਾ ਗੁਰਦਾਸਪੁਰ ਇਕਾਈ ਦਾ ਗਠਨ ਕਰਕੇ ਬਹੁਤ ਹੀ ‘ਖਤਰਨਾਕ ‘ ਕੰਮਾਂ ਨੂੰ ਅੰਜਾਮ ਵੀ ਦਿੱਤਾ ਤੇ ਸੰਨ ਉਨਤਾਲੀ-ਚਾਲੀ ਦੇ ਕਿਸਾਨ ਮੋਰਚੇ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਵੀ ਕੀਤੀ , ਜਿਸ ਦਾ ਇਕ ਸਾਲ ਕੁ ਦੀ ਉਮਰ ਦਾ ਪਲੇਠੀ ਦਾ ਪੁੱਤਰ ਗੁਰਮੀਤ ਲਾਹੌਰ ਦੇ ਕੈਦਖਾਨੇ ਦੇ ਹੁਸੜ ਕਾਰਨ ਟਾਈਫਾਈਡ ਬੁਖਾਰ ਨਾਲ ਜੇਲ੍ਹ ਅੰਦਰ ਹੀ ਸੁਰਗਵਾਸ ਹੋ ਗਿਆ ; ਅਤੇ ਕੱਲੋਆਲ ਪਿੰਡ ਦੇ ਬਾਪੂ ਸੋਹਨ ਸਿੰਘ ਆਈ.ਐਨੀ.ਏ. ਜਿਸ ਨੇ ਦੂਜੀ ਵੱਡੀ ਜੰਗ ਸਮੇਂ ਇਟਲੀ ਵਿਖੇ ਸੁਭਾਸ਼ ਚੰਦਰ ਬੋਸ ਵੱਲੋਂ ਗਠਨ ਕੀਤੀ ਵਿਦਰੋਹੀ ਫੌਜ ਵਿਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋਣ ਦੀ ਪਹਿਲ ਕਦਮੀ ਕੀਤੀ; ਤਿੰਨਾਂ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸਕ ਅਮਲ ਨੂੰ ਆਧਾਰ ਬਣਾ ਕੇ ਲਿਖੀ ਕਹਾਣੀ ‘ਗੜ੍ਹੀ ਬਖ਼ਸ਼ਾ ਸਿੰਘ ‘ ਆਪਣੇ ਸਿਰ ਚੜ੍ਹੇ ਇਹਨਾਂ ਸੂਰਬੀਰਾਂ ਦੇ ਕਰਜ਼ ਦੇ ਭਾਰ ਨੂੰ ਹੌਲਿਆਂ ਕਰਨ ਦੀ ਤਰਕੀਬ ਹੈ । ਇਵੇਂ ਦੀ ਲਿਖਤ ਲੜੀ ਕਹਾਣੀ ‘ਅਕਾਲਗੜ੍ਹ ’ ਵਿਚ ਵੀ ਚਾਲੂ ਰਹੀ ਤੇ ‘ਗਦ਼ਰ ‘ ਵਿੱਚ ਵੀ । ‘ ਅਕਾਲਗੜ੍ਹ ‘ ਝੀਂਗੜ ਕਲਾਂ ਦੇ ਨਕਸਲੀ ਆਗੂ ਕਾਮਰੇਡ ਬਚਿੱਤਰ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਮਲ੍ਹੇਆਲ ਪਿੰਡ ਦੇ ਸੀ.ਪੀ.ਐੱਮ. ਦੀ ਦਸੂਹਾ ਤਹਿਸੀਲ ਇਕਾਈ ਦੇ ਸਕੱਤਰ ਕਾਮਰੇਡ ਬੇਅੰਤ ਸਿੰਘ ‘ਤੇ ਟੇਕ ਰੱਖਦੀ ਹੋਈ ਇਹਨਾਂ ਦੋਨਾਂ ਦੇ ਗੂੜ੍ਹੇ ਸੰਪਰਕ ਵਿਚ ਰਹੇ ਬਾਬਾ ਬੂਝਾ ਸਿੰਘ ਤੇ ਤੇਜਾ ਸਿੰਘ ਸੁਤੰਤਰ ਦੀ ਜੋੜੀ ਵੱਲੋਂ ਰਿਆਸਤੀ ਰਾਜਿਆਂ ਦੇ ਜਾਗੀਰਦਾਰਾਂ ਵਿਰੁੱਧ ਚਲੀ ਮੁਜਾਰਾ ਲਹਿਰ ਨੂੰ ਸਫ਼ਲਤਾ ਤਕ ਅਪੜਾਉਣ ਦੇ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਰੋਲ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਵੀ ਛੇੜਦੀ ਹੈ ।

ਆਪਣੇ ਲੋਕਾਂ ਲਈ ਬਰਾਬਰੀ , ਆਜ਼ਾਦੀ , ਭਾਈਚਾਰਕ ਏਕਤ ਵਰਗੇ ਸੁਨਹਿਰੀ ਅਦਰਸ਼ਾਂ ਲਈ ਉਮਰਾਂ ਦੀਆਂ ਉਮਰਾਂ ਵਾਰ ਦੇਣ ਵਾਲੇ ਦੇਸ਼ ਭਗਤਾਂ ਦੀ , ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਦੇ ਚਲੇ ਜਾਣ ਪਿੱਛੋਂ ਹੋਂਦ ਵਿਚ ਆਈਆਂ ਆਪਣੀਆਂ ਗਿਣ ਹੁੰਦੀਆਂ ਸਰਕਾਰਾਂ ਸਮੇਂ ਵੀ , ਹੁੰਦੀ ਰਹੀ ਤੇ ਹੋ ਰਹੀ ਦੁਰਗਤ ਨੂੰ ਛੋਂਹਦੀ ਕਹਾਣੀ ‘ਗਦ਼ਰ ‘ ਨੂੰ ,ਪਹਿਲੀ ਟੋਹ ਸਿਖਰ ਦੁਪਹਿਰਾਂ ਦੇ ਤਿੱਖੇ ਹੁਸੜ ਅੰਦਰ ਅਲਾਣੀ-ਢਿਲਕੀ ਮੰਜੀ ‘ਤੇ ਨੰਗੇ-ਧੜ ਪਏ , ਅੱਸੀਵਿਆਂ ਨੂੰ ਟੱਪੇ ਗਿਆਨ ਸਿੰਘ ਮੂਣਕ ਨੇ ਲਾਈ , ਫਿਰ ਇਸ ਵਿਚ ਹੋਰ ਵੀ ਕਈ ਜਣੇ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋ ਗਏ ।

ਇਵੇਂ ਦੀਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਲਿਖਕੇ ਮੈਂ ਆਪਣੇ ਅੰਦਰ ਪਸਰੇ ਖ਼ਲਾਅ ਨੂੰ ਪੂਰਨ ਦਾ ਯਤਨ ਵੀ ਕੀਤਾ ਹੈ ਅਤੇ ਨਾਲ ਦੀ ਨਾਲ , ਕੇਵਲ ਤੇ ਕੇਵਲ ਵਰਤਮਾਨ ਵਿੱਚ ਜਿਉਂਦੀ ਖੱਬੀ ਧਿਰ ਨੂੰ ਹਜ਼ਾਰੀ ਪ੍ਰਸ਼ਾਦ ਦਿਵੇਦੀ ਦਾ ਇਹ ਕਥਨ ਕਿ ‘ ਇਤਿਹਾਸ ਤੇ ਵਰਤਮਾਨ ਮਨੁੱਖ ਦੇ ਦੋ ਪੈਰ ਹਨ ‘ ਨੂੰ ਭੁੱਲ ਜਾਣ ਤੋਂ ਬਚਾਈ ਰੱਖਣ ਦਾ ਵੀ ਉਪਰਾਲਾ ਕੀਤਾ ਹੈ । ਕਿਉਂਜੋ ਇਤਿਹਾਸ ਨੂੰ ਇਕ ਵਾਰ ਭੁੱਲ ਜਾਣ ਦੀ ਗ਼ਲਤੀ ਵਾਰ ਵਾਰ ਹੋ ਕੇ ਇਕ ਵੱਡੇ ਦੁਖਾਂਤ ਵਿਚ ਬਦਲ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਸ਼ਾਇਦ ਇਸੇ ਲਈ ਡਾ: ਜੇ.ਬੀ.ਸੇਖੋਂ ਨੇ ਇਹਨਾਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਦੀ ਮੁੱਖ ਸੁਰ ਨੂੰ ਸੂਤਰਬੱਧ ਕਰਦਿਆਂ , ਇਹਨਾਂ ਦੇ ਕੇਂਦਰੀ ਫਿਕਰ ਨੂੰ ‘ਇਨਕਲਾਬੀ ਬੰਦੇ ਦੀ ਸਿਧਾਂਤਕ ਤੇ ਵਿਹਾਰਕ ਵਿੱਥ ਨੂੰ ਮੁਤਾਬਿਕ ਹੋ ਕੇ ਇਹਨਾਂ ਨੂੰ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਇਤਿਹਾਸਕ ਯੁਗ ਅੰਦਰ ਅਵਸਰਵਾਦ ਦੀ ਭੇਟ ਚੜ੍ਹ ਰਹੀਆਂ ਖੱਬੇ-ਪੱਖੀ ਤੇ ਲੋਕ-ਹਿਤੂ ਪ੍ਰਤੀਬੱਧਤਾਵਾਂ ਨੂੰ ਪੰਜਾਬੀ ਮਨੁੱਖ ਦੀ ਦੱਬੀ-ਘੁੱਟੀ ਤੇ ਨਪੀੜੀ ਮਾਨਸਿਕਤਾ ਦੁਆਰਾ ਪੇਸ਼ ਹੋਈਆਂ ਕਿਹਾ ਹੈ ।

ਇਸ ਤੱਥ ਨੂੰ ਹੋਰ ਸਪਸ਼ਟ ਕਰਦਿਆਂ ਮੈਂ ਇਹ ਕਹਿਣ ਦੀ ਖੁੱਲ੍ਹ ਲਵਾਂਗਾ ਕਿ ਲੇਖਕ ਦੀ ਪਹਿਲੀ ਪ੍ਰਤੀਬੱਧਤਾ ਸੱਤਾਹੀਣ ,ਲੁੱਟੋ-ਪੁੱਟੇ ਜਾ ਰਹੇ ਲੋਕਾਂ ਨਾਲ ਹੋਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ । ਲੋਕ ਕੋਈ ਭੀੜ ਜਾਂ ਵਹੀਰ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੇ । ਇਹ ਉਹ ਹਨ ਜਿਹੜੇ ਕੰਮ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਵਿਰੋਧਾਂ ਵਾਲੇ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਉਹ ਪਿਸਦੇ ਵੀ ਹਨ ਤੇ  ਇਹੋ ਲੋਕ ਇਤਿਹਾਸ ਬਣਾਉਣ ਵਾਲੀ ਨਿਰਣਾਇਕ ਸ਼ਕਤੀ ਵੀ ਬਣਦੇ ਹਨ ।ਇਹ ਜ਼ਰੂਰੀ ਨਹੀਂ ਕਿ ਇਸ ਨਿਰਣਾਇਕ ਲੋਕ-ਸ਼ਕਤੀ ਲਈ ਪ੍ਰਤੀਬੱਧ ਹੋਣ ਵਾਸਤੇ ਹਰ ਕੋਈ ਇਕੋ-ਇਕ ਨਿਸ਼ਚਤ ਮਾਰਕਸਵਾਦ ਦੇ ਸਿਧਾਂਤ ਦਾ ਗਿਆਤਾ ਹੋਵੇ । ਜਿਹਨਾਂ ਲਿਖਤਾਂ ਲਈ ਇਸ ਸਿਧਾਂਤ ਦੇ ਅਮਲ ਦਾ ਸਹਾਰਾ ਲਿਆ ਗਿਆ ਉਹ ਇਕ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਸੋਨੇ ਤੇ ਸੁਹਾਗੇ ਵਰਗੀਆਂ ਉਦਾਹਰਨਾਂ ਹਨ । ਪਰ ਇਸ ਸਿਧਾਂਤ ਦੀ ਅਮਲਕਾਰੀ ਤੋਂ ਪੂਰਵਲੀਆਂ ਅਨੇਕਾਂ ਲਿਖਤਾਂ ਵੀ ਨਿਰਾ-ਪੁਰਾ ਸੋਨਾ ਹਨ ।ਸੋਲਾਂ ਹਜ਼ਾਰ ਏਕੜ ਦੀ ਮਾਲਕੀ ਤੋਂ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਬੇਲਾਗ ਹੋ ਕੇ ਕਿਸਾਨਾਂ-ਮਜ਼ਦੂਰਾਂ ਦੀਆਂ ਤਰਸਯੋਗ ਜੀਵਨ-ਹਾਲਤਾਂ ਨੂੰ ਵਰਨਣ ਕਰਦੀਆਂ ਤਾਲਸਤਾਏ ਦੀਆਂ ਲਿਖਤਾਂ ,ਰੂਸ ਦੀ ਜ਼ਾਰਦਾਰੀ ਸਮੇਂ ਦੀਆਂ ਸੰਸਾਰ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਬੇ-ਜੋੜ ਲਿਖਤਾਂ ਹਨ । ਇਵੇਂ ਹੀ ਜਾਹਨ ਸਟੇਨਬੈਕ ਦੇ ਨਾਵਲ ‘ਦਾ ਗਰੈਪਸ ਆਫ ਰਾਬ ‘ ਦੀ ਲਾ-ਮਿਸਾਲ ਉਦਾਹਰਨ ਹੈ , ਜਿਸ ਦੇ ਛਪਦਿਆਂ ਸਾਰ ਅਮਰੀਕਾ ਵਿਚ ਏਨਾ ਹੰਗਾਮਾ ਹੋਇਆ ਕਿ ਵ੍ਹਾਇਟ ਹਾਊਸ ਕੰਬ ਉੱਠਿਆ ਸੀ । ਉਸ ਵੇਲੇ ਦੇ ਰਾਸ਼ਟਰਪਤੀ ਰੂਜ਼ਵੈਲਟ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਪਤਨੀ ਲੇਡੀ ਰੂਜ਼ਵੇਲਟ ਨੂੰ ਮਜ਼ਦੂਰਾਂ ਦੀ ਸਹੀ ਸਹੀ ਹਾਲਤ ਦਾ ਪਤਾ ਲਾਉਣ ਲਈ ਕਹਿਣਾ ਪਿਆ ਸੀ । ਲੇਡੀ ਰੂਜ਼ਵੈਲਟ ਨੇ ਆਪਣੀ

ਰੀਪੋਰਟ ਵਿੱਚ ਦੱਸਿਆ ਸੀ ਕਿ ਨਾਵਲ ਵਿਚ ਲਿਖੀ ਮਜ਼ਦੂਰਾਂ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਇਕ ਕੌੜੀ ਸੱਚਾਈ ਹੈ । ਜੇ ਇਹਨਾਂ ਦੇ ਹਾਲਾਤ ਨਾ ਸੁਧਾਰੇ ਗਏ ਤਾਂ ਅਮਰੀਕਾ ਤਹਿਸ-ਨਹਿਸ ਹੋ ਜਾਵੇਗਾ । ਰਾਸ਼ਟਰਪਤੀ ਨੇ ਇਕ ਕਮਿਸ਼ਨ ਬਿਠਾ ਕੇ ਉਸ ਦੀਆਂ ਸ਼ਿਫਾਰਸ਼ਾਂ ‘ਤੇ ਮਜ਼ਦੂਰਾਂ ਲਈ ਅਸਰਦਾਰ ਕਾਨੂੰਨ ਬਣਾਏ ਸਨ ।

ਅਜਿਹੀਆਂ ਮਿਸਾਲੀ ਲਿਖਤਾਂ ਦੀ ਪੰਜਾਬੀ ਗਲਪਕਾਰੀ ਅੰਦਰ ਅਣਹੋਂਦ ਸਾਹਿਤ ਦੇ ਮਹਾਨ , ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਜਾਂ ਸੁੱਧ ਰਤਨ ਬਣਨ-ਦਿਸਣ ਦੀ ਦੌੜ ਵਿਚ ਉਲਝੇ ਲੇਖਕਾਂ ਸਾਹਮਣੇ ਇਕ ਵੱਡਾ ਪ੍ਰਸ਼ਨ-ਚਿੰਨ ਖੜ੍ਹਾ ਕਰਦੀ ਹੈ ।

ਇਹ ਤਾਂ ਨਹੀਂ ਕਿਹਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਕਿ ਮੁੱਢ-ਕਦੀਮ ਤੋਂ ਵਿਦਹੋਰੀ ਤੇ ਨਿਰਣਾਇਕ ਸੁਰ ਆਪਣਾਉਣ ਵਾਲੇ ਆਪਣੇ ਸਾਹਿਤਕ ਪੁਰਖਿਆਂ ਦੀ ਸਾਹਿਤਕ ਸਮਝਦਾਰੀ ਤੋਂ ਅੱਜ ਦੀ ਪੀੜ੍ਹੀ ਬਿਲਕੁਲ ਅਣਜਾਣ ਹੈ । ਜਾਂ ‘ਤਲਵਾਰ ਤੇ ਕਲਮ ‘ ਨੂੰ ਹੀ ਸੰਸਾਰ ਦੀਆਂ ਦੋ ਨਿਰਣਾਇਕ ਸ਼ਕਤੀਆਂ ਕਹਿਣ ਵਾਲੇ ਨੈਪੋਲੀਅਨ ਦੇ ਸੱਚ ਵਰਗੇ ਕਥਨ ਨੂੰ , ਇਸ ਨੇ ਅਣਗੌਲਿਆਂ ਕਰ ਛੱਡਿਆ ਹੈ। ਤਾਂ ਵੀ ਕਿਧਰੇ ਨਾ ਕਿਧਰੇ ਕੋਈ ਗੜਬੜ ਜ਼ਰੂਰ ਹੋਈ ਦਿਸਦੀ ਹੈ । ਇਹ ਗੜਬੜ ਸਮਾਜਕ ਬਣਤਰ ਅਤੇ ਇਸ ਅੰਦਰ ਕਾਰਜਸ਼ੀਲ ਧਿਰਾਂ ਦੀਆਂ ਜਮਾਤੀ ਤੇ ਆਪਸੀ ਵਿਰੋਧਤਾਈਆਂ ਦੇ ਅਨੁਪਾਤ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਵਿਚ ਹੋਈ ਲਗਦੀ ਹੈ ।

ਮੇਰੀ ਅਲਪ ਜਿਹੀ ਸਮਝ ਮੁਤਾਬਕ ਲੋਕ ਸਮੂਹ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਬਣਦੇ ਹਿੱਸੇ ਤੋਂ ਵਾਂਝਿਆਂ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਕਈਆਂ ਤੱਤਾਂ ਵਿਚੋਂ ਮੁੱਖ , ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਸੰਦਰਭ ਵਿਚ ਇੱਥੋਂ ਦੀ ਫਿਊਡਲ ਦੀ ਰਹਿੰਦ-ਖੂਹਦ ਹੀ ਜਿੰਮੇਵਾਰ ਹੈ । ਜਿਸ ਅੰਦਰਲੀ ਹਉਂ ਉਸਦੀ ਬਿਖਰ ਚੁੱਕੀ ਸਲਤਨਤ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ , ਥਾਂ ਪੁਰ ਥਾਂ ਆਪਣੀਆਂ ਟੰਗਾਂ ਫਸਾਈ ਰੱਖਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਦਾ ਸਾਥ ਗਲੋਬਲੀ ਪਾਸਾਰ ਦੀ ਨਿੱਜੀਕਰਨ ਦੀ ਨੀਤੀ ਦੇ ਸਿੱਟੇ ਵਜੋਂ, ਵੱਡੇ ਮਹਾਜਨੀ ਕਿੱਤਿਆਂ ਵੱਲ ਨੂੰ ਪੈਰ ਪਸਾਰਦਾ ਇੱਥੋਂ ਦਾ ਛੋਟਾ ਵਿਉਪਾਰੀ ਕਈ ਸਾਰੇ ਅੰਤਰ-ਵਿਰੋਧਾਂ ਦੇ ਹੁੰਦਿਆਂ ਹੋਇਆਂ ਵੀ ਦੇਣ ਲੱਗ ਪਿਆ ਹੈ । ਮੇਰੀਆਂ ਅਨਯ-ਪੁਰਖ ਰਾਹੀਂ ਅੰਕਤ ਹੋਈਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਵਿਚੋਂ ‘ਛਿੰਝ ’ ਦੇ ਬਾਪੂ ਜੀ , ‘ਧੁੱਪ-ਛਾਂ ’ ਕਹਾਣੀ ਦੇ ਸੰਘੇ-ਸਿੰਘਪੁਰੀ ਸਰਦਾਰ , ‘ਚੀਕ-ਬੁਲਬਲੀ ’  ਦਾ ਗੁਰਭਗਤ ਸਿੰਘ ਸੰਧੂ , ‘ਐਚਕਨ ’ ਕਹਾਣੀ ਦਾ ਗੁਰਮਖੁਜੀਤ ਸਿੰਘ ਸ਼ਾਹੀ , ‘ਪਿੜੀਆਂ ’  ਦਾ ਭੱਠਾ ਮਾਲਕ ਦੀਨ ਦਿਆਲ , ‘ਜੜ੍ਹ ’ ਕਹਾਣੀ ਦਾ ਤਾਰਾ ਸਿੰਘ ਮੱਲ੍ਹੀ ਤੇ ਲੋਕ ਨਾਥ ਲੰਬੜ , ‘ਵੱਡੀ ਧਿਰ ’ ਦੇ ਸਿਰੀ ਰਾਮ ਤੇ ਅਲਾਟੀਏ । ‘ਚਿੱਟੀ ਬੇਂਈ –ਕਾਲੀ ਬੇਈਂ ’ ਦੇ ਖੇਤ-ਖੱਤੇ ਤੇ ਫਾਰਮ , ‘ਵਾਰੀ ਸਿਰ’ ਦਾ ਮਾਮਾ ਜੀ ਬੀ.ਡੀ.ਮਹਾਜਨ ਤੇ ਮਾਮੀ ਜੀ ; ‘ਮਾਰਖੋਰੇ ’ ਕਹਾਣੀ ਦਾ ਪ੍ਰੋ : ਕੌੜਾ , ‘ਮੋਮਬੱਤੀਆਂ ‘ ਦਾ ਸ਼ੈੱਲਰ ਮਾਲਕ ਗਿਆਨ ਸ਼ਾਹ , ‘ਰੁਮਾਲੀ ‘ ਦਾ ਮੋਹਣਾ ਪਹਿਲਵਾਨ , ‘ਉੱਚੇ ਰੁੱਖਾਂ ਦੀ ਛਾਂ ‘ ਦਾ ਵੱਡਾ ਸੰਤ , ‘ਪੈਰਾਂ ਭਾਰ –ਹੱਥਾਂ ਭਾਰ ‘ ਦਾ ਸੋਡੀ ਸਰਦਾਰ , ‘ਸੌਰੀ ਜਗਨ “ ਦਾ ਹੋਟਲ ਚੀਫ਼ ਮੈਨੇਜਰ ਜਗਨ ਨਾਥ , ‘ਅੱਧੇ-ਅਧੂਰੇ ‘ ਦਾ ਪੀ.ਟੀ.ਆਈ. ਗਿੱਲ , ‘ਜਿੰਨ ‘ ਕਹਾਣੀ ਦਾ ਚਰਨੀ ਉਰਫ ਰੱਬ ਜੀ , ‘ਇਕ ਕੰਢੇ ਵਾਲਾ ਦਰਿਆ ‘ ਦੇ ਕੁਮਾਰ ਜੀ ਤੇ ਵਰਮਾ ਆਦਿ ਪਾਤਰ ਉਪਰੋਤਕ ਭਾਈਚਾਰਾਂ ਦੀ ਪਹਿਲੀ ਜਾਂ ਦੂਜੀ ਵੰਨਗੀ ਵਿਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋ ਸਕਦੇ ਹਨ ।

ਭਾਵੇਂ ਹਰ ਵਿਅਕਤੀ ਦਾ ਕਿਰਦਾਰੀ ਵਰਤਾਉ , ਸੁਭਾਅ, ਬੁੱਧ ਵਿਵੇਕ ਵੱਖਰਾ ਵੱਖਰਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਵੀ ਇਸ ਸਮੂਹ ਦੇ ਜਮਾਤੀ ਅਮਲ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਲਈ ਕੁਝ ਇਕ ਉਦਾਹਰਨਾਂ ਦੇਣੀਆਂ ਗੈਰ-ਵਾਜਬ ਨਹੀਂ ਹੋਣਗੀਆਂ । ਅਜਿਹੇ ਪਾਤਰ ਮੇਰੀਆਂ ਬਹੁ ਗਿਣਤੀ ਕਹਾਣੀਆਂ ਵਿਚ ਵਿਭਿੰਨ ਵਿਅਕਤੀ ਹੁੰਦੇ ਹੋਏ ਵੀ ਇਕ ਜਮਾਤ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀਨਿਧ ਹਨ। ਇਹਨਾਂ ਵਿਚੋਂ ਸੰਘੇ ਸਿੰਘਪੁਰੀ ਸਰਦਾਰ ਗੁਰਦਾਸਪੁਰ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਦੇ ਨਹਿਰ ਕੰਢਲੇ ਇਕ ਪਿੰਡ ਦੀ ਸਾਰੀ ਭੋਂਇੰ ਦੇ ਮਾਲਕ ਦੋ ਸਕੇ ਭਰਾ ਸਨ । ਇਹਨਾਂ ਵਿਚੋਂ ਇਕ ਦਸੂਹੇ ਦੇ ਇਕ ਚੀਮਾ ਪਰਿਵਾਰ ਵਿਚ ਵਿਆਹਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ । ਉਸ ਦੇ ਇਕਲੌਤੇ ਲੜਕੇ ਨੇ ਕੰਨਸਟਰੱਕਸ਼ਨ ਕੰਪਨੀ ਖੋਲ੍ਹ ਕੇ ਮੁਕੇਰੀਆਂ ਹਾਈਡਲ ਦੇ ਇਕ ਪਾਵਰ ਹਾਊਸ ਨੂੰ ਬਣਵਾਉਣ ਦਾ ਠੇਕਾ ਵੀ ਲੈ ਰੱਖਿਆ ਸੀ । ਏਨਾ ਕੁਝ ਹੁੰਦਿਆ ਹੋਇਆ ਵੀ ਉਸ ਸੰਘੇ ਸਰਦਾਰ ਨੇ ਚੀਮਾ ਪਰਿਵਾਰ ਤੋਂ ਆਪਣੀ ਘਰ ਵਾਲੀ ਦੇ ਹਿੱਸੇ ਆਉਂਦੇ ਖੇਤ-ਖੱਤਿਆਂ ਸਮੇਤ ਵੱਡੀ ਹਵੇਲੀ ਵਿਚ ਬਣਦਾ ਆਪਣਾ ਹਿੱਸਾ ਕੋਰਟ-ਕਚਹਿਰੀ ਰਾਹੀਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਕੇ ਵੇਚ ਦਿੱਤਾ ਸੀ ।

‘ ਐਚਕਨ ‘ ਕਹਾਣੀ ਦਾ ਗੁਰਮੁਖਜੀਤ ਸਿੰਘ ਸ਼ਾਹੀ ਮੁਕੇਰੀਆਂ ਲਾਗਲੇ ਪਿੰਡ ਕੌਲਪੁਰ ਦਾ ਗਿਆਨੀ ਕਰਨੈਲ ਸਿੰਘ ਹੈ , ਜਿਸ ਨੇ ਲਾਇਲਪੁਰ ਦੇ ਚੱਕ ਨੰਬਰ 41 ਦੇ ਹਾਈ ਸਕੂਲ ਵਿਚ  ਪੜ੍ਹਦਿਆਂ ਹੈੱਡ ਮਾਸਟਰ , ਮਾਸਟਰ ਤਾਰਾ ਸਿੰਘ , ਗਿਆਨੀ ਕਰਤਾਰ ਸਿੰਘ,ਮਾਸਟਰ ਪੂਰਨਾ ਨੰਦ ਤੋਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ ‘ਚੇਟਕ ‘ ਬੱਸ ਥੋੜ੍ਹਾ ਚਿਰ ਹੀ ਕਾਇਮ ਰੱਖੀ । ਸੰਨ ‘ 47 ਦੇ ਉਜਾੜੇ ਪਿੱਛੋਂ ਇਧਰ ਆ ਕੇ ਆਪਣੀ ਸੱਜ-ਵਿਆਹੀ ਪਤਨੀ ਨਾਲ ਮਿਲ ਕੇ ਜੋਗਿੰਦਰ ਬਾਹਰਲੇ ਨਾਲ ਉਪੇਰੇ ਵੀ ਥੋੜ੍ਹਾ ਕੁ ਚਿਰ ਖੇਡੇ ਤੇ ਗਾਏ । ਪਰ ਕੌਲਪੁਰ ਪਿੰਡ ਵਿਖੇ ਹੋਈ ਪੱਕੀ ਅਲਾਟਮੈਂਟ ਪਿੱਛੋਂ, ਉਸ ਅੰਦਰਲਾ ਸਰਦਾਰ ਇਕ ਦਮ ਜਾਗ ਉੱਠਿਆ । ਆਪਣੀ ਰਾਜਸੀ ਸਰਗਰਮੀ ਸਾਰੀ  ਦੀ ਸਾਰੀ ਮਾਸਟਰ ਬਚਿੱਤਰ ਸਿੰਘ ਸਿਰ ਸੁੱਟ ਕੇ ਆਪ ਸਾਹਿਤ ਸਭਾ ਮੁਕੇਰੀਆਂ ਦੀ ਪ੍ਰਧਾਨਗੀ, ਜੀ.ਟੀ.ਯੂ. ਢਿੱਲੋ ਗਰੁੱਪ ਦੀ ਸਥਾਨਕ ਅਹੁਦੇਦਾਰੀ ਤਕ ਸੀਮਤ ਹੋ ਕੇ ਖੱਬੀਆਂ ਧਿਰਾਂ ਨਾਲ ਮੂੰਹ ਜੁਬਾਨੀ ਦੀ ਹਮਦਰਦੀ ਤੋਂ ਵੀ ਗੁਰੇਜ਼ ਕਰਨ ਲੱਗ ਪਿਆ ਸੀ ।

ਇਵੇਂ ਹੀ ‘ਸੌਰੀ ਜਗਨ ‘ ਕਹਾਣੀ ਦੀ ਲਿਖਤ ਪਿੱਛੇ ਦਿੱਲੀ ਦੇ ਇੱਕ ਯੂਥ ਕਾਂਗਰਸੀ ਵੱਲੋਂ ਆਪਣੀ ਜਿਊਂਦੀ ਪਤਨੀ ਨੂੰ ਤੰਦੂਰ ਵਿੱਚ ਸੁੱਟ ਕੇ ਸਾੜ ਦੇਣ ਦੀ ਘਟਨਾ ਵੀ ਕਾਰਜਸ਼ੀਲ ਹੈ ਅਤੇ ਯੁਗਾਂਡਾ ਦੇ ਈਦੀ ਅਮੀਨ ਵਰਗੇ ਸਿਰਫਿਰੇ ਤਾਨਾਸ਼ਾਹ ਦੀ ਵੀ, ਜਿਸ ਦੇ ਨਾਸ਼ਤੇ  ਵਿਚ ਬਲੂਰ ਬਾਲਾਂ ਦੇ ਤਲੇ-ਭੁੱਜੇ ਬੋਟ ਪਰੋਸੇ ਜਾਂਦੇ ਸਨ । ਇਸ ਕਹਾਣੀ ਦੀ ਲਿਖਤ –ਹੋਂਦ ਦਾ ,ਤਤਕਾਲੀ ਕਾਰਨ ਅਖਬਾਜ ਵਿਚ ਛਪੀ ਉਹ ਖ਼ਬਰ ਵੀ ਬਣਿਆ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਤਾਈਵਾਨ ਦੇ ਇੱਕ ਰੈਸਟੋਂਰੈਂਟ ਵਿਚ ਇਕ ਆਦਮੀ ਨਵਜੰਮੇ ਬੱਚਿਆਂ ਦਾ ਤਲਿਆ ਬਦਨ ਪਲੇਟ ਵਿਚ ਰੱਖ ਕੇ ਖਾਂਦਿਆਂ ਦਰਸਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ ।

ਪੰਜਾਬੀ ਕਹਾਣੀ ਸਮੇਤ ਸਮੁੱਚੇ ਵਿਸ਼ਵ ਸਾਹਿਤ ਦਾ ਕੇਂਦਰੀ ਆਧਾਰ ਬਣਨ ਵਾਲੇ ਸਾਧਾਰਨ ਮਨੁੱਖ ਦੀਆਂ ਜੀਵਨ ਹਾਲਤਾਂ ਨੂੰ ਕਲੰਕਤ ਕਰਨ ਵਾਲੀ ਇਕ ਜਮਾਤ ਨੂੰ ਚਣੌਤੀ ਦੇਣ ਵਾਲੇ ‘ਸੌਰੀ ਜਗਨ ‘ ਕਹਾਣੀ ਦੇ ਅਖ਼ਤਰ ਝਟਕਈ ਵਰਗੇ ਹੋਰ ਵੀ ਅਨੇਕਾਂ ਪਾਤਰ ਮੇਰੀ ਸਮਰੱਥਾ-ਯੋਗਤਾ ਅਨੁਸਾਰ ਆਪਣਾ ਵਿਰੋਧ ਦਰਜ ਕਰਵਾਉਂਦੇ ਹੀ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਭਾਵੇਂ ਸਮਾਜ ਅੰਦਰਲੀ ਸੱਤਾ-ਸੰਪੰਨ       ਸ਼੍ਰੇਣੀ ਸਮਕਾਲ ਦੇ ਰਾਜਨੀਤਕ-ਆਰਥਿਕ-ਸੱਭਿਆਚਰਕ ਵਰਤਾਰੇ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਹਿੱਤਾਂ ਅਨੁਸਾਰ ਤੋਰਨ ਢਾਲਣ ਲਈ ਲੋਕ-ਭਲਾਈ,ਉੱਨਤੀ-ਤਰੱਕੀ ਦੀ ਅਲੰਬਰਦਾਰ ਹੋਣ-ਦਿੱਸਣ ਦੇ ਮਖੌਟੇ ਚਾੜ੍ਹੀ , ਲੋਕ-ਪ੍ਰਤੀਨਿਧਾਂ ਨੂੰ ਲੁਭਾਉਣ ਦੇ ਯਤਨ ਵੀ ਕਰਦੀ ਹੈ । ਧਰਮ ਨਾਮੀਂ ਵਰਤਾਰਾ ਇਸ ਸ਼੍ਰੈਣੀ ਦੇ ਇਸ ਕਾਰਜ ਨੂੰ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਬਲ ਬਖਸ਼ਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਨੂੰ ਇਸ ਕਥਨ ਦੀ ਸੱਚਾਈ ਦਾ ਪੂਰਾ ਪਤਾ ਹੈ ਕਿ ‘ਧਰਮ ਆਮ ਲੋਕਾਂ ਦੀਆਂ ਨਜ਼ਰਾਂ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਸੱਚਾਈ, ਅਕਲਮੰਦ ਲੋਕਾਂ ਦੀਆਂ ਨਜ਼ਰਾਂ ਵਿੱਚ ਇਕ ਝੂਠ ਅਤੇ ਹਾਕਮਾਂ ਦੀਆਂ ਨਜ਼ਰਾਂ ਵਿੱਚ ਇਕ ਲਾਭਕਾਰੀ ਚੀਜ਼ ਹੈ । ‘ ਇਕ ਸਰਵੇਖਣ ਮੁਤਾਬਕ ਇਸ ‘ਲਾਭਕਾਰੀ ਚੀਜ਼ ‘ ਦੇ ਇਸ ਸਮੇਂ ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਸਥਾਨਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ 25 ਲੱਖ ਤਕ ਪਹੁੰਚ ਗਈ ਹੈ । ਜਦਕਿ ਜਨਸਮੂਹ ਦੀ ਸਿੱਖਿਆ-ਸਿਹਤ ਲਈ ਅਤਿ ਜ਼ਰੂਰੀ ਸੰਸਥਾਵਾਂ , ਸਕੂਲ ਕੇਵਲ ਪੰਦਰਾਂ ਲੱਖ ਅਤੇ ਹਸਪਤਾਲ ਸਿਰਫ਼ 75,000 ਹੀ ਹਨ । ਹਾਕਮ ਧਿਰ ਤੇ ਡੇਰਾਵਾਦ ਦੇ ਗੱਠਜੋੜ ਰਾਹੀਂ ਉਪਜਦਾ ਵਿਗਸਦਾ ਸਰਕਾਰਾਂ ਨਾਮ ਦਾ ਢਕਵੰਜ , ਲੋਕ-ਸਮੂਹ ‘ਦੀ ਹੋਂਦ-ਹੋਣੀ ਦੇ ਕੀਤੇ ਜਾਂਦੇ ਵਿਕਾਸ ਦੇ ਨਾਂ ‘ਤੇ ਕੇਵਲ ਆਪਣੇ ਸਰਪ੍ਰਸਤਾਂ ਦੀ ਹੀ ਸੇਵਾ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਅਰਥ-ਸ਼ਾਸਤਰ ਇਹਨਾਂ ਸਰਪ੍ਰਸਤਾਂ ਦੀ ਟੀਸੀ ‘ਤੇ ਬੈਠੇ , ਉਹਨਾਂ ਪੰਜ ਘਰਾਣਿਆਂ ਦਾ ਹਵਾਲਾ ਦੇਣਾ ਵੀ ਨਹੀਂ ਭੁੱਲਦਾ ਜਿੰਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਉਦਯੋਗਕ-ਵਿਉਪਾਰਕ ਵਸੀਲਿਆਂ ਦੀ ਰੋਜ਼ਾਨਾ ਆਮਦਨ ਤੀਹ ਕਰੋੜ ਰੁਪਏ ਬਣਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਸੰਨ 2007 ਵਿਚ ਇੱਕੀ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਤੋਂ ਵਧ ਕੇ ਹੁਣ ਚਾਰ ਸੌ ਨੂੰ ਟੱਪੀ ਅਰਬਪਤੀਆਂ ਦੀ ਵੀ , ਜਿਹਨਾਂ ਦੇ ਰਹਿਮ-ਕਰਮ ‘ਤੇ ਦੇਸ਼ ਦੀਆਂ ਵੱਡੀਆਂ ਛੋਟੀਆਂ ਸਰਕਾਰਾਂ ਬਣਦੀਆਂ ਟਿਕਦੀਆਂ ਹਨ । ਇਹ ਸਰਕਾਰਾਂ ਵੀਹ ਰੁਪਏ ਰੋਜ਼ਾਨਾ ਆਮਦਨ ਵਾਲੇ ਮੁਲਕ ਦੇ 77 % ਲੋਕ-ਸਮੂਹ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਲਈ ‘ਚਿੰਤਾਵਾਨ ‘ ਵੀ ਰਹਿੰਦੀਆਂ ਹਨ । ਪਰ ਜਾਣੇ-ਪਛਾਣੇ ਅਰਥ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਗੈਲਬੁੱਬ ਨੇ ਵਿਕਾਸ ਦੀ ਇਉਂ ਦੀ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਨੂੰ ‘ਘੋੜਿਆਂ ਨੂੰ ਜਵਾਰ ਚਾਰਨ ਦੇ ਉਸ ਢੰਗ ਵਰਗੀ ਆਖਿਆ ਸੀ ,ਜਿਸ ਵਿਚੋਂ ਥੋੜ੍ਹੀ ਜਿਹੀ ਚਿੜੀਆ ਵਾਸਤੇ ਸੜਕਾਂ ‘ਤੇ ਵੀ ਖਿੱਲਰ ਜਾਏ । ‘

ਸਾਡੇ ਮੁਲਕ ਦੇ ਛੋਟੇ-ਵੱਡੇ , ਹੇਠਲੇ-ਉੱਤਲੇ ਸਦਨਾਂ ਦੇ ਸੈਂਕੜਿਆਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਨੂੰ ਪੁੱਜਦੇ ਮੰਤਰੀਆਂ , ਮੁੱਖ-ਮੰਤਰੀਆਂ ਦੇ ਵਿਵਹਾਰ ਦਾ ਇਕ ਪੱਖ ‘ਮਾਰਖੋਰੇ ‘ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰੋ: ਕੌੜੇ ਦੇ ਝੋਲੀ ਚੁੱਕ ਕਿਰਦਾਰ ਰਾਹੀਂ ਵੀ ਪੇਸ਼ ਹੋਇਆ ਹੈ । ਇਸ ਕਹਾਣੀ ਦਾ ਉਸਾਰੂ-ਬਿੰਦੂ ਬੜਾ ਬਚਿੱਤਰ ਹੈ । ਸਾਡੇ ਪਿੰਡ ਝੱਜਾਂ ਦੇ ਦੱਖਣ ਵਾਲੇ ਪਾਸੇ ਮੀਲ ਕੁ ਵਿੱਥ ‘ਤੇ ਪਿੰਡ ਹੈ ਉੱਚਾ-ਬਡਾਲਾ ਤੇ ਉੱਤਰ ਪਾਸੇ ਪਿੰਡ ਨੈਣੋਵਾਲ ਵੈਦ । ਸੰਨ ’47 ਦੀ ਉੱਥਲ-ਪੁੱਥਲ ਕਾਰਨ ਉੱਜੜੇ ਇਹ ਦੋਨੋਂ ਪਿੰਡ , ਖੂਬ ਮੋਟੇ –ਤਾਜ਼ੇ ਦੋ ਸਾਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਇਕ ਇਕ ਕਰਕੇ ਜਿਵੇਂ ਮੱਲ ਹੀ ਲਏ ਸਨ । ਜੇ ਨੈਣੋਵਾਲ ਵੈਦ ਰਹਿੰਦਾ ਬੱਗਾ ਸਾਨ੍ਹ ਰੱਜ-ਮੇਲ੍ਹ ਕੇ ਬੜ੍ਹਕ ਮਾਰਦਾ ਤਾਂ ਬਡਾਲੇ ਰਹਿੰਦੇ ਕਾਲੇ ਸਾਨ੍ਹ ਤੋਂ ਬਰਦਾਸ਼ਤ ਨਾ ਹੁੰਦੀ । ਇਵੇਂ ਹੀ ਜੇ  ਕਾਲਾ ਪਹਿਲ ਕਰ ਜਾਂਦਾ ਤਾਂ ਬੱਗੇ ਤੋਂ ਸਹਾਰੀ ਨਾ ਜਾਂਦੀ । ਦੋਨੋਂ ਮਿੱਟੀ ਪੁੱਟਦੇ ਇਕ ਦੂਜੇ ਨੂੰ ਜਿਵੇਂ ਖਾ ਜਾਣ ਲਈ ਦੁੜਕੀ ਪੈ ਜਾਂਦੇ । ਵਿਚਕਾਰ ਸਾਡੇ ਪਿੰਡ ਦੀ ਖੁੱਲ੍ਹੀ ਰੌਅ ਇਹਨਾਂ ਦੇ ਯੁੱਧ-ਦੰਗਲ ਲਈ ਜਿਵੇਂ ਰਾਖਵੀਂ ਹੋਈ ਰਹਿੰਦੀ । ਅਸੀਂ ਛੋਟੇ ਬੱਚੇ ਕੋਠਿਆਂ ‘ਤੇ ਚੜ੍ਹ ਕੇ ਇਹਨਾਂ ਦੀ ਘਮਸਾਣ-ਕੁਸ਼ਤੀ ਦਾ ਆਨੰਦ ਵੀ ਲਈ ਜਾਂਦੇ ਤੇ ਡਰੀ ਵੀ ਜਾਂਦੇ । ਕਦੀ ਕਾਲਾ ਬੱਗੇ ਨੂੰ ਹਰਾ ਕੇ ਭਜਾ ਦਿੰਦਾ , ਕਦੀ ਬੱਗਾ ਕਾਲੇ ਨੂੰ । ਇਕ ਵਾਰ ਬੱਗੇ ਨੇ ਕਾਲੇ ਨੂੰ ਬੇਰੀਆਂ ਦੇ ਝੁੰਡ ‘ਚ ਫਸਾ ਕੇ ਉਸਦਾ ਸਿੰਙ ਤੋੜ ਦਿੱਤਾ । ਉਸ ਤੋਂ ਪਿੱਛੋਂ ਕਾਲੇ ਨੇ ਕੋਈ ਟੱਕਰ ਨਹੀਂ ਸੀ ਲਈ ।

ਸੰਨ 1952 ਵਿਚ ਹੋਈ ਚੋਣ ਵਿਚ ਕਾਂਗਰਸ ਪਾਰਟੀ ਦੀ ਜਿੱਤ ਨੇ ਵੀ ਕਹਾਣੀ ਦੇ ਉਸਾਰ ਲਈ ਗੁੰਦਵੀਂ ਸਾਹਇਤਾ ਕੀਤੀ । ਇਸ ਕਹਾਣੀ ਦੇ ਹੋਰ ਵੇਰਵੇ ਸਭ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਚਿੱਟੇ ਦਿਨ ਵਾਂਗ ਖਿੱਲਰੇ-ਪਸਰੇ ਪਏ ਹਨ ।ਇਵੇਂ ਹੀ ‘ਧੁੱਪ-ਛਾਂ ‘ ਕਹਾਣੀ-ਸੰਗ੍ਰਹਿ ਦੀ ਕਹਾਣੀ , ‘ਵੱਡੀ ਗੱਲ ‘ ਮੰਦ-ਬੱਧੀ ਭੋਲੂ ਤੋਂ ਪੁਜਾਰੀ ਜੀ , ਫਿਰ ਫੈਕਟਰੀ ਮਾਲਕ , ਤੇ ਫਿਰ ਮੰਤਰੀ ਜੀ ਤਕ ਦੀ ਉਨਤੀ-ਤਰੱਕੀ ਕਰਦੇ ਇਕ ਸਿਆਸੀ ਖਿਡਾਰੀ ਦੀਆਂ ਕਲਾਬਾਜ਼ੀਆਂ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਛੇੜਦੀ ਹੈ ।

ਇਸ ਦਾ ਉਸਾਰ –ਬਿੰਦੂ ਵੀ ਘੱਟ ਰੌਚਿਕ ਨਹੀਂ ।

ਦਸੂਹਾ ਕਸਬੇ ਦੇ ਐੱਸ.ਡੀ.ਐਮ. ਦਫਤਰ ਨੂੰ ਮੁੜਦੀ ਗਲੀ ਦੀ ਐਨ ਨੁੱਕਰ ‘ਤੇ ਇਕ ਮੰਦਰ ਹੈ। ਤਿੰਨ ਕੁ ਦਹਾਕੇ ਪਹਿਲਾਂ ਇਸ ਦਾ ਕੋਈ ਨਾਮ-ਨਿਸ਼ਾਨ ਨਹੀਂ ਸੀ । ਹਾਂ ਇੱਥੇ ਛੋਟਾ ਜਿਹਾ ਪਿੱਪਲ ਜ਼ਰੂਰ ਸੀ । ਜਲੰਧਰੋਂ ਪਠਾਨਕੋਟ ਜਾਂਦੀ ਇਕਹਿਰੀ ਵੱਡੀ ਸੜਕ ਕੰਢੇ ਇੱਥੇ ਮੂਲਾ ਨਾਂ ਦਾ ਇੱਕ ਆਦਿ ਧਰਮੀ ਜੁੱਤੀਆਂ ਗੰਢਣ ਬੈਠਦਾ ਹੁੰਦਾ ਸੀ । ਪਹਿਲਾਂ ਉਸਨੇ ਬੈਠਣ ਗੋਚਰੀ ਥਾਂ ਨੂੰ ਮਿੱਟੀ ਪਾ ਕੇ ਉੱਚਾ ਕਰ ਲਿਆ । ਫਿਰ ਪਿੱਪਲ ਦੁਆਰੇ ਗੋਲ ਥੜ੍ਹ੍ਹੀ ਜਿਹੀ ਬਣਾ ਕੇ ਬੈਠਣ ਲੱਗ ਪਿਆ । ਉਹਦੇ ਪਰਲੋਕ ਸਿੱਧਾਰਨ ਪਿੱਛੋਂ, ਲਾਗੇ ਦੇ ਹੀ ਘਰ ਦਾ ਇਕ ਪੰਡਿਤ ਦੁਰਗਾ , ਜੋ ਮੱਝਾਂ –ਘੋੜੀਆਂ ਲਈ ਹਾਜ਼ਮੇ ਦੀ ਦੁਆਈ ਬਣਾਇਆ ਕਰਦਾ ਸੀ , ਨੇ ਇਕ ਛਿੱਕੂ ਵਿੱਚ ਰੱਖ ਕੇ ਦੁਆਈ ਦੀਆਂ ਪਿੰਨੀਆਂ ਵੇਚਣੀਆਂ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤੀਆਂ । ਫਿਰ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਉਸਦੇ ਮਨ ‘ਚ ਕੀ ਆਈ , ਆਪਣੇ ਬੈਠਣ ਵਾਲੀ ਥਾਂ ‘ਤੇ ਛਿੜਕਾਅ ਕਰਨ ਦੇ ਨਾਲ ਨਾਲ ਉਸਨੇ ਪਿੱਪਲ ਦਾ ਪਤਲਾ ਜਿਹਾ ਤਣਾ ਧੋਣਾ-ਸੁਆਰਨਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ । ਨਾਲ ਹੀ ਇਕ ਭਗਵੇਂ ਰੰਗੀ ਝੰਡੀ ਪਿੱਪਲ ਦੀ ਇਕ ਟਾਹਣੀ ਨਾਲ ਬੰਨ੍ਹ ਦਿੱਤੀ । ਹੁਣ ਲੋੜਵੰਦ ਉਸਦੀਆਂ ਗੋਲੀਆਂ ਵੀ ਖਰੀਦਦੇ ਤੇ ਝੰਡੀ ਲੱਗੇ ਪਿੱਪਲ ਮੁੱਢ ਚੁਆਨੀ-ਅਠਿਆਨੀ ਦਾ ਮੱਥਾ ਵੀ ਟੇਕਣ ਲੱਗ ਪਏ । ਬੱਸ ਉਸ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਤੋਂ ਚਾਲੂ ਹੋਇਆ ਮੰਦਰ-ਖੇਲ੍ਹ ਅੱਜ ਪੂਰੀ ਮਾਨਤਾ ਵਾਲੀ ਥਾਂ ਬਣਿਆ ਹੋਇਆ । ਪੰਡਿਤ ਦੁਰਗਾ ਦਾਸ ਦੇ ਮੁੰਡੇ ਪ੍ਰੇਮ ਚੰਦ ਨੇ ਘਰ-ਕਮਰਿਆਂ ਦੀ ਥਾਂ ਦੁਕਾਨਾਂ ਉਸਾਰ ਲਈਆਂ ਹਨ । ਮੰਦਰ-ਚੜ੍ਹਾਵੇ ਨਾਲ ਵੀ ਉਸ ਬਿਨਾਂ ਕਿਸੇ ਦਾ ਕੋਈ ਲਾਗਾ-ਦੇਗਾ ਨਹੀਂ ।

ਜਲੰਧਰ ਤੋਂ ਪਠਾਨਕੋਟ ਵਾਲੀ ਜਰਨੈਲੀ ਸੜਕ ਇਕਹਿਰੀ ਤੋਂ ਦੋ ਮਾਰਗੀ ਤੇ ਹੁਣ ਦੋ ਤੋਂ ਚਾਰ-ਮਾਰਗੀ ਹੁੰਦੀ ਨੇ ਮੰਦਰ ਲਾਗਲੇ ਪਿੱਪਲ ਦੀ ਬਲੀ ਤਾਂ ਲੈ ਲਈ ਹੈ , ਪਰ ਪ੍ਰੇਮ ਪੰਡਿਤ ਤੇ ਮੰਦਰ ਦਾ ਸੜਕ ਅਮਲਾ ਵਾਲ਼ ਤਕ ਨਹੀਂ ਵਿੰਗਾ ਕਰ ਸਕਿਆ ।

ਪੁਸਤਕਾਂ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਦੀ ਕਹਾਣੀ ‘ਜੁਬਾੜੇ ‘ ਦਾ ਸਰੋਤ , ਅੱਜ ਦੀ ਸਿਆਸਤ ਵਿੱਚ ਪਰਿਵਾਰਵਾਦ ਦਾ ਖੁੱਲ੍ਹਮ-ਖੁੱਲ੍ਹਾ ਖ਼ਲਾਰ ਵੀ ਹੈ ਅਤੇ ਹਰ ਸ਼ਹਿਰ , ਹਰ ਕਸਬੇ ਵਿਚ , ਤੰਗੀਆਂ-ਤੁਰਸ਼ੀਆਂ ਦੀ ਜਿੱਲਣ ਵਿੱਚ ਫਸੀ ਕਿਸਾਨੀ ਦੀਆਂ ਉਪਜਾਊ ਜ਼ਮੀਨਾਂ ਕੌਡੀਆਂ ਭਾਅ  ਹਥਿਆ ਕੇ ਉਸਾਰੇ ਜਾ ਰਹੇ ਪੈਲਿਸਾਂ , ਰੀਜ਼ੋਰਟਾਂ , ਵੱਡੇ –ਹੱਟਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਨਾਲ ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਵੱਲੋਂ ਨਾਲ ਲਗਦੇ ਪਿੰਡਾਂ ਨੂੰ ਇਕ ਤਰ੍ਹਾਂ ਖਾਣ-ਨਿਗਲਣ ਦੀ ਹਾਬੜੀ ਮੁੰਹਿਮ ਵਾਂਗ ਉਸਰਦੀਆਂ ਕਾਲੋਨੀਆਂ ਕਿਸੇ ਵੀ ਸੂਝਵਾਨ ਪਾਠਕ ਲਈ ਓਪਰੀਆਂ ਨਹੀਂ ਹਨ ।

ਇੱਥੇ ਇਹ ਮੰਨ ਲੈਣ ਵਿਚ ਕੋਈ ਝਿਜਕ ਨਹੀਂ ਕਿ ਸਮਕਾਲ ਦੇ ਸੰਸਾਰੀਕਰਨ ਦੇ ਵਰਤਾਰੇ ਨੇ , ਸੂਚਨਾ-ਤਕਨਾਲੋਜੀ ਦੇ ਤੇਜ਼-ਤਰਾਰ ਯੁੱਗ ਵਿਚ ਨਵ-ਪੂੰਜੀਵਾਦ ਦੇ ਕਰੂਰ ਪਰਪੰਚ ਨੇ ,ਮਨੁੱਖ ਦੀ ਬੌਧਿਕਤਾ , ਮਾਨਸਿਕਤਾ ਤੇ ਭਾਵੁਕਤਾ ਦੇ ਸਮੀਕਰਨ ਨਿਘਾਰ ਦੀ ਸਭ ਤੋਂ ਹੇਠਲੀ ਹੱਦ ਤਕ ਉੱਥਲ-ਪੁੱਥਲ ਕਰ ਦਿੱਤੇ ਹਨ । ਸਾਡੀ ਬੋਲੀ ਦੇ ਲੇਖਕ ਸਮੇਤ ਕਲਾ ਖੇਤਰ ਦਾ ਸ਼ਾਇਦ ਹੀ ਕੋਈ ਸੰਦੇਵਨਸ਼ੀਲ ਵਿਅਕਤੀ ਵਿਉਪਾਰੀਕਰਨ ਦੇ ਇਕ ਵਿਕਰਾਨ ਪ੍ਰਭਾਵ ਤੋਂ ਬਚਿਆ ਹੋਵੇ । ਹੁਣ ਕਲਕਾਰਾਂ ਦੀ ਪ੍ਰਗਤੀਸ਼ੀਲ ਗਿਣ ਹੁੰਦੀ ਸੰਵੇਦਨਾ ਵੀ , ਉੱਤਰ-ਆਧੁਨਿਕ ਹੋਈ ਪਾਪੂਲਇਜ਼ਮ ਦੀ ਗ੍ਰਿਫਤ ਵਿਚ ਆ ਗਈ ਹੈ । ‘ਗੜ੍ਹ ਬਖਸ਼ਾ ਸਿੰਘ ‘ ਕਹਾਣੀ ਸੰਗ੍ਰਹਿ ਅੰਦਰਲੀ ਕਹਾਣੀ ‘ਥਰਸਟੀ ਕਰੋਅ ‘ ਕਲਾ-ਖੇਤਰ ਅੰਦਰ ਪਸਰ ਗਈ ਪੈਸੇ ਦੇ ਪ੍ਰਸਿੱਧੀ ਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਲਈ ਸੰਗੀਤ ਵਰਗੀ ਪਾਰਸ ਗਿਣ ਹੁੰਦੀ ਸਿਨਫ਼ ਵਿੱਚ ਵੀ ਬਲਿਊ-ਡਾਕੂਮੈਂਟੇਸ਼ਨ ਦੇ ਨੰਗ-ਨੰਗੇਜ ਦੀ ਦਖਲਅੰਦਾਜ਼ੀ ਉੱਤੇ ਫਿਕਰਮੰਦ ਹੈ ।

ਇਹ ਠੀਕ ਹੈ ਕਿ ਗਲੋਬਲ ਪਿੰਡ ਦੇ ਅਖੌਤੀ ਵਿਕਾਸ ਮਾਡਲ ਨੇ ਵਿਸ਼ਵ ਵਿਆਪੀ ਸੰਕਟ ਖੜ੍ਹੇ ਕੀਤੇ ਹਨ । ਇਕ ਭਾਸ਼ਾ ,ਇਕ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਵੱਲ ਨੂੰ ਵਧ ਰਹੇ ਇਸ ਵਰਤਾਰੇ ਨੇ ਸਭਿਆਚਰਕ ਅਨੇਕਤਾਵਾਂ ਦੀ ਬੇਸ਼ਕੀਮਤੀ ਦੌਲਤ ਨੂੰ ਵੀ ਖੋਰਾ ਲਾਇਆ ਹੈ ਅਤੇ ਮਨੁੱਖ ਅੰਦਰਲੀ ਮਨੁੱਖਤਾ ਨੂੰ ਅੰਦਰੋ-ਅੰਦਰ ਖਾ ਕੇ ਇਸ ਦੀ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਨੂੰ ਵੀ ਧੁੰਧਲਾ ਕੀਤਾ ਹੈ । ਤਾਂ ਵੀ ਸਾਡੇ ਜਨ-ਸਮੂਹ ਦੇ ਇਕ ਵੱਡੇ ਹਿੱਸੇ ਨੂੰ ,ਨਾ ਤਾਂ ਮੰਡੀ ਆਰਥਿਕਤਾ ਦੀ ਚਮਕ-ਦਮਕ ਹੀ ਰਾਸ ਆਉਂਦੀ ਦਿਸਦੀ ਹੈ ਤੇ ਨਾ ਹੀ ਇਸ ਦੇ ਬੀਮਾਰ ਸਭਿਆਚਾਰ ਕਾਰਨ ਵਿਭਾਜਤ ਹੋਏ ਰਿਸ਼ਤਿਆਂ ਦੀ ਅਨੈਤਿਕਤਾ ।

ਅੱਜੋਕੇ ਕੇਂਦਰੀਕ੍ਰਿਤ ਵਿਕਾਸ-ਪ੍ਰਬੰਧ ਦਾ ਇਕ ਨਾਂਹ-ਪੱਖ ਇਹ ਵੀ ਹੈ ਕਿ ਇਸ ਸਾਹਮਣੇ ਬਦਲਵਾਂ ਮਾਡਲ ਪੇਸ਼ ਕਰਨ ਵਾਲੀਆਂ ਸਾਡੇ ਮੁਲਕ ਦੀਆਂ ਖੱਬੀਆਂ ਧਿਰਾਂ ਨੇ ਜਾਂ ਤਾਂ ਉਸੇ ਮਾਡਲ ਦੀ ਪ੍ਰਸੰਗਕਤਾ ਨੂੰ ਹੂ-ਬ-ਹੂ ਪ੍ਰਵਾਨ ਕਰ ਲਿਆ ਹੈ , ਜਾਂ ਫਿਰ ਆਪਣੇ ਵਰਤਾਰੇ ਨੂੰ ਅਪਡੇਟ ਕਰਕੇ , ਵਿਸ਼ਵੀਕ੍ਰਿਤ ਨੀਤੀਆਂ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰੀ ਹੋਣ ਦਾ ਨਿਰਣਾ ਲੈ ਲਿਆ ਹੈ । ਇਸ ਦੇ ਸਿੱਟੇ ਵਜੋਂ ਸਾਡੇ ਸਾਹਿਤ , ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਕਰਕੇ ਕਹਾਣੀ ਲੇਖਕ ਨੇ ਮੰਡੀ ਦਾ ਕਹਾਣੀਕਾਰ ਬਣਨ ਨੂੰ ਪਹਿਲ ਦੇ ਦਿੱਤੀ ਜਾਂ ਫਿਰ ਸਮੁੱਚੇ ਮਾਨਵੀ ਸਮਾਜ ਦੀ ਥਾਂ ਇਸ ਅੰਦਰਲੇ ਜਾਤੀ , ਉਪ –ਜਾਤੀ ਟੋਟਿਆਂ ਦੁਆਲੇ ਆਪਣੀ ਕਲਮ ਨੂੰ ਕੇਂਦਰਤ ਕਰ ਲਿਆ । ਫਲ-ਸਰੂਪ ਅੱਜ ਦੀ ਚੋਖੀ ਕਹਾਣੀ ਯੋਗ-ਅਯੋਗ ਜਿਨਸੀ ਸੰਬੰਧਾਂ ਦੁਆਲੇ , ਜਾਂ ਦਲਿਤ ਗਿਣ ਹੁੰਦੇ ਵਰਗਾਂ ਦੀਆਂ ਲੌੜਾਂ-ਔਕੜਾਂ ਦੇ ਉਪ-ਭਾਵੁਕ ਵਰਨਣ ਦੁਆਲੇ ਹੀ ਪਰਿਕਰਮਾ ਕਰਦੀ ਜਾਪਦੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਗਤੀਸ਼ੀਲਤਾ-ਪ੍ਰਗਤੀਵਾਦ ਵਰਗੇ ਸੰਕਲਪ ਤਾਂ ਅੱਜ ਦੀ ਕਹਾਣੀ ਨੇ ਜਿਵੇਂ ਕਿਸੇ ਡੂੰਘੀ ਕਬਰ ਅੰਦਰ ਦਫ਼ਨਾ ਦਿੱਤੇ ਹੋਣ । ਪਰ ਮੇਰੀ ਕਹਾਣੀ ਲਿਖਤ ਨੂੰ ਅਜੇ ਤਕ ਵੀ ਇਹ ਦੋਨੋਂ ਸੰਕਲਪ ਕਿਸੇ ਵੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਬੀਤ ਚੁੱਕੇ ਸਮੇਂ ਦੀ ਦਾਸਤਾਨ ਨਹੀਂ ਜਾਪਦੇ । ਮੈਨੂੰ ਅੱਜ ਵੀ ਇਹਨਾਂ ਅੰਦਰ ਪੂਰੀ ਦੀ ਪੂਰੀ ਮਨੁੱਖਤਾ ਲਈ ਕਲਿਆਣਕਾਰੀ ਵਿਵਸਥਾ ਉਸਾਰ ਲੈਣ ਦੀ ਸ਼ਕਤੀ ਦਾ ਆਭਾਸ ਹੈ । ਭਾਵੇਂ ਕਿ, ਇਤਿਹਾਸ ਦੀਆਂ ਕਈ ਸਾਰੀਆਂ ਉਦਾਹਰਨਾਂ ਵਰਗਾ ਤਿਆਗ ਤੇ ਦ੍ਰਿੜ ਸੰਕਲਪ ਇਸ ਸਿਧਾਂਤ ਦੇ ਪੈਰੋਕਾਰਾਂ ਅੰਦਰੋਂ ਅਲੋਪ ਹੋ ਗਿਆ ਹੈ , ਤਾਂ ਵੀ ਹੋ ਚੀ ਮਿੰਨ੍ਹ ਦੀ ਸਾਦਗੀ ਦੇ ਬਚਨਬੱਧਤਾ ਦੀ ਉਦਾਹਰਨ ਇਹਨਾਂ ਕਾਮਿਆਂ ਅੰਦਰੋਂ ਖਿਸਕ ਚੁੱਕੀ ਦ੍ਰਿੜਤਾ ਨੂੰ ਮੁੜ ਪੈਰਾਂ ਸਿਰ ਕਰ ਸਕਦੀ ਹੈ ।

ਸਾਡੇ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਸਾਬਕਾ ਰਾਸ਼ਟਰਪਤੀ ਆਰ.ਕੇ.ਨਰਾਇਣਨ ਨੇ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਉਹ ਆਈ.ਐੱਫ.ਐੱਸ. ਵਿਚ ਨਿਯੁਕਤ ਹੋ ਕੇ ਵੀਅਤਨਾਮ ਦੇ ਪ੍ਰਧਾਨ ਹੋ ਚੀ ਮਿੰਨ੍ਹ ਨੂੰ ਉਸ ਦੇ ਰਾਸ਼ਟਰਪਤੀ ਨਿਵਾਸ ‘ਤੇ ਮਿਲਣ ਗਏ । ਮਹੱਲ ਬਹੁਤ ਸ਼ਾਨਦਾਰ ਇਮਾਰਤ ਸੀ । ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਦੱਸਿਆ ਗਿਆ ਕਿ ਪ੍ਰਧਾਨ ਜੀ ਇਸ ਮਹੱਲ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ , ਨਾਲ ਲਗਦੇ ਛੋਟੇ ਜਿਹੇ ਮਕਾਨ ਵਿੱਚ ਨਿਵਾਸ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਮਹੱਲ ਸਿਰਫ਼ ਸਰਕਾਰੀ ਮਹਿਮਾਨਾਂ ਲਈ ਵਰਤਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਨਾਰਾਇਣਨ ਉਸ ਘਰ ਵਿਚ ਚਲੇ ਗਏ । ਜਾਂਦਿਆ ਉਹਨਾਂ ਦੇਖਿਆ ਕਿ ਪ੍ਰਧਾਨ ਹੋ ਚੀ ਮਿੰਨ੍ਹ ਮੱਝ ਚੋ ਰਹੇ ਸਨ । ਹੋ ਚੀ ਮਿੰਨ੍ਹ ਨੇ ਇਹ ਵੀ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਰਾਸ਼ਨ ਤੇ ਕੱਪੜੇ ਆਮ ਨਾਗਰਿਕਾਂ ਵਾਂਗ ਹੀ ਮਿਲਦੇ ਹਨ ।

ਇਹ ਸ਼ਾਇਦ ਵੀਅਤਨਾਮੀ ਪ੍ਰਧਾਨ ਵਰਗੇ ਕਾਰਜਕਰਤਾਵਾਂ ਦੀ ਉਦਾਹਰਨ ਦਾ ਸਿੱਟਾ ਹੋਵੇ ਕਿ ਮੇਰੀ ਕਹਾਣੀ ‘ਗੜ੍ਹੀ ਬਖਸ਼ਾ ਸਿੰਘ ‘ ਦਾ ਪਾਤਰ ਸਮਿੱਤਰ ਆਪਣੇ ਉਮਰ ਭਰ ਦੇ ਜੋਟੀਦਾਰ ,ਤਿਆਗ ਦੇ ਦ੍ਰਿੜ-ਸੰਕਲਪ ਦੇ ਧਾਰਨੀ ਰਹੇ ਕਾਮਰੇਡ ਜੱਥੇਦਾਰ ਗੁਰਬਖਸ਼ ਸਿੰਘ ਦੇ ਅਕਾਲ ਚਲਾਣਾ ਕਰ ਜਾਣ ਪਿੱਛੋਂ , ਉਸ ਦੀ ਸੋਗੀ ਸੱਥ ‘ਤੇ ਬੈਠਾ ਟਿਕਟਿਕੀ ਲਾਈ ਅਜੇ ਵੀ ਜੱਥੇਦਾਰ ਵਰਗੇ ਕਿਸੇ ਦੀ ਆਮਦ ਨੂੰ ਤਾਂਘ ਰਿਹਾ ਹੈ । ਇਵੇਂ ਹੀ ‘ ਅਕਾਲਗੜ੍ਹ ‘ , ਕਹਾਣੀ ਦੇ ਪਾਤਰ ,ਪਿਆਰਾ ਤੇ ਗਿਆਨੀ ਬੰਤ ਸਿੰਘ ; ‘ਜੁਬਾੜੇ ‘ ਕਹਾਣੀ ਦੇ ਮਹਿੰਗਾ ਸਿੰਘ –ਬਚਨ ਕੌਰ ; ‘ਇਕ ਕੰਢੇ ਵਾਲਾ ਦਰਿਆ ‘ ਦੇ ਕਰਮੇਂ ; ‘ਜਿੰਨ ‘ ਕਹਾਣੀ ਦੇ ਕਿਰਪਾ ਸਿੰਘ ; ‘ਪੌੜੀ ‘ ਕਹਾਣੀ ਦੇ ਪਾਲਾ ਸਿੰਘ ; ‘ਅੱਧੇ-ਅਧੂਰੇ ‘ ਕਹਾਣੀ ਦੇ ਪਾਤਰ ਸਾਧੂ ; ‘ਸੌਰੀ ਜਗਨ ‘ ਦੇ ਅਖ਼ਤਰ ; ‘ ਬੂਟਾ ਰਾਮ ਪੂਰਾ ਹੋ ਗਿਆ ‘ ਦੇ ਕਾਮਰੇਡ ਹਰਭਜਨ ; ‘ਝਾਂਜਰ ‘ ਕਹਾਣੀ ਦੀ ਬੰਤੀ ;’ ਮਿੱਟੀ ‘ ਕਹਾਣੀ ਦੇ ਆਤੂ ਬੁੜ੍ਹੇ ;’ ਛਿੰਝ ‘ ਕਹਾਣੀ ਦੇ ਮਾਂ ਜੀ ; ‘ਹਥਿਆਰ ‘ ਕਹਾਣੀ ਦੇ ਨੌਕਰ ਮੁੰਡੇ ; ‘ ਜੜ੍ਹ ‘ ਕਹਾਣੀ ਦੇ ਮਾਸਟਰ ਸ਼ਾਮ ਸੁੰਦਰ ਵਰਗੇ ਪਾਤਰਾਂ ਦੀਆਂ ਹੋਰ ਵੀ ਕਈ ਉਦਾਹਰਨਾਂ ਹਨ, ਜਿਹਨਾਂ ਕਾਰਨ ਮੇਰੀਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਦੀ ਪੜ੍ਹਤ ਨੂੰ ਪ੍ਰਗਤੀਵਾਦੀ ਲੇਖਣੀ ਹੋਣ ਦਾ ਮਾਣ ਮਿਲਦਾ ਰਿਹਾ ।

ਇਹ ਇਸ ਮਾਣ ਦਾ ਹੀ ਸਿੱਟਾ ਸਮਝਿਆ ਜਾਏ ਮਿ ਮੈਂ ਆਪਣੀ ਲਿਖਣ ਚੇਤਨਾ ਨੂੰ ਅਮਰਜੀਤ ਢੁੱਡੀਕੇ ਦੇ ਗ਼ਜ਼ਲ ਦੇ ਇਸ ਸ਼ਿਅਰ ਅੰਦਰਲੇ ਸੁਨੇਹੇ ਤੋਂ ਲਾਂਭੇ ਨਹੀਂ ਲੈ ਜਾ ਸਕਿਆ , ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਇਸ ਦੀ ਅਗਾਂਹ ਤੋਂ ਉਮੀਦ ਕੀਤੀ ਜਾਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ ।

ਆਖ਼ਰੀ ਕਤਰਾ ਜਦੋਂ ਤਕ ਤੇਲ ਦਾ ਉਸਦੇ ਕੋਲ ਸੀ ,

ਨ੍ਹੇਰ ਸੰਗ ਦੀਵੇ ਦਾ ਲੜ੍ਹਨਾ,ਜੂਝਣਾ ਜਾਰੀ ਰਿਹਾ ।

..........

ਆਮੀਨ

-----------

-----------

 __________________________________

ਲਾਲ ਸਿੰਘ ਦੀ ਕਹਾਣੀ ਰਚਨਾ

“ ਸਾਹਿਤਕਾਰਤਾ ਹੀ ਪ੍ਰਤੀਬੱਧਤਾ ਹੈ “ – ਲਾਲ ਸਿੰਘ

ਮੂਲ ਲੇਖਿਕਾ : ਊਸ਼ਾ ਰਾਣੀ(ਪੰਜਾਬ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ, ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ)

ਕਹਾਣੀਕਾਰ ਲਾਲ ਸਿੰਘ ਪੰਜਾਬੀ ਦੇ ਸਮਕਾਲੀ ਸਿਰਕੱਢ ਕਹਾਣੀਕਾਰਾਂ ਵਿਚੋਂ ਇਕ ਕਹਾਣੀਕਾਰ ਹੈ । ਲਾਲ ਸਿੰਘ ਸਧਾਰਨ ਕਿਸਮ ਦਾ ਇਨਸਾਨ ਹੈ ਸਾਦਾ ਪਹਿਰਾਵਾ ਪਾਉਣ ਵਾਲਾ ਤੇ ਸਾਊ ਸੁਭਾਅ ਦਾ ਮਾਲਕ ਹੈ । ਮੌਜੂਦਾ ਪੰਜਾਬੀ ਕਹਾਣੀਕਾਰਾਂ ਵਿੱਚ ਉਸਦਾਂ ਨਾਂ ਪ੍ਰੇਮ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਅਤੇ ਵਰਿਆਮ ਸੰਧੂ ਵਰਗੇ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਕਹਾਣੀਕਾਰਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਨਾਲ ਆਉਂਦਾ ਹੈ । ਦੁਆਬੇ ਦੇ ਪਿੰਡ ਝੱਜਾਂ ਜਿਲ੍ਹਾ ਹੋਸ਼ਿਆਰਪੁਰ ( ਹੁਣ ਵਾਸੀ ਦਸੂਹਾ ) ਦੇ ਜੰਮਪਲ ਹੋਣ ਕਾਰਨ ਉਸ ਦੀਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਵਿੱਚ ਦੁਆਬੇ ਦੀ ਮਿੱਟੀ ਦੀ ਖੁਸ਼ਬੋ ਮਾਣੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ । ਉਹ ਲੋਕ-ਹਿਤੂ ,ਮਨੁੱਖ ਹਿਤੈਸ਼ੀ ਤੇ ਅਗਾਂਹ ਵਧੂ ਸੋਚ  ਅਤੇ ਰੁਚੀ ਰੱਖਣ ਵਾਲਾ ਹੈ । ਇਕ ਲੇਖਕ ਵਜੋਂ ਉਹ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਵਿਸ਼ਿਆਂ ਉੱਤੇ ਕਲਮ ਅਜਮਾਉਣ ਵਿੱਚ ਸਫਲ ਹੋਇਆ ਹੈ । ਉਸਦੀ ਸਮੁੱਚੀ ਰਚਨਾ ਵਿੱਚ ਕਮਾਲ ਦੀ ਸਹਿਜਤਾ ਹੈ । ਪੰਜਾਬ ਦਾ ਦੁਖਾਂਤਕ ਸਥਿਤੀ ਨੂੰ ਅਨੁਭਵ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਵੱਖ ਵੱਖ ਵਿਸ਼ਿਆਂ ਨੂੰ ਆਧਾਰ ਬਣਾ ਕੇ ਉਸ ਨੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਸਾਧਾਰਨ ਪਾਠਕਾਂ ਦੀ ਬਜਾਇ ਵਿਦਵਾਨਾਂ , ਬੁੱਧੀਮਾਨ ਪਾਠਕਾਂ ਨੂੰ ਜ਼ਿਆਦਾ ਪ੍ਰਭਾਵਤ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ । ਮਤਲਬ ਇਹ ਕਿ ਉਸਦੀਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਪੜ੍ਹਨ ਵੇਲੇ ਪਾਠਕਾਂ ਨੂੰ ਪੂਰੇ ਸੁਚੇਤ ਰਹਿਣਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ । ਅਧਿਆਪਨ ਪਿੱਠਭੂਮੀ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਸਕੂਲਾਂ ਦੇ ਵਾਤਾਵਰਨ ਨੂੰ ਬਾਖੂਬੀ ਚਿਤਰਿਆ ਹੈ । ਪ੍ਰਾਪਤ ਸਮਾਜ ਵਿਵਸਥਾ ਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਹੱਕਾਂ ਪ੍ਰਤੀ ਜਾਗਰੂਪ ਕਰਨ ਲਈ ਆਪਣੀ ਕਲਮ ਰਾਹੀਂ ਮਾਰਕਸਵਾਦੀ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਦੇ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਣ ਤੋਂ ਕਿਰਤਾਂ ਦੀ ਉਸਨੇ ਸਿਰਜਣਾ ਕੀਤੀ ਹੈ । ਲਾਲ ਸਿੰਘ ਕੋਲ ਸਾਫ,ਨਿਧੜਕ ਤੇ ਸਪੱਸ਼ਟ ਗੱਲ ਕਹਿਣ ਦੀ ਸਮਰੱਥਾ ਹੇ । ਸਾਦਾ ਜੀਵਨ ਬਤੀਤ ਕਰਦੇ ਦੁਆਬੇ ਦੀ ਪ੍ਰਤੀਨਿਧਤਾ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਇਸ ਕਹਾਣੀਕਾਰ ਦੇ ਹੁਣ ਤੱਕ ਛੇ ਕਹਾਣੀ ਸੰਗ੍ਰਹਿ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਤ ਹੋ ਚੁੱਕੇ ਹਨ । ਮਾਰਖੋਰੇ ( 1984 ), ਬਲੌਰ ( 1986 ) , ਧੁੱਪ-ਛਾਂ ( 1990 ) , ਕਾਲੀ ਮਿੱਟੀ (1996 ), ਅੱਧੇ ਅਧੂਰੇ ( 2003 ) ਅਤੇ ਗੜ੍ਹੀ ਬਖ਼ਸ਼ਾ ਸਿੰਘ ( 2009 ) ਨਾਲ ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤਕ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਸਮਰੱਥ ਕਹਾਣੀਕਾਰ ਵੱਜੋਂ ਉਸ ਦੀ ਚਰਚਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।

ਲਾਲ ਸਿੰਘ ਸਮਾਜਿਕ ਸਰੋਕਾਰਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੀਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਵਿੱਚ ਪੇਸ਼ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਉਹ ਵਰਗਾਂ ਦੀ ਗੱਲ ਕਰਦਾ ਹੈ , ਲੁੱਟ-ਖਸੁੱਟ ਦੀ ਗੱਲ ਕਰਦਾ ਹੈ ਅਥਵਾ ਸਮਾਜ ਦੇ ਸਾਰੇ ਪੱਖਾਂ ਦੀ ਗੱਲ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਕਥਾ –ਸੰਗ੍ਰਹਿ ‘ਧੁੱਪ-ਛਾਂ’ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਸਤੁਤ ਸੱਤ ਕਹਾਣੀਆਂ ਸਮਾਜ ਦੇ ਸਭਿਆਚਰਕ, ਆਰਥਿਕ ਅਤੇ ਰਾਜਨੀਤਕ ਪੱਖਾਂ ਦੀ ਤਸਵੀਰ ਪੇਸ਼ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ । ਰਾਜਨੀਤੀ ਨੂੰ ਆਧਾਰ ਬਣਾ ਕੇ ਪਿੰਡ ਦੇ ਗਰੀਬ ਸ਼ੇਣੀ ਦੇ ਹੋਏ ਸ਼ੋਸ਼ਣ , ਜਾਤ ਪਾਤ ਪੱਖੋਂ ਉਤਪੀੜਤ ਹੋਈ ਨਿਮਨ ਸ਼੍ਰੇਣੀ ਦੀ ਸਮਾਜਕ ਸਥਿਤੀ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਣ ,ਗਰੀਬ ਤਬਕੇ ਤੇ ਲੋਟੂ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਅੱਤਿਆਚਾਰ । ਆਧੁਨਿਕ ਤਕਨੀਕੀ ਯੁੱਗ ਵਿੱਚ ਕੁਰਸੀ ਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਲਈ ਧਰਮ ਕਰਮ ਦੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ,ਦਲਿਤ ਵਰਗ ਲਈ ਚਿੰਤਨ,ਜਾਗੀਰਦਾਰੀ ਸਮਾਜ ਵੱਲੋਂ ਕੀਤੀ ਜਾਦੀਂ ਲੁੱਟ,ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਸੰਕਟ ਨੂੰ ਪ੍ਰਤੀਕਾਰਤਮਕ ਰੂਪ ਨਾਲ ਪੇਸ਼ਕਾਰੀ ,ਅਖੌਤੀ ਵਿਗਿਆਨੀਆਂ,ਖੋਜੀਆਂ ,ਰੀਸਰਚ ਸਕਾਲਰਾਂ ਦੇ ਕਟਾਂਕਸ਼, ਸਮਾਜ ਦੀ ਸੇਵਾ ਲਈ ਸੰਘਰਸ਼ਮਈ ਰਸਤਾ ਅਪਨਾਉਣ ਦੇ ਸੰਦੇਸ਼ , ਲੇਖਕਾਂ ਦੀ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਕਾਂ ਵੱਲੋਂ ਹੁੰਦੀ ਲੁੱਟ ਸਮੇਤ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਅੱਤਿਆਚਾਰ , ਭ੍ਰਿਸ਼ਟਾਚਾਰ ਆਦਿ ਸਮਾਜਿਕ ਬੁਰਾਈਆਂ ਨੇ ਸਮਾਜਕ ਰਿਸ਼ਤਿਆਂ ,ਕਰਜਿਆਂ ਨਾਲ ਨਿਰੰਤਰ ਭੰਨੀ ਕਿਸਾਨੀ ਦਾ ਆਰਥਿਕ ਤੇ ਸਮਾਜਿਕ ਨਿਘਾਰ,ਭਾਰਤੀ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਲਗੀਆਂ ਜਾਤੀ ਪਾਤੀ ਵਿਵਸਥਾ ਦੀਆਂ ਡੂੰਘੀਆਂ ਤੇ ਮਜਬੂਤ ਜੜ੍ਹਾਂ ,ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਅੰਧ-ਵਿਸ਼ਵਾਸ਼ੀ ਹੋਣ ਦਾ ,  ਕਦਰਾਂ-ਕੀਮਤਾਂ ਦੀ ਮੁੱਲ-ਘਟਾਈ ਵਾਲੇ  ਅਤੇ ਅਜਿਹੇ ਹੋਰ ਸਮਾਜਕ ਸਰੋਕਾਰਾਂ ਨੂੰ ਲਾਲ ਸਿੰਘ ਆਪਣੀਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਵਿੱਚ ਕੇਂਦਰੀ ਸਰੋਕਾਰ ਬਣਾਉਂਦੀਆਂ ਹਨ ।

ਪੰਜਾਬ ਤ੍ਰਾਸਦੀ ਨੂੰ ਕਹਾਣੀਆਂ ਦਾ ਵਿਸ਼ਾ ਬਣਾਉਣ ਵਾਲੇ ਲੇਖਕਾਂ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰੇਮ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ , ਵਰਿਆਮ ਸੰਧੂ , ਮੋਹਨ ਭੰਡਾਰੀ ਆਦਿ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਲਾਲ ਸਿੰਘ ਦਾ ਨਾਂ ਵੀ ਆਉਂਦਾ ਹੈ ।

ਲਾਲ ਸਿੰਘ ਇਕ ਸਮਝਦਾਰ,ਸੁਲਝਿਆ ਹੋਇਆ ਕਹਾਣੀਕਾਰ ਹੈ । ਉਸਨੇ ਆਪਣੀਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਦੇ ਪਾਤਰ ਆਮ ਜੀਵਨ ਵਿਚੋਂ ਹੀ ਲਏ ਹਨ । ਉਸ ਦੇ ਪਾਤਰ ਕਥਾ ਵਿਚ ਕਿਧਰੇ ਵੀ ਵਾਧੂ ਨਹੀ ਦਿਖਾਈ ਦਿੰਦੇ । ਉਸ ਨੇ ਆਪਣੀਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ‘ਚ ਲੋੜ ਅਨੁਸਾਰ ਹੀ ਪਾਤਰ ਲਏ ਹਨ ।ਉਸਦੀਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਵਿੱਚ ਚੇਤੰਨ ਦਲਿਤ ਪਾਤਰ ਅਤੇ ਦਲਿਤਾਂ ਦਾ ਸ਼ੋਸ਼ਣ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਪਾਤਰ ਸਿਰਜੇ ਗਏ ਹਨ । ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਤੌਰ ਤੇ ਲਾਲ ਸਿੰਘ ਦੇ ਪਾਤਰ ਚਾਰ ਸ਼੍ਰੇਣੀਆਂ ਦੇ ਹਨ , ਸ਼ੋਸ਼ਕ ਪਾਤਰ , ਸ਼ੋਸ਼ਿਤ ਪਾਤਰ , ਜਾਗਰੂਪ ਤੇ ਚੇਤੰਨ ਪਾਤਰ ਅਤੇ ਇਸਤਰੀ ਪਾਤਰ । ਲਾਲ ਸਿੰਘ ਦੀਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਵਿੱਚ ਜਿਥੇ ਔਰਤਾਂ ਨਾਲ ਹੁੰਦਾ ਜਿਨਸੀ ਤੇ ਅਜਾਰਥਿਕ ਸ਼ੋਸ਼ਣ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਹੈ ਉਥੇ ਇਸ ਸ਼ੋਸ਼ਣ ਤੋਂ ਚੇਤੰਨ ਵੇਖੀਆਂ ਜਾ ਸਕਦੀਆਂ ਹਨ । ਲਾਲ ਸਿੰਘ ਦਾ ਔਰਤਾਂ ਪ੍ਰਤੀ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੌਣ ਉਸਾਰੂ ਹੈ । ਲਾਲ ਸਿੰਘ ਦੀਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਵਿੱਚ ਕੁਦਰਤ ਦੀ ਕਰੋਪੀ ਦੇ ਸ਼ਿਕਾਰ ਪਾਤਰਾਂ ਦਾ ਚਿਤਰਣ ਵੀ ਮਿਲਦਾ ਹੈ ।

ਲਾਲ ਸਿੰਘ ਨੇ ਆਪਣੀਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਦੀ ਕਥਾ-ਸਿਰਜਨਾ ਕਰਨ ਲਈ ਵਰਣਾਤਮਕ , ਵਾਰਤਾਲਾਪੀ , ਸੰਕੇਤਕ ਅਤੇ ਘਟਨਾਵੀਂ ਵਿਧੀਆਂ ਦਾ ਇਸਤੇਮਾਲ ਬਾਖੂਬੀ ਕੀਤਾ ਹੈ । ਇਹਨਾ ਵਿਧੀਆਂ ਨਾਲ ਉਸਾਰੇ ਗਏ ਪਾਤਰ ਵਰਗ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਦੀ ਪ੍ਰਤੀਨਿਧਤਾ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਪਾਤਰ ਹਨ ।ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਵਿਅਕਤੀਗਤ ਹੋਂਦ ਵੀ ਕਾਇਮ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਮਾਨਸਿਕਤਾ ਵਿੱਚ ਡੂੰਘਾਈ ਵੇਖੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ ।ਪਾਤਰਾਂ ਦਾ ਹਕੀਕੀ ਜੀਵਨ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ । ਜਿਆਦਾਤਰ ਪਾਤਰ ਦੇ ਪਰਿਸਥਿਤੀਆਂ ਦੇ ਸ਼ਿਕਾਰ ਹਨ । ਪਾਤਰ ਪੇਂਡੂ ਪਿਛੋਕੜ ਤੋਂ ਆਏ ਹਨ । ਲਾਲ ਸਿੰਘ ਇਹ ਗੱਲ ਮੰਨ ਕੇ ਚਲਦਾ ਹੈ ਕਿ ਗਲਪੀ ਪਾਤਰ ਸਮਾਜਕ ਵਿਰੋਧਾਂ ਵਿਚੋਂ ਵਿਕਸਿਤ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਲਈ ਉਸ ਦੇ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਪਾਤਰਾਂ ਦੇ ਆਲੇ ਦੁਆਲੇ ਪਾਤਰਾਂ ਦੀ ਇਕ ਵੱਡੀ ਭੀੜ ਵੀ ਵਿਖਾਈ ਦਿੰਦੀ ਹੈ ।ਇਸ ਭੀੜ ਦੇ ਪਾਤਰ ਦੂਰ ਤੱਕ ਆਪਣੀ ਹੋਂਦ ਸਥਾਪਤ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦੇ । ਪਰੰਤੂ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਪਾਤਰਾਂ ਨੂੰ ਸਿਰਜਨਾ ਵਿਚ ਆਪਣਾ ਪੂਰਾ ਯੋਗਦਾਨ ਪਾਉਂਦੇ ਹਨ ।

ਲਾਲ ਸਿੰਘ ਵਿੱਚ ਇਕ ਚੰਗੇ ਕਹਾਣੀਕਾਰ ਵਾਲੇ ਸਾਰੇ ਗੁਣ ਮੌਜੂਦ ਹਨ । ਲਾਲ ਸਿੰਘ ਦੀਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਵਿੱਚ ਜਿਉਂ ਜਿਉਂ ਬੌਧਿਕਤਾ ਦਾ ਅੰਸ਼ ਵਧਦਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ , ਉਵੇਂ ਹੀ ਉਸ ਦੀਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਵਿੱਚ ਜਟਿਲਤਾ ਆਉਂਦੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।

ਲਾਲ ਸਿੰਘ ਮਾਰਕਸਵਾਦ ਤੋਂ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕਹਾਣੀਕਾਰ ਹੈ । ਇਸ ਸਬੰਧੀ ਉਸਦੇ ਆਪਣੇ ਵਿਚਾਰ ਹਨ “ ਮੈਨੂੰ ਤੁਸੀਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਲੇਖਕਾਂ ‘ਚ ਗਿਣਦੇ ਹੋ .......ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਮਾਰਕਸਵਾਦ ਦੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਲੇਖਣੀ ਵਿੱਚ ਦੋਸ਼ਪੂਰਨ ਹੱਦ ਤੱਕ ਗ੍ਰਹਿਣ ਕੀਤਾ ਹੈ । ਇਸ ਪ੍ਰਭਾਵ ਨੂੰ ਭਾਵੇਂ ਕਬੂਲਿਆ ਤਾਂ ਅਚੇਤ ਰੂਪ ਵਿਚ ਹੀ , ਪਰ ਹੁਣ ਸੁਚੇਤ ਰਹਿ ਕੇ ਵੀ ਇਸ ਤੋਂ ਛੁਟਕਾਰਾ ਨਹੀਂ ਪਾਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ । “

ਲਾਲ ਸਿੰਘ ਮੱਧ ਵਰਗੀ ਪਰਿਵਾਰ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧ ਰੱਖਦਾ ਹੈ । ਉਹ ਮੱਧ ਵਰਗ ਤੇ ਨਿਮਨ ਵਰਗ ਦੀਆਂ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਤੋਂ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਜਾਣੂ ਹੈ । ਆਪਣੀਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਵਿਚ ਉਹ ਗਰੀਬਾਂ , ਦੀਆਂ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਬਾਰੇ ਸੋਚਦਾ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸਗੋਂ ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਹੱਲ ਲੱਭਣ ਦਾ ਯਤਨ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਉਸ ਦੀ ਕਹਾਣੀ ਕਲਾ ਵਿਚੋਂ ਜੀਵਨ ਲਈ ਉਮੀਦ ਦਾ ਅਭਾਸ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਲਾਲ ਸਿੰਘ ਦੀਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਦੇ ਵਿਸ਼ੇ ਸਮਾਜ ਦੀਆਂ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਨਾਲ ਜੁੜਦੇ ਹੋਏ  ਸਮੱਸਿਆ ਪ੍ਰਧਾਨ ਬਣ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ ।

ਲਾਲ ਸਿੰਘ ਦੀ ਕਹਾਣੀ ਕਲਾ ਦੀ ਪ੍ਰਧਾਨ ਧੁਰਾ ਤਾਂ ਅਮੀਰੀ ਗਰੀਬੀ ਦੇ ਪਾੜੇ ਦੀ ਸਮੱਸਿਆ ਨੂੰ ਚਿਤਰਨ ਵਾਲੀ ਬਣਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਪਾੜੇ ਨੂੰ ਉਸਨੇ ਛੋਟੀ ਕਿਸਾਨੀ ਦੀ ਆਰਥਿਕ ਦਸ਼ਾ ਅਤੇ ਗਰੀਬ ਮਜਦੂਰਾਂ ਦੇ ਪੀੜਿਤ ਜੀਵਨ ਦੇ ਪ੍ਰਸੰਗ ‘ਚ ਉਭਾਰਿਆ ਹੈ । ਧਾਰਮਿਕ ਪਾਖੰਡਬਾਜ਼ੀ ਦੇ ਨੰਗੇ ਨਾਚ ਨੂੰ ਪੰਜਾਬ ਸੰਕਟ ਦੇ ਸੰਦਰਭ ਵਿੱਚ ਚਿਤਰਿਆ ਹੈ । ਸਰਕਾਰੀ ਮਹਿਕਮਿਆਂ ਵਿਚਲੇ ਭ੍ਰਿਸ਼ਟਾਚਾਰ ਨੁੰ ਰਾਜਨੀਤਕ ਸੰਦਰਭ ‘ਚ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਹੈ । ਅਗਾਂਹਵਧੂ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਣ ਕੇਂਦਰ ਵਿਚ ਰੱਖ ਕੇ ਉਸ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਦਾ ਕਲਾਤਮਕ ਪ੍ਰਗਟਾਵਾ ਕਰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਵਿਚ ਕਾਫੀ ਹੱਦ ਤੱਕ ਲਾਲ ਸਿੰਘ ਸਫਲ ਰਿਹਾ ਹੈ ।

ਲਾਲ ਸਿੰਘ ਪਾਤਰਾਂ ਨੂੰ ਲੋੜ ਅਨੁਸਾਰ ਥਾਂ ਦੇਣ ਲਈ ਬੜੀ ਹੀ ਸੋਚ ਤੇ ਸਮਝ ਤੋਂ ਕੰਮ ਲੈਦਾਂ ਹੈ ।ਕਹਾਣੀਆਂ ਵਿੱਚ ਵਾਧੂ ਪਾਤਰ ਨਹੀਂ ਪੇਸ਼ ਕਰਦਾ । ਕਹਾਣੀਆਂ ਵਿਚ ਯਥਾਰਥ ਦੀ ਪੇਸ਼ਕਾਰੀ ਨੂੰ ਹੀ ਪ੍ਰਮੁੱਖਤਾ ਸਥਾਨ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੈ  । ਕਹਾਣੀਆਂ ਦਾ ਪਲਾਟ ਲਾਲ ਸਿੰਘ ਯਥਾਰਥਮਈ ਬਣਾਉਦਾ ਹੈ । ਯਥਾਰਥ ਦੀ ਪੇਸ਼ਕਾਰੀ ਰਾਹੀਂ ਲਾਲ ਸਿੰਘ ਦੀ ਕਹਾਣੀ ‘ਚ ਰੌਚਕਤਾ ਕਮਾਲ ਦੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਲਾਲ ਸਿੰਘ ਦੇ ਪਲਾਟ ਸੰਗਠਨ ਵਿਚੋਂ ਰਵਾਇਤੀ ਹੁਨਰੀ ਕਹਾਣੀ ਦੇ ਪਲਾਟ ਨੂੰ ਲੱਭਣਾ ਬਤਾ ਔਖਾ ਹੈ । ਕਿਉਂਕਿ ਕਹਾਣੀਕਾਰ ਦੀਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਦੇ ਇਕਹਿਰੇ ਪਲਾਟ ਨਹੀਂ ਹਨ ਕਿਉਂਕੀ ਅਸਲ ਵਿੱਚ ਆਧੁਨਿਕ ਜੀਵਨ ਦੇ ਯਥਾਰਥ ਨੂੰ ਇਕਹਿਰੇ ਪਲਾਂਟ ਰਾਹੀਂ ਦਰਸਾਉਣਾ ਅਸੰਭਵ ਹੈ  ਇਸ ਲਈ  ਲਾਲ ਸਿੰਘ ਦੀਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਜਟਿਲ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ।  ਲਾਲ ਸਿੰਘ ਦੀਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਦੇ ਆਰੰਭ ਵਿੱਚ ਹੀ ਵਿਲੱਖਣਤਾ ਵੇਖਣ ਨੂੰ ਮਿਲਦੀ ਹੈ । ਉਹ ਕਈ ਵਾਰ ਕਹਾਣੀ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਕਹਾਣੀ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀਕ ਵਾਕ ਨੂੰ ਦੁਹਰਾ ਕੇ ਹੀ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਇਹ ਪਹਿਲਾਂ ਵਾਕ ਜਿਥੇ ਕਹਾਣੀ ਦੀ ਰੌਚਕਤਾ ਪੈਦਾ ਕਰਦਾ ਹੈ , ਉਥੇ ਮੂਲ ਵਿਸ਼ੇ ਵੱਲ ਵੀ ਸੰਕੇਤ ਕਰਦਾ ਹੈ ।

ਲਾਲ ਸਿੰਘ ਦੀਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਮੋਟੇ ਤੌਰ ਤੇ ਪਾਤਰ ਪ੍ਰਧਾਨ , ਪ੍ਰ਼ਤੀਕਾਤਮਕ ਤੇ ਚਿਨ੍ਹਾਂਤਕਮ , ਇਕ ਬਚਨੀ , ਵਰਣਾਤਮਕ , ਘਟਨਾ ਪ੍ਰਧਾਨ ਅਤੇ ਪਿਛਲ ਝਾਤ ਪਵਾਊ ਕਹਾਣੀਆਂ ਹਨ । ਲਾਲ ਸਿੰਘ ਦੀਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਵਿਚ ਸਿਖਰ ਅੰਤ ਦੇ ਕਾਫੀ ਨਜ਼ਦੀਕ ਹੁੰਦਾ ਹੈ  । ਇਸਦੀਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਵਿਚ ਕਾਫੀ ਰੌਚਕਤਾ ਹੈ । ਪਾਠਕ ਵਿੱਚ ਅੱਗੇ ਕੀ ਹੋਇਆ ਜਾਨਣ ਦੀ ਉਤਸੁਕਤਾ ਪੈਦਾ ਬੜੀ ਤੀਬਰ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।  ਲਾਲ ਸਿੰਘ ਦੀਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ  ਵਿਚ ਰਵਾਨੀ ਹੋਣ ਕਾਰਨ ਪਾਠਕ ਕਹਾਣੀ ਦੇ ਸਿਖਰ ਵੱਲ ਜਾ ਕੇ ਕਹਾਣੀ ਦੇ ਅੰਤ ਪਿੱਛੋਂ ਅੰਤ ਮਗਰੋਂ ਹੱਕਾ ਬੱਕਾ ਰਹਿ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

ਦੁਆਬੇ ਇਲਾਕੇ ਵਿਚ ਰਹਿਣ ਕਾਰਨ ਲਾਲ ਸਿੰਘ ਦੀ ਗਲਪ ਭਾਸ਼ਾ ਉੱਤੇ ਦੁਆਬੀ ਰੰਗ ਦਾ ਹੋਣਾ ਸੁਭਾਵਕ ਗੱਲ ਹੈ। ਉਹ ਆਪਣੀ ਦੁਆਬੀ ਉਪਬੋਲੀ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਮਾਣ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਲਾਲ ਸਿੰਘ ਕਹਾਣੀਆਂ ਵਿੱਚ ਵਿਅੰਗ ਵਿਧੀ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਵਿਅੰਗ ਰਾਹੀਂ ਉਸਨੇ ਸਮਾਜਕ ਬੁਰਾਈਆਂ ਦੇ ਮਨੁੱਖੀ ਕਮਜ਼ੋਰੀ ਨੂੰ ਨਿਸ਼ਾਨਾ ਬਣਾਇਆ ਹੈ  । ਲਾਲ ਸਿੰਘ ਦੀਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਦੇ ਵਾਰਤਾਲਾਪ ਕਾਫੀ ਰੌਚਕ ਹਨ । ਉਸਨੇ ਪੰਜਾਬੀ , ਹਿੰਦੀ , ਹਰਿਆਣਵੀ , ਭੋਜਪੁਰੀ , ਪਹਾੜੀ , ਉਰਦੂ ਤੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਵਿੱਚ ਵਾਰਤਾਲਾਪ ਰਚੇ ਹਨ ।

ਲਾਲ ਸਿੰਘ ਨੇ ਆਪਣੀਆਂ ਕਈ ਕਹਾਣੀਆਂ ਵਿਚ ਸਮਾਸੀ ਸ਼ਬਦਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ ਹੈ । ਲਾਲ ਸਿੰਘ ਦੀ ਬੋਲੀ ਚਾਹੇ ਕੋਈ ਵੀ ਹੋਵੇ ,ਪੰਤੂ ਉਸਨੇ ਪ੍ਰਭਾਵਸ਼ਾਲੀ ਵਾਕਾਂ ਦੀ ਸਿਰਜਨਾ ਕੀਤੀ ਹੈ । ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਤੋਂ ਉਸ ਦੇ ਡੂੰਘੇ ਗਿਆਨ ਦਾ ਅਭਾਸ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।ਲਾਲ ਸਿੰਘ  ਸਮਾਜ ਯਥਾਰਥ ਦੀ ਪੇਸ਼ਕਾਰੀ ਲਈ ਨਿਸੰਗ ਹੋ ਕੇ ਗਾਲ੍ਹਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਨ ਤੋਂ ਗੁਰੇਜ਼ ਨਹੀਂ ਕਰਦਾ ।

ਲਾਲ ਸਿੰਘ ਦੀ ਕਹਾਣੀ ਦਾ ਅਕਾਰ , ਰੂਪ ਅਤੇ ਬਣਤਰ ਇਸਨੂੰ ਨਾਵਲ ਵਾਂਗ ਖਿਲਾਰਨ ਦੀ ਆਗਿਆ ਹੀ ਦਿੰਦੀ ਹੈ । ਸਥਾਨਕ ਰੰਗਣ ਨਾਲ ਕਹਾਣੀ ਵਿਚ ਯਥਾਰਥਤਾ ਆ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਕਦੇ ਕਦੇ ਪਾਤਰਾਂ ਦੀ ਮਨੋਦਸ਼ਾ ਦਾ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਕਰਨ ਲਈ ਅਤੇ ਕਦੇ ਕਦੇ ਉਤੇਜਿਤ ਮਨੁੱਖੀ ਹਾਵਾਂ-ਭਾਵਾਂ ਤੇ ਜ਼ਜ਼ਬਿਆਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਗਟ ਕਰਨ ਲਈ ਵੀ ਸਥਾਨਕ ਸਭਿਆਚਾਰ ਦਾ ਪ੍ਰਯੋਗ ਵੀ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਲਾਲ ਸਿੰਘ ਦੀਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਵਿਚ ਦੁਆਬੇ ਦੇ ਪਿੰਡਾਂ ਅਤੇ ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਦੀਆਂ ਝਲਕੀਆਂ ਦਿਖਾਈ ਦਿੰਦੀਆਂ ਹਨ। ਪੇਂਡੂ ਜੀਵਨ ਚਿੱਤਰਨ ਕਰਨ ਸਮੇਂ ਉਸਨੇ ਘਰਾਂ , ਫਸਲਾਂ , ਡੰਗਰਾਂ , ਖੇਤੀ ਦੇ ਨਵੇਂ ਤਜਰਬਿਆਂ ਆਦਿ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਕੀਤਾ ਹੈ ।

ਲਾਲ ਸਿੰਘ ਦੀਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਦੇ ਵਿਸ਼ੇ  , ਸਿਰਲੇਖ ਅਤਿਅੰਤ ਸਫਲ ਰਹੇ ਹਨ । ਪੰਜਾਬੀ ਕਹਾਣੀ ਦੇ ਖੇਤਰ ਵਿਚ ਉਸਨੇ ਨਿਵੇਕਲਾ ਸਥਾਨ ਬਣਾ ਕੇ ਪੰਜਾਬੀ ਪਾਠਕਾਂ ਵਿੱਚ  ਆਪਣੀ ਵੱਖਰੀ ਪਛਾਣ ਬਣਾ ਲਈ ਹੈ ।

ਲਾਲ ਸਿੰਘ ਨੇ ਸਭ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਕਿਸੇ  ਕਹਾਣੀਕਾਰ ਦਾ ਪ੍ਰਭਾਵ ਕਬੂਲਿਆ ਲਗਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਉਹ ਸੁਜਾਨ ਸਿੰਘ ਹੈ ਕਿਉਂਕੀ ਸੁਜਾਨ ਸਿੰਘ ਪ੍ਰਗਤੀਵਾਦੀ ਕਹਾਣੀਕਾਰ ਸੀ  ਤੇ ਜਿਸ ਨੇ  ਨਿਮਨ ਵਰਗ ਦੀ ਪੀੜ ਨੂੰ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਮਹਿਸੂਸਿਆ ਤੇ ਆਪਣੀ ਕਥਾ ਵਿੱਚ ਜੁਬਾਨ ਵੀ ਦਿੱਤੀ । ਜਿਵੇਂ ਸੁਜਾਨ ਸਿੰਘ ਲਿਖਦਾ ਸੀ ਉਸੇ ਰੰਗ ‘ਚ ਲਾਲ ਸਿੰਘ ਨੇ ਆਪਣੀਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਲਿਖੀਆਂ ਹਨ ।ਸੁਜਾਨ ਸਿੰਘ ਤੇ ਲਾਲ ਸਿੰਘ ਵਿੱਚ ਸਾਂਝ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਨਿੱਜੀ ਜੀਵਨ ਤੋਂ ਪਤਾ ਲੱਗਦੀ ਹੈ । ਦੋਹਾਂ ਦਾ ਜੀਵਨ ਸੰਘਰਸ਼ਸ਼ੀਲ ਰਿਹਾ ਹੈ । ਦੋਹਾਂ ਨੇ ਆਰਥਿਕ ਔਕੜਾਂ ਨੂੰ ਭੋਗਿਆ ਹੈ ।

ਲਾਲ ਸਿੰਘ ਦੀਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਵਿੱਚ ਸੰਤ ਸਿੰਘ ਸੋਖੋਂ ਵਾਲਾ ਬੌਧਿਕ ਅੰਸ਼ ਵੀ ਭਾਰੂ ਨਹੀਂ ਹੈ । ਉਸ ਦੇ ਪਾਤਰ ਯਥਾਰਥਕ ਹਨ । ਕਹਾਣੀ ਵਿਚ ਉਵੇਂ ਹੀ ਪੇਸ਼ ਹੁੰਦੇ ਹਨ , ਜਿਵੇਂ ਪਰਿਸਥਿਤੀਆਂ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਚਾਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ । ਲਾਲ ਸਿੰਘ ਦੇ ਪਾਤਰ ਉਸਦੇ ਹੱਥਾਂ ਦੀ ਕਠਪੁਤਲੀ ਨਹੀਂ ਬਣਦੇ । ਲਾਲ ਸਿੰਘ ਦੇ ਕਥਾਈ ਪਾਤਰ ਭਾਵੇਂ ਹੇਠਲੀ ਜਮਾਤ ਵਿੱਚੋਂ ਹੋਣ ,ਕਿਰਸਾਨੀ ਵਿਚੋਂ ਹੋਣ ਜਾਂ ਫੇਰ ਮੱਧ ਵਰਗ ਵਿਚੋਂ , ਸਾਰੇ ਦੇ ਸਾਰੇ ਆਪਣੀ ਵਰਗਗਤ ਮਾਨਸਿਕਤਾ ਅਨੁਕੂਲ ਵਿਚਰਦੇ ਹਨ । ਔਰਤ ਦੇ ਜਿਨਸੀ ਸੰਬੰਧਾਂ ਦੀ ਪੇਸ਼ਕਾਰੀ ਸਮੇਂ ਕਰਤਾਰ ਸਿੰਘ ਦੁੱਗਲ ਨਾਲੋਂ ਲਾਲ ਸਿੰਘ ਇੱਕ ਵੱਖਰੀ ਭਾਂਤ ਦਾ ਕਹਾਣੀਕਾਰ ਨਜ਼ਰ  ਆਉਂਦਾ ਹੈ ।

ਲਾਲ ਸਿੰਘ ਨੇ ਪੇਂਡੂ ਸਮਾਜ ਦਾ ਸੰਘਣਾ ਵਾਤਾਵਰਨ ਚਿਤਰਿਆ ਹੈ । ਪਾਤਰਾਂ ਦੀ ਬੋਲੀ ਦੁਆਬੀ ਵਾਤਾਵਰਣ ਨੂੰ ਹੋਰ ਗੂੜ੍ਹਾ ਪ੍ਰਭਾਵਸ਼ਾਲੀ ਬਣਾ ਦਿੰਦੀ ਹੈ । ਇਸੇ ਲਈ ਲਾਲ ਸਿੰਘ ਦੀ ਕਹਾਣੀ ਨਿੱਕੀ ਨਾ ਹੋ ਕੇ ਲੰਬੀ ਕਹਾਣੀ ਦਾ ਰੂਪ ਧਾਰ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।

ਲਾਲ ਸਿੰਘ ਕਹਾਣੀ ਲਿਖਣ ਸਮੇਂ ਕਦੀ ਪਿਛਲੇ ਸਮੇਂ ਦੇ ਕਿਸੇ ਛਿਣ ਦੀ ਗੱਲ ਕਰਨ ਲਗ ਪੈਂਦਾ ਹੈ , ਕਦੇ ਵਰਤਮਾਨ ਸਮੇਂ ਦੇ ਕਿਸੇ ਪਲ ਨੂੰ ਬਿਆਨ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਲਾਲ ਸਿੰਘ ਇੱਕ ਵਧੀਆ ਕਹਾਣੀਕਾਰ ਹੈ । ਉਸ ਨੇ ਆਪਣੇ ਚੌਗਿਰਦੇ ਵਿਚ ਜਿਹੜੀਆਂ ਘਟਨਾਵਾਂ ਨੂੰ ਵੇਖਿਆ ਹੈ , ਨੂੰ ਆਪਣੀਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਵਿਚ ਗਲਪ ਦੀ ਪੱਧਰ ‘ਤੇ ਰਹਿ ਕੇ ਕਲਮਬੰਦ ਕਰ ਦਿੱਤਾ । ਸਮਾਜਕ ਰਿਸ਼ਤਿਆਂ ਦਾ ਚਿਤਰਨ ਹੈ । ਰਾਜਨੀਤਕ ਦੇ ਧਾਰਮਿਕ ਪੈਂਤੜਿਆਂ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਕਥਾ ਸਮੱਗਰੀ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਬਣਾਇਆ ਹੈ । ਲਾਲ ਸਿੰਘ ਕਿਰਤੀ ਵਰਗ ‘ਚੋਂ ਆਇਆ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਉਸ ਨੂੰ ਕਿਰਤੀ ਜਮਾਤ ਦੀ ਆਰਥਿਕ ਦਸ਼ਾ ਤੇ ਉਤਪੀੜਤ ਸਥਿਤੀ ਦਾ ਅਹਿਸਾਸ ਹੈ । ਉਹ ਬਰਾਬਰੀ ਦੇ ਸਮਾਜ ਦੀ ਤੜਪ ਰੱਖਣ ਵਾਲਾ ਸੱਚਾ ਤੇ ਸੁਹਿਰਦ ਲੇਖਕ ਹੈ । ਭਾਵ ਲਾਲ ਸਿੰਘ ਇੱਕ ਯਥਾਰਥਵਾਦੀ ਕਹਾਣੀਕਾਰ ਹੈ । ਲਾਲ ਸਿੰਘ ਲੋਕ ਹਿਤੂ ,ਮਨੁੱਖ ਹਿਤੈਸ਼ੀ ਅਗਾਂਹਵਧੂ ਸੋਚ ਵਾਲਾ ਲੇਖਕ ਹੈ । ਲਾਲ ਸਿੰਘ ਨਿਮਨ ਸ਼੍ਰੇਣੀ ਦਾ ਗਲਪਕਾਰ ਹੈ । ਮਿਹਨਤ ਮਜ਼ਦੂਰੀ ਕਰਨ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਆਪਣਾ ਤੇ ਆਪਣੇ ਬੱਚਿਆਂ ਦਾ ਢਿੱਡ ਭਰਨ ਤੋਂ ਅਸਮਰੱਥ ਜਾਪਦਾ ਦਲਿਤ ਵਰਗ ਇਸਦੀਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਵਿੱਚ ਕਾਰਜਸ਼ੀਲ ਹੈ । ਲਾਲ ਸਿੰਘ ਦੀਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਜੀਵਨ ਦੇ ਵੱਖ ਵੱਖ ਪੱਖਾਂ ਦੀਆਂ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਦਾ ਫੋਕਸੀਕਰਨ ਹੈ।  ਇਸ ਦੀਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਸਮਾਜਕ ਸਰੋਕਾਰਾਂ ਦੇ ਦਾਇਰੇ ਵਿਚ ਉਥੋਂ ਦੀਆਂ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ,ਕਮਜ਼ੋਰੀਆਂ ਨੂੰ ਬਿਆਨ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ । 

____________________________________________________________________________________________________________________________

 bkb f;zx dh eEk dk ;[ji^PkPso

uzdB w'jB (b?euoko , vhgkoNw?AN n"ca JhtfBzr ;NZFfBzr ;NZvhI, gzikp :{Bhtof;Nh, uzvhrVQ)

gzikph ejkDh d/ ouDJh fJfsjk; ftu bkb f;zx dk BkT[A BthA ghjVh d/ eEkekoK ftu frfDnk iKdk j? . BthA ghjVh s'A wokd s'A T[; ghjVh s'A j? fi;dh nkwd Bkb ejkDh dh ftXk , ftP?^t;s{ s/ P?bh gZy'A e[M BtK f;ofink ikD bZr gt/ ns/ fi; ;dek ejkDh d/ ;[ji^PkPsoh ;zdoGK ftu spdhbh ftnkg ikt/ . fJj rZb BthA oih ik ojh gzikph ejkDh T[s/ bkr{ j[zdh  j? ,feT[Aeh , Bt/A gzikph eEkekoK B/ ejkDh ouD bJh ftP?^t;s{ dh u'D gZy'A fijVh spdhbh fbnKdh j? T[; s'A gzikph ejkDh d/ ;[ji^PkPsoh ;zdoGK ftu th spdhbh tkgo ikD d/ ;ze/s fwbd/ jB .

jZEb/ fBpzX ftu nfij/ ;ze/s dh gSkD , bkb f;zx dh eEk d/ ;[ji^PkPso B{z T[;ko e/ ehsh rJh j? . fJZE/ fJj efjDk th w[Bk;p j't/rk fe eEk d/ ;[ji^PkPso dk B/Vbk ;zpzX fiZE/ ejkDh d/ fPbg^ftXkB ftu'A T[xVdh eEkeko dh ftukoXkoe gj[zu th fJ;/ ftu Pkwb j? .

bkb f;zx wkoe;tkdh ftukoXkok Bkb i[fVnk j'D eoe/ p[fBnkdh s"o T[Zs/ ftukoXkok gqshpZXsk tkbk eEkeko j? . T[; dh ejkDh  dh pDso B{z ;wMDk T[BK ;fEshnK B{z th ;wMDk j? fiBQK ekoB fJj g?dk jzdh j? . bkb f;zx n?;k ejkDheko j? fijVk ejkDh dh ftXk B{z rfDs^PkPsoh tKr ;wMD dk fBt/ebk ;[ji^PkPso xVdk j? fJ; okjhA ;wkie go;fEshnK B{z ;wMD dk gq:k; eodk . fJ; bJh T[;dh ejkDh dh pDso rfDs d/ ;tkb th pDso torh j? . nfijh pDso fiZE/ bkb f;zx dh ejkDh fBt/ebh gSkD pDdh j? T[E/ fJj gzikph eEk d/ ;[ji^PkPsoh y/so ftu fBt/eb/gB dk ;ze/s pDh j? . fJ; ftuko B{z ;gPN eoB bJh T[; dhnK d' ejkDhnK dk nfXn?B^ftPb/PD gq;s[s ehsk iKdk j? .

gfjbK ‘X[Zg^SK’ ejkDh dh pDso b?Ad/ jK . fJ; ejkDh d/ nzs ftu ‘w?A’ gkso gzi gksoK dh ‘pZMh rzY’ t/ydk j? . gzi gkso jB L ‘ w?A ’ gkso dh gsBh joihs  , T[;dh wkbe^wekB bZSwh , T[;dk g[Zso fgzeh ,T[;dk pkg{ JhPo f;zx tkbhnk ns/ T[;dk ukuk j[;BQ bkb . fJBQK gziK gksoK dh ‘pZMh rzY’ B{z ejkDheko B/ ‘w?A’ gkso dhnK nZyK ;kjt/A ;keko eotkfJnk j? . ‘w?A’ gkso d/ g[Zso dk pkjo'A d"V e/ xo nkT[Dk , T[;dk nkgDh nKNh noEks bZSwh dhnk bZsK B{z fuzwV ikDk ns/ T[; e'b'A nkgDh wK ns/ nKNh d/ fujfonK dh gSkD Bk eo ;eD dk fdqP^fusoD j? . fJ; fdqP^fusoB ftubk BIkok t/y e/ ‘w?A’ gkso nkgDh wkBf;e fuzsk s'A w[es j' iKdk j? ns/ T[;Bz{ ikgdk j? fit/A T[;dh gsBh ‘joihs’ d/ w'Y/ T[s/ fNfenk T[;dh wekB wkbeD bZSwh dk fJe jZE ( d/P Grsh dh gozgok ) T[;d/ pkg{ JhPo f;zx tkbhnk dk j't/ ns/ T[;d/ g[Zso fgzeh d[nkb/ trfbQnk d{ik jZE ( wkoe;h doPB gozgok ) T[;d/ uku/ j[;B bkb dk j't/ . fJBQK jZEK s/ fdqP fusoB okjhA ‘w?A’ gkso B{z T[;d/ nkg/ ns/ nkgD/ fto;/ dh gSkD j[zdh j? . fJj gSkD jh T[;B{z dfjPsrodh d/ wkj"b ftu dfjPsrodK e'b'A fwb/ ‘Xweh gZso’ s'A fiZE/ voB'A pukT[Adh j? T[E/ T[;B{z wkBf;e s"o T[s/ nfij/ wkj"b fto[ZX bVBk th f;yKT[Adh j? . ejkDh d/ nkfd s'A nzs se dfjPsrodK dk ‘Xweh gZso’ fJ; ejkDh dh ftXh ti'A ekoi eodk j? .feT[A i[ ,fJ;/ ‘Xweh gZso’ d/ nkXko T[s/ jh ;w[Zuh ejkDh dh pDso B{z T[;kfonk frnk j? .  ‘Xweh gZso’ okjhA ‘w?A’ gkso fi; fgzv Bkb nkgDk iBw^iks ;zpzX I'Vdk j? T[j fgzv T[;B{z d' GoktK dh ikrho ikgdh j? . d't/A YkJh YkJh ;" J/eV g?bh d/ wkbe jB . d't/A^tZvk i? f;zx s/ S'Nk r[oBkw f;zx nkgD/ BktK fgZS/ ‘;zxk’ ns/ f;zxg[oh’ bkT[Ad/ jB . d't/A Gok y/shpkVh Bkb ;zpzXs jB . tZv/ d/ fJZe' fJe I;ftzdo f;zx BK dk g[Zso j? . idfe S'N/ Gok d/ uko gZso jB .i? f;zx ns/ T[;dk g[Zso ‘w?A’ gkso tKr jh gzikp d/ wkV/ wkj"b ekoB ‘Xweh gZso’ fwbD eoe/ Pfjo ik t;d/ jB . ejkDh gVqfdnK brd?A a a a ejkDheko d{;oh fXo pDe/ ftufonk j? . gfjbh fXo , i? f;zx tor/ fIwhdkoK dh j? . d't/A fXoK dfjPsrodK d/ Xweh gZsoK d/ vo'A fgzv SZv e/ Pfjo t;D bJh wip{o jB . gfjbh fXo sK Pfjo ik tZ; ;edh j? go d{oh fXo BjhA . fJ; gq;zr dh ;gPNsk bJh ejkDh dhnK fJj ;soK fXnkB d/y :'r jB L” gfjb/ tfjw (Xweh gZso) s'A vfonk i? f;zx fgzv SZv nkfJnk , w/o/ tKr . go BjhA .T[;dh rZb j'o ;h . T[jdk ;odk ;h , eJh gkf;UA . w? , fBok^g[ok sBykj’s/ fBoGo . fgzv jZNh ;h .uko g?;/ obd/ ;B . j[D T[j th iKd/ bZr/ . s/ sBykj a a afBoh sBykj nk;o/ feZvk e[ wekB fbnk ik ;edk ;h , eokJ/ ‘s/ a a a.”

bkb f;zx dh eEk^fdqPNh nB[;ko gzikp nzdo dfjPsrodh dk gqGkt ;wki d/ ;GBK torK d/ b'eK T[go fgnk . go fInkdk wko{ gqGkt T[; tor T[s/ fgnk fijVk jZEhA eko eodk ;h iK e'Jh ;oekoh B"eoh Bkb ;zpzXs ;h  . n?P^nkokw eoB tkbk tor dfjPsrodK e'b'A fwb/ Xweh dk fJbki ‘g[fb; T[Zu^w[Zyh’ iK ‘r[ohbk^c'o; d/ nj[d/dko’ fijVk fe d{o'A B/fVUA T[;dh nkgDh jh foPs/dkoh ftu'A j' ;edk ;h , okjhA eo b?Adk j? . go jZEhA ezw eoB tkbk tor nfij/ ezw ftu Ugok^Ugok pko/ foPfsnK s'A pfDnk ofjzdk j? . fJ; gq;zr B{z j'o ;gPN eodhnK jB ejkDh dhnK fJj ;soK “ w?B{z bZrk , w?A th fJZe fgzio jK , p/^gSkD fgzio . vo^fcaeo d/ wbp/ j/m dZfpnk . T[bQkw/A^ fwjfDnK dh BPso dk ftzfBQnK . a a w?B{z fe;/ B/ th w[nkca BjhA ;h ehsk ^ Bk pkg{ B/ , Bk w[zfvnK B/ , Bk pDt?sK B/ , Bk w/o/ ;e{b d/ NhuoK B/ .” fJBQK ;soK ftubk ‘w?A’ gkso n;b ftZu ;Zu/^;[Zu/ ;kXkoB gzikph ftnesh ns/ gzikp d/ o{g ti'A g/P j'fJnk j? . bkb f;zx dh ejkDh dh ftbZyDsk fJjh j? fe T[j ‘w?A’ gkso B{z nkgDh ejkDh ftZu e/Adoh ;EkB fdzdk j? , fJjh e/Adoh ;EkB fiZE/ T[; dh eEk d/ ;[ji^PkPso dh gSkD pDdk j? T[E/ fJ; okjhA T[j nkgDh ssekbe okiBhso ns/ fJfsjk;e u/sBk dk fuzsBh gqwkD d/ e/ nkgDh eEk d/ ftukoXkoe ;{soK dk fBowkD th eodk j? . nfij/ gqwkD s'A gsk brdk j? fe ejkDh fbyD bZfrnk bkb f;zx dh jwdodh dZp/^e[ub/^fbskV/^dfbs tor Bkb ofjzdh j? . fJ;/ bJh T[j fJ; tor dhnK rawhnK,y[PhnK,;'uK, ihtB d/ ozrK s/ YzrK nkfd B{z ;cabsk Bkb g/P eo IKdk j? . id'A T[j ‘w?A’ gkso d/ o{g ftu g/P j' e/ nkgD/ nkg B{z i? f;zx tor/ T[Zu torh pzfdnK Bkb I'Vdk j? , sK th T[;dh fdqPNh ftu'A fJj rZb ;kca Bio nkT[Adh j? fe jo jhb/^t;hb/ d/ pkti{d dfbs tor T[u^tor e'b'A wdd gqkgs eoB ftu n;cab ofjzdk j? . T[;B{z T[; tor e'b'A wdd gqkgs eoB ftu n;cb ofjzdk j? , T[;B{z T[; tor e'b'A T[j ‘GkJhpzdh’ gqkgs BjhA j[zdh fijVh ed/ fJe nktkI wkoB T[zs/ d; tko ikD ns/ fJe ezw eoB pdb/ uko ezw ;ztkoB tkbh fdbh fJZSk g?dk eodh j? . dfjPsrodh d/ fdBK ftu nfijh ‘GkJhpzdh; ns/ ‘fwZsoukok’ sK eh , y{B d/ fops/ th p/gSkD j' rJ/ ;B . bkb f;zx B/ fJBQK p/gSkD foPfsnK B{z wB'ftfrnkBe sohe/ d[nkok gSkD e/ fJzM o{gwkB ehsk j? l “w?A j[;B bkb uku/ B{z feZdK dZ;dk fe Xweh^gZso s'A vodk w?A T[;/ pkg B{z w"s s/ w{zj ‘u eZbk SZv nkfJnk jK a a . T[j fijVk w/ok pkg{ ;h s/ wK th a a a.” fJzM , p/o[Irkoh , ftZfdnk szso d/ wkVQ/ jkbks ns/ i/bQK dhnK e?dK d/ XZe/^X'V/ yKd/ B"itkBK dh ihtB^;fEsh tZb ;ze/s eodh ‘X[Zg^SK’ ejkDh gzikp ;wZf;nk d/ dfjPsrodh tkb/ d"o B{z gzikp ftub/ ;kek Bhbk skok , f;Zy esb/nkw , ekbh roi , dzrk/^c;kdK nkfd d/  gq;zr ftu T[Gkodh j? . bkb f;zx fJBQK gq;zrK B{z T[Gkod/ ;w/A wB[Zy wkso d/ fJfsjk; ftu ekoi eo u[Zeh iK ekoi eo ojh Pow Xow dh ;jh s/ ;zs[bs ;'Mh s'A ezw b?Adk j? . fJ;/ bJh T[j wkBttkdh edoK d/ bV bZfrnk ikgdk J/ .

bkb f;zx dh ejkDh dh pDso d/ ;tkb torh j'D d/ gq;zr B{z ;gPN eoB bJh d{;oh ftukoh ikD tkbh ejkDh j? ‘BkfJN ;oft;’ . fJ; ejkDh dh GkPk^P?bh gzikph b'e rhsK torh otkBh ns/ b?n tkbh j? .nfijh otkBh ns/ b?n bkb f;zx dh ;w[Zuh eEk dk T[xVtK ;[ji^PkPsoh gZy j? . ejkDh gVQB T[gozs g?dk j'D tkbh b?n , otkBh ns/ ;zrhse X[B fiZE/ ‘pDwkD; s'A wB[Zy dk , gZEo :[r s'A n?Nwh :[Zr dk , w[ZYb/ ;kwtkd s'A ;wkitkd dk ,gskb s'A g[bkV dk ‘ gsk fdzdh j? . T[E/ fJj toswkB :[Zr ftu ny"sh p[ZXhihth tor ( wZX tor ) T[go ftnzr th e;dh j? , ejkDh ftu g/P j'fJnk w[Zy gkso fJfsjk; dk gq'c?;o j? . T[;dk ezw ;wkie ftek; dh ukb dk nfXn?B eoBk j? . bkb f;zx dh ;'u ftu fJj rZb fNeh j'Jh j? fe Gkt/A ;ko// dk ;kok Bk ;jh go wZXtor dk e[M nfijk Gkr j? fijVk ofjzdk sK p[oi{nk tor ( thj Bzpo ) Bkb j? . go rZbK feosh tor ( nmkoK Bzpo ) dhnK eodk j? . fJzM , eEk ftu nmkoK , T[Bh s/ thj Bzpo pZ; ;hNK dh w[jkoBh eqwtko feosh tor ,wZX tor s/ p[oi{nk tor dh gSkD eoB bJh ehsh rJh j? . bkb f;zx dh eEk^fdqPNh ftu nmkoK ;ktXkB ,T[ZBh ikrd/ s/ thj ;[Zs/ gJ/ ikgd/ jB . T[;dh fdqPNh dk fJj gfjb{ T[‘B{z gqrshtkdh :Ekostkdh ejkDheko ti'A T[Gkodk j? .

bkb f;zx dk eEk ;[ji^;zebg fiZE/ toswkB ;wkie :EkoE dh gqshsh eotkT[Adk j? T[ZE/ ;kfjse ebk B{z fB;us fdqPNhe'D d/ gqpzX ti'A T[;koB dh ;woEB th eodk j? . fJzM bkb f;zx dh ejkDh ebk ;wkie ns/ ;kfjso w[ZbK dk wkbw/bh foPsk ;Ekgs eodh j? ns/ ‘ebk ;wki bJh j?’ d/ Bkno/ I'odko o{g ftu T[xVdk eodh j? .fJ; ftuko g[PNh bJh bkb f;zx dh pj[^uofus ejkDh ‘pb"o’ ns/ xZN uofus ejkDh ‘yzG’ B{z ftuko nXhB fbnk frnk j? .

‘pb"o’ ejkDh ftubk pjkdo Bkwh w[Zy gkso gqrshtkdh wzB/ rJ/ gzikph ejkDheki ;[ikB f;zx dh pj[^uofus ejkDh ‘e[bcah’ ftu'A fbnk frnk j? . efjD dk Gkt fJj j? fe bkb f;zx B/ ;[ikB f;zx dh ejkDh ftu'A gkso b? e/ ‘pb"o’ Bkwh w"fbe ejkDh dh ouBk ehsh , fijVh fJj rZb ;kps eodh j? fe bkb f;zx th ;[ikB f;zx tKr ftukoXkok s"o T[s/ gqshpZZX b/ye j? . fJ; gkso dh BeP^fBrkoh n?;/ ebkswe ;[ji d[nkok ehsh rJh j? fe ;wkie ihtK tKr ;fjse gkso th nwosk dk doik gqkgs eoB dh ;zGktBk Bkb Usg's jB . fJ; gkso dh ufoZso fBowkDekoh ;kps eodh j? fe ejkDh dh ftXk B{z jo ;w/A fBykoB s/ fPzrkoB dh Io{os ofjzdh j? . PkfJd nfij/ ftukoK B{z ;gPN eoB bJh bkb f;zx B/ ;[ikB f;zx dh ‘e[bcah/’ ejkDh ftub/ pjkdo Bkwh gkso B{z b? e/ ‘pb"o’ Bkwh ejkDh dh f;oiDk ehsh j? . nfijh f;oiDk gzikph ejkDh d/ fJfsjk; ftu BtK ftXkw{be gq:'r j? .fJj gq:'r fiZE/ gzikph ejkDh d/ ;[ji^PkPsoh fJfsjk; dk Bt/ebk ;zdoG pDdk j? T[ZE/ fJ; ejkDh d/ ouBkeko B{z th gzikph ejkDh d/ fJfsjk; ftu gq:'re ejkDheko pDkT[Adk j? . tZyoh jh fe;w d/ ouBk^ftXh b? e/ jkIo fJj ejkDh ;kfjsekoK s/ T[jBK dh ;kfjsekoh d/ we;d dh fBPkBd/jh b/yeK d/ ihtB ns/ T[jBK dh f;oiBk d/ jw;cao g?Av/ ti'A eodh j? . fJ; ejkDh dh ;[ji^f;oiBk fJ; ftuko ftu fBfjs j? e/ nkgD/ gksoK tor/ gkmeK iK ftneshnK d/ xohA ik e/ T[jBK dhnK w[;hpsK d/ jZb bJh :Ek^;zGt jzGb/ wkoB dh g{oh s"che oZyD . fJ;/ soQK ‘yzG’ Bkwh ejkDh ftu j"bdko jopz; f;zx dh gsBh d/ woB T[gozs T[;d/ ihtB ftu'A yzG brk e/ T[Zv u[Zeh y[Ph B{z wkBth foPfsnK ns/ nkofEesk d/ ;zdoG ftu T[xVdk eoe/ bkb f;zx B/ nkX[fBe ;kfjsekoh B{z fdwkrh^n:kPh dk ;kXB wzBD tkb/ b/yeK B{z wPtok fdZsk j? fe T[j nkgDh f;oiBk okjhA ;ZfGnkukoe , nkofEe ns/ okiBhse gqpzX tZb' fdZsh ghV ftu BghV/ ;wkie tor d/ ;Zu B{z T[GkoB .

bkb f;zx B/ nkgDh ejkDh ftu iks nkXkos dfbs tor dh dyKse ;fEsh B{z sEk^efEs iks^nXkos dfbs ebk^fuzsB s/ f;oie tKr BjhA ;r'A iksh s/ iwksh ;wki d/ foPs/ B{z ;wMD tkb/ wkoe;h ebk^f;oie tKr g/P ehsk j? . gfjbK n;hA  bkb f;zx dh pj[^uofus ejkDh ‘nZX/^nX{o/’ B{z b?d/A jK . fJ; bzwh ejkDh  dh e/Adoh fposKs szd fJ;/ ejkDh d/ nzdo j? I' ;w[Zuh ejkDh dk c?bkT[ th pDh j? .T[j j? L “  e[o;h fit/A T[;dh fJe' fJZe PoBrkj j't/ . fJ; s' fpBK T[j fit/A nZXk^nX{ok j't/ . okwgkb dh pikJ/ fBok Jh okw{ . dhg{ dh j'Ad Bkb'A th fJe g?o fgSKj .” ejkDh ftu ;e{b w[yh okwgkb dh ;[osh ftu iks^pokdoh d/ Bht/AgB dh x[zwdh fcoeh okjhA dfbs tor dh :EkoEe ;fEsh g/P j'Jh j? . bkb f;zx B/ fJ; tor d/ ;fEsh w[y gZyK dh g/Pekoh bJh fJe dfbs ftfdnkoEh dhg{ Bkb tkgoh xNBk B{z nkXko pDkfJnk j?  . dhg{ ejkDh ftu soykD iksh Bkb ;zpzXs pkb^gkso j? . dhg{ dk fgsk GkJh ;/tk ;{zj j? fijVk ;e{b gh a Nh a nkJh ;o{g f;zx frZb d/ fBZih r[od[nko/ dk GkJh j? . dhg{ dh wK gqf;zBh r[od[nko/ ftu ezw eodh j? s/ ezw eoB pdb/ r[od[nko/ ftu uVQ/ uVQkt/  ftu'A nkNk, dkb, bhVk nkfd b? iKdh j? . ‘GkJhnk ek’ dhg{ ;ZsthA ftu gVQdk pVk j[fPnko ftfdnkoEh j? . T[;dh fBZeo r[nkuD ‘s/ T[;B{z ‘ShAN dh eZSh’ gk e/ ;e{b ikDk g?Adk j? . fJe fdB T[j nkgD/ S'N/ fij/ xo ftu'A fBZeo bZGD pdb/ b/N j' iKdk j? . b/N j'D dh ;{os ftu T[;B{z ;e{b gh a Nh a nkJh a frZb d/ wkV/ tsho/ dk ;kjwDk eoBk g?Adk j? . dhg{ dh ;wkie^nkofEe ;fEsh fJe pzzB/ j? ns/ ;e{b d/ w[yh okwgkb dh wB'^;fEsh d{i/ pzB/ . d't/A ;fEshnK ejkDh ftu ;[ji g?dk eodhnK jB . brd? , bkb f;zx dh ;[ji^PkPsoh fdqPNh dk wzst Bk e/tb ;wkie^nkofEe ;fEshnk B{z do;kT[D Bkb j? , ;r'A T[; s'A th fes/ tZX wB'^;wkie ;fEshnK B{z T[xkVB d/ Bkb j? . fJ;/ bJh ejkDh ftu T[;d/ okwgkb nzdobh sob'^wZSh jzdh ;t?^wkB dh jbub B{z rbgah I[pkB fdZsh j? . go ;fEshnK n?;hnK jB fe T[j dhg{ tKr prkts eoe/ ;e{b'A xo tZb GZi BjhA ;edk pbfe sby ;fEshnK s/ m'; jehesK ekoB u[Zg^ukg ‘voB/’ tKr pfDnk ofjzdk j? .Gkt/A fe T[;B{z ;e{b w[yh dh rZd/dko e[o;h ftu'A fsZyhnK ;{bK u[GD dk nfj;k; j[zdk j? , dhg{ Bkb jwdodh j[zdh j? , go fco th T[;B{z e[o;h dh skes d/ j[zfdnK ;[zfdnk nkgDk nkgk ‘nZXk^nX{ok, ykbh^ykbah’ ikgdk j? . T[j ukj[zdk j'fJnk th ;e{b gh a Nh a nkJh a B{z ;Ik BjhA d[nk ;edk :kBh fe frZb dk jT{nk ;e{b ftu'A Gik BjhA ;edk , nkgDh jh iks d/ doik uko eowukoh ‘;kX’ bJh th ‘nkgDk pzdk’ ;kps Bjh j' ;edk . Gbk feT[A < feT[fe okwgkb nkgD/ nj[d/ ns/ nkgDh ;wkie^nkofEe ;fEsh d/ dtzd^uZeo ftu g{oh soQK cf;nk j'fJnk j? . fJ; ftu'A fBebD bJh i/ T[j nkgD/ nj[d/ dh tos' ;ysh Bkb eodk j? , sK T[;dk jPo gfjbK ofj u[Ze/ ;e{b w[yh ro/tkb tork j'D dk vo T[;B{z yk iKdk j? . i/ T[j ;ysh BjhA eodk sK T[;B{z ikgdk J/ fe T[;dk jPo dhg{ Bkb'A th G?Vk j? . fJ; dtzd^yZo ftu c;/ okwgkb B{z nkgDh p/^t;h d/ f;tkfJ e[M th fdykJh Bjh fdzdk . fJ;/ bJh T[j ‘pDh sDh oki ftt;Ek’ Bkb gzrk b?D s' r[o/I eodk j? , ‘iks^pokdoh dh N[ZNh^y[Z;h e[Bp/dkoh s'A vfonk’ nkgDk ihtB G'rdk j? .

fJ; ejkDh ftu bkb f;zx B/ ;[jiswe j?okBh fJj g?dk ehsh j? fe okwgkb nkgD/ nj[Zd/ ekoB ya[Prtko ihtB G'rdk j'fJnk “nkgD/ ewo/ dh tbrD ‘u fxfonk edh dhg{ d/ B/V/ j' e/ yb'dk ,edh nkgD/ nkg d/ . edh frZb gh a Nh a nkJh a ‘s/ fyMD^ygD brdk , edh ;e{b u"ehdko ‘s/ .” dhg{ B/V/ yb'D eoe/ jh dhg{ d/ v[;ed/ p'bK ‘u'A Fbebh nZXh^nX{oh nodk; w[V w[V T[;d/ ezBK ‘u x[;o^w[;o eodh j? . dhg{ d/ nzrK^g?oK B{z fSfVnk eKpk T[;B{z nkgD/ tZb B{z ;oe frnk ikgdk j? . T[;B{z wfj;{; j[zdk  j? fe w[Zy nfXnkgeh ewo/ tZb B{z s[odhnK T[;dhnK bZsK th dhg{ dhnK bZsK tKr BzrhnK jB . g?ohA gkJh i[Zsh ,EK g[o EK N[ZNh gJh j? . rb gJh ewhI dk nrbk gk;k r'j/ ^fgPkp d/ fSZfNnK Bkb fbpfVnk fgn? . a a frZb gh a Nh a nkJh a dk tshok n;b ftu ;oekoh , r?o^;oekoh ;e{bK d/ gqpzXeh YKu/ T[go ftnzr j? , sBI j? . bkb f;zx sBI dk eEkeko j? . ‘sBI’ bkb f;zx dh eEk dk ;[ji^PkPsoh ;zdoG j? . fJj ;zdoG T[d'A fBt/ebk pD iKdk j? id'A ejkDh ftu ‘ntke’ ;fEsh g?dk j[zdh j? . bkb f;zx dh ejkDh B{z gVfdnk gsk brdk j? fe ubd/ fpisKse gqtkj ftu ntke ;fEsh f;oiD dh i[rs tos e/ T[j n?;k ;[ji th g?dk eodk j? fi; Bkb b[fenk t;s{^irs th :EkiEtkB j' iKdk j? .

dfbs tor dh g/Pekoh Bkb ;zpzXs gq;zrK B{z ;gPN eoB bJh d{;oh ejkDh ‘iIho/’ dk nfXn?B eoBk :'r j't/rk . ‘iIho/’ ejkDh dhnK nrKj fbys ;soK jh fJ; ejkDh dhnK rbgh gosK pDdhnK jB L “ ;kv/ w[be dh e[Zb Xosh tZy^tZy ;{fpnK ‘u BjhA ,tZy^tZy Nkg{nK ‘u tzv e/ oZy T{ nk^XowK ,wIQpK , ozrK , B;bK , iksK^r'sK d/ jIko , jIko^jk , Nkg{nK iIhfonK ‘u .” bkb f;zx dh ftukoXke ;'u gzikp nzdo T[Zmh iks^pokdoh d/ iIhfonK B{z Ykj[D dk ;[MkT[ fJzM fdzdh j? L “ ;kv/ d[nkb/ ,yk; eo ezwhA b'eK d[nkb/ eZ; j'Jh iks^ieV Bk sK fe;/ GV{J/ B/ N[ZND d/Dh nk, Bk Jh fYZbh g?D d/Dh nK . J/d/Q nk;o/ Jh sK T[gofbnK dk c[bek^wzvk ubdk a a a.fizBk fuo n;hA , iks^tzv^j/I w[ZY'A G;w eoe/ , tor^tzv^;{M nzdo spdhb BjhA eod/ ,UBk fuo n;hA n?T[A Jh p[ZX{ pD/ ofjDk .” fJ; gq;zr dh ejkDh ftu nZs'A d/ fJj p'b th ftuko/ ik ;ed/ jB fe “ nkgDhT[A iks^pokdoh dk T[j th .” ejkDh dk ;[ji fszB gsoK^wkJh nZs', eowk s/ irhok d/ feodko f;oiD ftu S[fgnk j? , ‘nZs'’ B{z iks^gksh ;z;Ek d/ yksw/ s/ gqshe o{g ti'A tofsnk  frnk j? ns/ eow/ s/ irho/ B{z w[V iks^gksh ftseo/ T[SkbD tkb/ gksoK d/ o{g ftu . ejkDh dh ;[ji^f;oiD i[rs gsk fdzdh j? fe bkb f;zx dh fdqPNh gzikp nzdob/ iks^gksh T[Skb fe;w dh r[bkwh d/ o{g ti'A gqtkB eodh j? . fJj r[bkwh iks nkXkos dfbs ftnesh bJh gzvsK^go'jsK,iZNK^fIwhdkoK s'A tZyoh fe;w dk ;o[g b? e/ gzikp nzdo ekoi eo ojh j? . fAJ;dh ekoi^ftXh B{z fgzvK d/ feZskeko ezwK fit/A w'J/ vzro u[ZeD.r'jk^e{Vk, gZmk^dZpk ,bkth^M'eh ,trkoK nkfd ftu'A ns/ PfjoK d/ feZskrs ezwK fit/A fdjkVh^dZgk ,jZmh ^GZmh ,o'Vh^foePk ,w'No^rZvh ,wk;Noh^j?vk;Noh, eboeh^nca;oh ftu'A gSkfDnk ik ;edk j? .

bkb f;zx B/ dfbs tor dh ihtB ;fEsh dh gSkD dh ihtB ;fEsh dh gSkD ^ “ fJ; tor d/ b'e nkgD/ iZdh^g[Psh xoK tZb w{zj BjhA eod/ , Pfjo ik e/ T[jBK d/ fgsk^gofynk dh jkbs bkrhnK Bkb'A th wkVh j[zdh j? ” ^ ti'A th ehsh j? . rKXhtkdh pBkw nzp/voetkdh ftukoXkoktK d/P nzdo tZy^tZy iksK^eiksK dh tzv^N[Ze B{z o'e Bk ;ehnK . ;r'A dfbs tor dh ;'u d/ yzG fybod/ jh rJ/ . wkJh nZs' B{z eow/ d/ ej/ fJj p'b fJ; ftuko dh rtkjh God/ jB L “ ;kv/ w[be dh e[Zb f;nk;s ,T[Zgobh iK j/mbh ,Bk sK ;kv/ b'eK dh w[ZYbh iks^pDso B{z s'VBk^GzBDk ukj[zdh nk ,s/ Bk Jh b'e iks^e[iks dh rzdh^wzdh ukN uZND'A pkI nkT[Ad/ nk . nkyD B{z I' woIh nkyh ikJhJ/ a a a. edh n;hA roKNK tIhfcnK d/ u{;D/ w{zj ‘u gkJh , ep{so nKr{z nZyK whNh oZyd/ nK ,edh B"eohnK^soZehnK , ohIot ;hNK d/ . nrb/ fpZbh tKr Pfj bkJh p?m/ , id ihn eodk , ;kv/ yzG yb/o e/ gk;/ j[zd/ a a a .” dfbs tor ‘jkPhJ/’ ejkDh ftub/ pktk okw tKr nkgD/ Xho{ tor/ g[ZsoK B{z w;kD^G{wh se ftdk eoe/ w[V ‘jZE o/Vh’ B{z nkgDk g[Zso pDk b?Adk j? . fJ;/ soQK ‘g?oK Gko^jZEK Gko’ ejkDh ftu th o/VQh B{z wkBth fIzdrh d/ gqshe ti'A f;oi e/ ejkDheko dZ; fojk j? fe dfbs^u/sBk X[ydh fjZe ftu'A jh g?dk j' ;edh j? . ns/ fJjh u/sBk dfbs tor B{z bkukoh ns/ jhDsk d/ GktK s'A puk ;edh j? .

bkb f;zx B/ wB[Zy GktK s/ GktBktK dh torrs gj[zu B{z eEk^ftXh ti'A th tofsnk j? , fit/A ‘fSzM’ ejkDh ftu . fJ; ejkDh ftu ftnesh dh bkb;k GktBk B{z rbg o{g ftu T[;ko e/ n?;k eEk^;[ji g?dk ehsk j? fi; we;d gzikp nzdo T[mh dfjPsrodh dh bfjo d/ e[ji B{z Bzfrnk eoBk pDdk j? . ejkDh ftu u"Xo s/ g?;/ dh bkb;k B/ fJ;d/ w[Zy gkso ‘pkg{ ih’ B{z dfjPsrodK :kBh fe ‘f;zxK’ Bkb I'V fdZsk .EK EK ;odkohnK s/ g?o g?o bhvohnK ftu nkgDh fgsk^g[oyh P[jos B{z j'o T[Zuh u[ZeD bJh pkg{ ih B/ bkb;k B{z fsqgs eoB dk fJe nwkBth o;sk bZG fbnk . ejkDh ‘fSzM’ Bkwh ;fGnkukoe fujB B{z gzikp nzdob/ dfjPsrodh d/ wkj"b B{z ;eko eoB bJh tofsnk j?/ . fJ; fSzi d/ uko gfjbtkB  jB L pkg{ ih ,iZ;{ bhvo ,pkitk s/ uoBk . fSzi ftu x[bD tkbh gfjbh I'Vh j? iZ;h bhvo dh nkofEe ;fEsh ns/ pkg{ ih dh nkgDh nkofEe ;fEsh B{z j'o wip{s eoB dh ‘bkb;k’ . iZ;{ bhvo dh iZdh ^ g[[Psh ;odkoh B{z nzro/IK d/ t/b/ Bkb I'fVnk frnk j? .T[;d/ pkp/ dkd/ nzro/IK tZb'A fdZsh ikrho d/ wkbe jB . ikrho fwbD dk ekoB T[jBK dh ‘fe;/ Xh G?D’ B{z oitkV/ d/ jZE t/u d/D dk dZf;nk frnk j? . ejkDh ftu fJe gk;/ sK irhodko fIwhdko ‘iZ;{ bhvo’ j? ns/ d{;o/ gk;/ pkg{ ih dh ;'u  . fJ; ;'u nXhB T[j nkgDk w[ekpbk iZ; bhvo Bkb eoe/ fJ; Bshi/ T[Zs/ g[Zidk J/ fe iZ; bhvo  dk eZd T[; Bkb'A pj[s BhtK j? . ;'u dh ekoi rsh ejkDh ftu ;[ji g?dk eodh j? . ‘pkg{ ih’ dh fJj ;'u fiZE/ ejkDh dh ftXh pDdh j? T[E/ ejkDheko dh ftukoXkoe ;'Mh dk tkjD th pDdh j? . fJzM , bkb f;zx dh ejkDh gkme B{z ;'u dh gqfefonk ftu gkT[Adh j'Jh fJfsjk;, toswkB , okiBhse ns/ nkofEe s'A gfofus eotkT[Adh j? .

‘fSzM’ ejkDh ftu x[bD tkbh d{;oh I'Vh j? L T[Zgobh f;nk;s ftu f;ZX/ g?o oZyD tkb/ pkit/ dh nkofEe ;fEsh ns/ pkg{ ih dk ;oeko^dopko/ se gj[zu Bk eo ;eD dk ‘s"yabk’ . pkit/ dh gsBh dk ‘cohvw ckJhNo’ fgT[ ‘ekwo/v’ th j? .T[; dh IwhB ns/ d/P Grsh d/ f;o T[s/ pkiD n;o o;{y tkbk pzdk pD iKdk j? . f;ZN/ ti'A , ;ko/ gk;/ T[;dh fJZIs s/ wkD^skD tX iKdk j? .pkg{ ih B{z T[;dh nkofEr ;fEsh t/y s/ s"ybk j' frnk fe T[j pkit/ tork feT[A BjhA pD ;fenk . fJ;/ s"yb/ eoe/ jh T[j fgzv dk ;ogzu pDdk j? go ‘n;zpbh’ se g[jzuD d/ ;ko/ o;s/ T[; bJh pzd gJ/ jB . fiBQK B{z y'bjD bJh T[;B/ nkgD/ g[Zso B"fBjkb d/ ‘tZv/ I'V’ :kBh fe ;odko B{z fwbD dhnK ;" ftT[sK pDkJhnK . fJBQK ftT[sK ftu'A jh ejkDh dh sh;oh x[bD tkbh gfjbtkB I'Vh uoB/ ns/ pkg{ ih dh ;kjt/A nkT[Adh j? .

fJ; x'v ftu pkg{ dh fiZs jz[dh j? .feT[Afe , pkg{ ih B/ uoB/ dh eZb^U^eZbh e[Vh Bkb fBjkb/ dk fops/ gZek uoB/ dh c'o; dk ‘yak;^T[Zb^yak; nj[Zdk’ ;zGkb fbnk . f;ZN/ ti'A , T[;B{z ‘iZ;^pkit/’ tor/ ;ko/ bhvo p"D/^p"D/ ikgD bZr gJ/ . pkg{ ih B{z tZX d"bs fJeZmh eoB dh fwor fsqPBk u?B Bkb pfjD BjhA fdzdh .  id'A pkg{ ih dh gsBh B{z T[jBk dh fwqr fsqPBk dk gsk bZrk sK ejkDh ftu fJe j'o gkso ‘iE/dko w[ezdh’ dk gqt/P j[zdk j? . fJj gkso nkgDk Bksk fiZE/ gzikp d/ d[nkp/ fJbke/ ‘u ;fEs ‘Nkjbh ;kpQ’ r[od[nko/ dk fJfsjk; ikr{oe wZX P/qDh ‘u'A T[m/ r[o{^BkfJeK Bkb I'Vdk j? T[E/ T[j gzikp d/ fJfsjk; dh g"Dh ;dh dh pho^gozgok^pZpoK, nekbhnK ,feosh , fe;kBh nkfd ftu f;o^eZY ekw/ d/ o{g ti'A th g/P j[zdk j? . d/P^tzv s'A pknd pDh nkIkd Gkos dh eKro; ;oeko B/ T[; B{z eJh fe;w d/ bkbu fdZs/ go T[;B/ nkgd/ ‘iZE/dko’ ;o{g tkbh ekwo/vh Bjh SZvh . eJhnK b'eK ,

yk;eo ‘pkg{ ih’ T[;B{z ‘f;o fcfonk Bk;se’ s/ eJhnK B/ T[;B{z ‘Xow^fto'Xh nB;o’ efj e/ g[ekoBk P[o{ fdZsk . fJ; gkso dh ;wM w[skpe gzikp nzdo dfjPsrodh dh bfjo ‘pUs/ Jh UMV/ okj//’ gkT[D tkbh j? . idfe ejkDh d/ w[Zy gkso ‘pkg{ ih’ dh ;'u nB[;ko gzikp nzdo ‘f;zx’ f;Zy e"w dh nkB^PkB dh yafso , iZN^e"w d/ jZeK dh ykso, gzikp B{z pkDhnK e"wK dh r[bkwh s'A w[es eotkT[D dh yakso, ‘T[gobhnK pihohnK’ ‘u pokpoisk d/ fjZ;/dko pDB dh ykso ‘x'b’ eo oj/ jB . fJ; x'b ftu nB/eK Pjhd j'J/ . iZN e"w d/ fgZS/ yVQh j? .

bkb f;zx dh ebkswe ;woZEk Bk e/tb ;fEsh f;oiD se wfjd{d j? pbfe ;fEshnK nzdo g?dk j' ojhnK BthnK ;fEshnK dh sfj de th gj[zudh j? . J/j' fe;/ ejkDheko dh ihtB^nB[Gt B{z geVB dh gqwkfDesk j? . pkg{ ih B{z nkgD/ g[Zso B"fBjkb B{z nZstkdh x'b ftu Pkfwb j'J/ B{z t/y e/ d't/A soca'A Back Bio nkT[Adk j? . T[j nkgDh gsBh B{z efjzdk j? , “ UJ/ GkrtkB/ , tZv/ ezwK bJh tZvhU e[opkBh d/Dh g?Adh nk . s{z pUsk j/otk Bk efonk eo w[zfvnk dnK . a a as?B{z gsnk , n?;b/ d'BK ^ d'BK jZEK ‘u bZv{ nk . a a aeZb B{z i/ fBjkbk Mzvh fiZs e/ nk w[fVnk sK gzikp dh ;odkoh s/o/ ;odko j/mK jT[ s/ i/^i/ feXo/ ;Zu/^M{m/ w[ekpb/ ‘u wkfonk frnk sK G'J/A s/oh fszBK jh EK d'j fjZf;nK ‘u tzv jT{ a a a.” ‘pkg{ ih’ d/ fJBQK p'bK ftu'A gzikp nzdobh dfjPsrodh d/ wkj"b ftu ekoi eodh iZN^wkBf;esk dk gsk brdk j? . fejk ik ;edk j? ffe bkb f;zx dh eEk^ftXh e/tb ekoi eodhnK uzrhnK wzdhnK GktBktK ‘u yzio tKr y[ZG e/ th gksoK d/ ‘nzdob/ ;Zu’ B{z eZY e/ gkmeK ;kjt/A ;keko eodh j? . gzikp nzdo nfij/ ‘nzdob/ ;Zu’dh gSkD bkb f;zx B/ ‘bj{^bkP^r'bh’ ti'A ehsh j? fit/A T[; d"o ftu fJj fszB'A Ppd iZN dh c;b j'D s/ gzikp T;dk ‘w[oZpk’ j't/ .

bkb f;zx Ppd dh ;zt/dBk B{z geVB tkbk eEkeko j? .fJ; ;zt/dBk ;jko/ jh T[j PpdK d/ noEK dh sfj de bZE e/ fiZE/ nkgD/ nB[Gt dh gqwkfDesk dk ;p{s fdzdk j? T[E/ T[j fJBQK ;jko/ jh ;wki dh fJfsjk;^u/sBk B{z g[Bo^f;ois th eodk j? . bkb f;zx dh ejkDh dk ;[ji^PkPsoh nkXko ftP/P eEk Ppd pDd/ jB fiBQK okjhA T[j fJfsjk; s/ toswkB okiBhse gfo;fEshnK dh s'o dk gsk fdzdk j? .fJ;/ bJh ‘fSzM’ ejkDh ftu fJe gk;/ fBjkb/ dh uoB/ dh Xh Bkb ftnkj j'D dh ;fEsh ;keko j[zdh j? s/ n?B T[;/ t/b/ d{;o/ gk;/ tZY^N[Ze , wko^XkV ,b[ZN^tzv torhnK xNBktK dh .fJzM bkb f;zx dh fdqPNh Bk e/tb gzikp nzdobh dfjPsrodh d/ ekoBK B{z ;wMdh j? pbfe ;z;ko gZXo T[s/ c?bh nZstkd dh ;wZf;nk Bkb I'Vdh j'Jh fJ;B{z nzsookPNoh ;owkJ/dkoh Pesh dh d/D th ep{bdh j? . fJ; tosko/ B{z T[Gko e/ do;kT[D bJh sK bkb f;zx  B/ ‘iE/dko w[ezd ;{zj’ gkso dh f;oiDk ehsh j? .fJ; gkso d/ p'b okjhA T[;B/ nkgDh fdqPNh B{z fJzM rbgh i[pkB ftu Ykfbnk j? “;Zuh rZb sK fJj nk fe ;kohnK skoK fjbdhnK Jh UE'A nK , w[Bkcak^y'o wzvhnK ‘u'A .w"sK^izr d/ ;dkro w[beK ‘u'A . a a a nrfbnK nkgDk izrh ;ki^;wki t/uDk j[zdnk , fJe fXo B{z d{ih fXo rba g[nkT[dk T[jBK dk Xzdk Jh BJhA , Xow pD u[Zek nk Xow . a a a’eZbk

;kvk w[be Jh BJhA ,T[jBK ;koh d[fBnK dk ihDk jokw ehsk fgnk a a a .”

‘fSzi’ ejkDh dk ;[ji^PkPso fJe wK gkso dh wB'^;wkie dPk d/ ;wkBKno T[; d"o d/ gzikp dh okiBhse^nkofEe gq;zr nXhB fJe ‘epo’ ns/ ‘wkso dh w{osh’ tKr f;oiD ftu fBfjs j? .feT[A i[ , gzikp nzdob/ dfjPsrodh d/ wkj"b B{z f;oiD bJh bkb f;zx B/ fszB rZbK B{z fXnkB ftu oZfynk j? .fJe ,fJj ;wZf;nk fBZih ikfJdkd B{z tXkT[D dh bkb;k ekoB tXh c[bh s/ c?bh . d' , gzikp ;wZf;nk d/ dfjPsrodh tkb/ gfjb{ dk nzs eoB tkb/ phi th fJ;/ nzdo ftdwkB ;B . t/y' ejkDh dhnK fJj ;soK ^“fBr[fonK d/ XhnK^gZsoK B/ ;Zu^M{m dk fBskok nkg/ Jh eo b?Dk ” fit/A ejkDheko B/ B"fBjkb f;zx , pz;k s/ pkg{ ih dh fseVh okjhA eotkfJnk . fszB , gzikp nzdo nwB^u?B ;Ekgs j'D T[gozs i/eo B"fBjkb iK pz;/ tor/ fiT{Ad/ pu e/ t/b/^e[t/b/ nkgD/ xohA gos th nkT[D ,sK eh T[jBK dhnK wktK T[jBK B{z nkgD/ jZE Bkb dkb^c[bek pDk e/ Sek th ;eDrhnK < fiBQK B/ nkgD/ jh fgT[ B{z wko e/ T[;B{z ftXtk pDk fdZsk j't/ . ‘fSzi’ ejkDh dh fJe j'o yk;hns fJj ikgdh j? fe ejkDh dk fJe gkso , iZE/dko w[ezd ;{zj , ‘p{Nk okw g{ok j' frnk `’ ejkDh ftu ‘p{Nk okw’ pD e/ ftek; eodk j? . fJe ejkDh s'A d{;oh ejkDh ftu gkso dh Py;hns dk ogKsos ftek; eotkT[D tkbh eEk^i[rs th bkb f;zx dh rbga^fdqPNh B{z fBoXkos eodh j? .

‘p{Nk okw g{ok j' frnk `’ ejkDh ftub/ ‘p{Nk’ Bkw d/ d' nZyo/ Ppd B{z ejkDheko B/ ‘o[Zyh^pzio Xosh T[s/ mzvh^fwZmh SK eoB tkb/ SK^dko p{N/’ d/ o{g ftu ;keko ehsk j? .nfijk eodk j'fJnk T[j e[b b'ekJh B{z fJ;/ o{g ftu jh t/yDk b'udk j? .p{Nk okw ezwh^ewhD xo’u izfwnk gfbnk gkso j? .gVQkJh ftu/ SZv e/ T[j j/mbh T[go eoB bJh fJe rowk^row I'P' eow tkbh wkoe;tkdh fET{oh B{z nwbh o{g d/D tk;s/ nkgD/ xo'A fBeb s[odk j? . T[j nkgDh eftsk d/ I'o Bkb , GkPDK dh rowh Bkb ns/ ;zrmBekoh skes Bkb ;wkioki ftu fJBebkp fbnkT[Dk ukj[zdk j? . feT[A i[ , T[;B{z nkgD/ ;w/A d/ nkb/^d[nkb/ dh , okiBhso ;zrmBK ns/ ;oeko dh , S'N/^tZv/ b'eK d/ xo^pko, eko^feZsk ,ofjDh^pfjDh dh Gog{o ;'Mh j? .fJ; ;'Mh B{z jh T[j ‘ekwk^iwks’ dh pzd^ybk;h s/ iZ[r^pdbh’ dh gfjbh gT[Vh wzBdk j? . T[;B{z gsk j? fe Xosh tkbk p{Nk okw BikfJI jfEnko oZyD d/ d'P nXhB g[fb; tZb'A cfVnk iKdk j? . n;b ftu T[j d'Ph BjhA ;r'A T[j sK P[o{ s'A jh jfEnko Bhsh dk fto'Xh s/ y{B^yokp/ dk eZNV d[PwD ;h .fJ;/ bJh sK T[;dh nkgD/ pzfdnK Bkb ftrV rJh ;h s/ T[;B{z fJeZb/ B{z ;kX pD e/ e[fNnk ftu ofj e/ fJBebkp fbnkT[D bJh nkgDk tZyok okj u[DBk fgnk ;h . ‘p{Nk okw’ d/ n;b BK ns/ feodko dk gsk ejkDh dhnK fJBQK ;soK s'A brdk j? L “ J/j GiBk nk GiBk , Be;bpkVhnk GiBk . fszB ;" y{B ehs/ J/B/Q . a a a j[D ykVe{nK ‘Bk ofbnk fcodk . g[ZS' yK JQ/B{z , o'NhnK BjhA Y'dk T[BQK bJh < oksK Bjh oZydk T[BQK B{z nkgD/ e'nb a a a`” p{Nk okw ;kfiP nXhB n?;k c;kfJnk frnk fe g[fb; dh e[ZNwko ekoB T[j w"s B{z fgnkok j' iKdk j? . pkp/ B{z ysw eoB fu fiZE/ ;N/N wPhBoh dh jZd'A tZX G{fwek j? , T[E/ ;wki d/ r[zvkrodh nB;o p{Nk okw T[oca ekwo/v GiB f;zx tor/ pzfdnk d/ nzs bJh ;N/N wPhBoh d/ GkJhtkb pD/ fd;d/ jB . fJj n?;k ;Zu j? fi;B{z bkb f;zx B/ ‘p{Nk okw’ d/ ufoZso dhnK ftfGzB gosK B{z t/b/ d/ okiBhse^nkofEe^;wkie gq;zrK nXhB oZy e/ ;keko ehsk j? .ejkDh ftu p{Nk okw dh ‘e[Nhnk’ n?;k fujB j? fi; ftu'A u/sBk dk gqekP T[wV TwV g?Adk j? .go t/b/ dh f;nk;s fJ; gqekP B{z T[ZE/ se gj[zuD jh BjhA fdzdh fiZE/ fJ; dh b'V jzdh j? . fJ;/ bJh ‘w?A’ gkso B{z ejkDh d/  nzs ftu p{Nk okw dh e[Nhnk d/ nzdo f;oca dhtk irdk fd;dk j? ns/ T[;dk eow wzvb nv'b u[Zg^ukg bNedk ftykJh fdzdk j? , “ fit/A EZe frnk j't/ , ;/tk eodk . s/ y{zNk ,e'fenK tkbk fijVk rIk t/b/ Bkb jz[zdk ;h .nk;ok d/D bJh iK T[aM Jh dot/Ph ti'A ,;fjfwnk yVQk ;h fJe y{zi/ .” ejkDh dk ;[ji^PkPsoh gZy fJj j?  fe p{Nk okw ;Zuh^;[Zuh u/sBk dk Bkw j? Bk fe fiT{Adh ikrdh gdkoEe t;s{ dk . bkb f;zxz B/ ‘p{Nk okw’ gkso  dh f;oiBk dZp/ e[ub/ tor dh u/sBk d/ o{g ti'A ehsh  j? . fJ;/ bJh Bk sK T[;B[{z eZNV ekwo/vh n;{b , Bk ;Ekgs oki^gqpzX ns/ Bk jh ;Ekgs oki gaqpzX nzdo ekoi eodh ;oekoh wPhBoh s/ ykVe{ iZE/pzdhnK w'j ns/ y'j ;ehnK . p{Nk okw sK dZp/ e[ub/ tor d/ p'bK dk BKn j? . fJj p'b ;N/N wPhBoh d/  rabs ekoBkfwnK eoe/ ;N/N wPhBoh ns/ ;wkie rzvkrodh d/ ;[s/ f;ZX jh ;kj^;{s e/ oZy fdzd/ jB . fJ;/ bJh sK T[; dh e[opkBh okjhA iB^;XkoB B{z nkgDk okj nkg u[DB s/ ;t?^;{M oZyD dh g/qoBk fwbdh j? .

bkb f;zx B/ ejkDh fbyD bJh ns/ fJ;d/ ;[ji s/ gqGkt B{z fsy/ok eoB bJh ;wkih PpdK dh Gog{o tos'A ehsh j? . ;wkih PpdK dh tos'A T[;dh GkPk^P?bh dk ftP/P nzr j? . fJ; ftP/P nzr jh bkb f;zx dh eEk dh GkPkJh w"fbesk j? . fJT[A , bkb f;zx dh ejkDh Bkb gzikph ejkDh dk BtK wjKdok T[Godk ftykJh fdzdk j? . bkb f;zx dh P?bhrs B[jko gqufbs gzikph ejkDh dh GkPk^P?bh s'A nZvoh gSkDh ik ;edh j? . bkb f;zx dh eEk dk nfijk o{gkswe toskok fiZE/ T[;dh ejkDh B{z fBt/ebkgB gqdkB eodk j? T[E/ gzikph ejkDh d/ ;[ji^PkPso d/ GkPkJh gZy dk BtK ;zdoG th T[;kodk j? .

w[jktfonK B{z ejkDh d/ fposKs ftu bkb f;zx B/ fJT[A ftT[Afsnk j? fe fJBQK B{z fJe d{;o/ Bkb'A fBy/fVnk BjhA ik ;edk . fBy/VB dk wsbp j't/rk , bkb f;zx dh ejkDh B{z eo[zvDk . bkb f;zx dh ejkDh ftu wjktfonK dh MVh bZrh gJh j? . ejkDhnK ftu EK^g[o^EK fybo/ w[jktfonK Bz{ fJeZfmnK dh ;caab tos'A w[jtok e'P fsnko ehsk ik ;edk j? . fposKs^f;oiD bJh w[jktfonK dh ;cab  tos'A bkb f;zx B{z gzikph ;ZfGnkuko d/ ;[jikswe gqsZyD tkbk ejkDheko ;Ekgs eodh j? .

bkb f;zzx fiZE/ gzikph d/ b'e:kBe s/ ;ZfGnkukoe ejkDheko ti'A gqwkfDs jz[dk j? T[E/ T[j ;[Gkte jh iB^;XkoB d/ ejkDheko ti'A th T[Godk j? . T[;B/ gzikp d/ ;fGnkukoe tosko/ ftu'A nkw b'eK d/ nkofEe ,okiBhse , ;wkie ,ftfdne, ;kfjse , wB'ftfrnkBe fJfsnkfd ;wZf;nkrq;s gfjb{nK B{z do;kT[D bJh fJBQK Bkb ;zpzXs YkfunK T[s/ ftnzrskwe ;ZN wkoh j? . fw;kb bJh nZi'e/ f;oiDkswe gzikph ;kfjs T[s/ ftnzr eodhnK ‘wkoy'o/’ ejkDh dhnK fJj ;soK r"o eoB :'r jB L “ tkj^gJh^tkj .nb'eko feos j't/rh s[jkvh . gzikph Bktbekoh nzdo seVk ft;c'N j't/rh , s[jkvh feos . gzikph ;kfjs nzdo G{ukb nk ikt/rk . fJ; dk fobhI ;wko'j eotkT[ , fcao r'PNhnK eotkT[ , gou/ fbytkT[ , fJ; ‘s/ ikD/^gSkD/ nkb'ueK s'A , w?A th ;/tk bJh jkIo jK ,fit/A th ukj' . fJ; soQK gqf;ZXh th j't/rh s/ g[;se fte/rh th , T[Ai e"AD g[Sd? s/ yohdd? feskpK niebQ a a a<”

w[Zedh rZb bkb f;zx dh eEk dk ;[ji^PkPso wkoe;tkdh ;wki^ftfrnkBe ;o{g dk XkoBh j? . feT[A i[ , T[;dh ejkDh ftu ;wkie :Ekos dh ‘ekbh fwZNh’ ftu'A g?dk j'J/ T[jBK ‘nZX/ nX{o// ‘ ftneshnK dh ;ko bJh rJh j? fijV/ ;wkie nfBnK s/ fBnK dh ‘X[Zg SK’ j/m ed/ sK ‘wkoy'o/’ pD iKd/ B/ , s/ ed/ ‘pb"o’ . bkb f;zx d/ f;oi/ gkso ;wki d/ nkofEe , okiBhse , ;fGnkukoe gZyK T[s/ ‘gqPB fuzB’ brkT[d/A jB . T[j rabs edoK^ehwsK Bkb edkfus th ‘okIhBkwk’ BjhA eod/ . fJ; soQK bkb f;zx B/ nkgDh ejkDh ftu ‘jkPhJ/’ T[s/ oZy/ ;wki d/ T[BQK torK dh fBPkBd/jh ehsh j? fijV/ ‘g?ok Gko^jZEK Gko’ feos ewkJh ;dek d/;h ;fGnkuoe ftu'A ‘fizB’ o{gh ;wokJ/dkoK tZb'A yVQhnK ehshnK ‘EzwhnK’ B{z frokT[Ad/ j'J/ fJBQK dh ‘SkT[Dh’ B{z ‘ni/ w?A fiT[Adk jK’ dk Bknok wkoe/ Ykj[D dh fjzws oZyd/ jB . fJBQK torK B{z nkgDh fXo^gokJh fXo’ dh gSkD J/ .fJ; tor d/ gkso nkgDh fgsk^g[oyh ‘fwZNh’ B{z wZE/ T[s/ brk e/ ‘jfEnko’ d/ I'o ns/ fuzsBh ‘MKio’ dh SDeko Bkb fJZvh ‘tZvh rZb’ efj iKd/ jB fi; dk w{b gq:'iB ;owkJ/dkoh PeshnK dh ‘iVQ’ g[ZNDk pDdk j? . fJ; tor B{z ;wM nk u[Zeh j? fe ;kwokih Pesh d[nkok ;wki ftu gkJh ‘fSzM’ ftu'A ‘o[wkbh’ e'Jh ‘;ezdo’ pD e/ jh fiZs ;edk j? , ‘JhvhfJN’ pD e/ Bjh . nwkBtsk o{gh ‘IIho/’ ,’tkto'b/’ ns/ ‘fcaeo’ e/tb fJe ‘p{Nk okw g{ok j' frnk `’ dh Pjkds Bkb ysw BjhA j' ;ed? . p{Nk okw dh Pjkds ‘epo;skB u[Zg BjhA j?’  tZb ;ze/s eodh j? ns/ ;zd/P fdzdh j? fe nkwkBtsk o{gh ‘fJe ezY/ tkbk dfonk’ gko eoB bJh ns/ p{Nk okw dk ‘pkeh ;Zu’ ikBD bJh ftnesh nkgDh ‘tkoh f;o’ nZr/ nkT[D sK fe i[Zrrodh dk ‘X{znK’ T[Zv ;e/ .

bkb f;zx dk ;w[Zuk eEkswe toskok eJh MkehnK tkbk BkNe ikgdk j? fi; dh ‘gfjbh s'A nrbh Mkeh’ ftu gkso p'dh j' u[Zeh ;wkie ‘o{Vh’ fybkca u/sBk dhnK ‘w'wpZshnK’ b? e/ ftuo/ jB . T[j nkgD/ fgzv/ T[s/ fwjBs ns/ u/sBk s/ ‘yzG’ brk e/ ;cbsk dh ‘g"Vh’ th uVQd/ jB . fJ; BkNe ftu ;owkJ/dko ‘fpZbhnK’ ‘fuZNh p/AJh^ekbh p/AJh’ gko eoe/ ‘S{D^S{jkJh’ dh y/v ( sBkT[^;zrmB) y/vdhnK jB . p/JhnK d/ ‘gkDh’ ftu ‘Bhbh Pkjh’ ( torrs u/sBk) x[bh j'Jh j? ,fi; eoe/ tZvk ;kwokih ‘u{jk’ T[dkotkdh wy"N/ dh ‘n?Be’ brk e/ fJBQK B{z gko eodk j? .gkob/ gk;/ ‘T[Zu/ o[ZyK dh SK’ ( ;wokJ/dkoh d/P) j/m p?mh nkgDh ‘nZwK’ B{z eZbQ rZb eoKr/’ dk Xotk; d/ e/ ‘ezpkfJB^eofcT{^ekwo/v’ ftu ik tVdk j? . ‘T[j th eh eodk’ feT[A i[, ‘;"oh irB’ ( fJBebkph u/sBk dk T[dkotkdh ;o{g) th T[;dk okj wZbh p?mk ;h . fJ; bJh T[j w[V ‘;ko'^S?’( g'abskoh tor) B{z ‘BkfJN ;oft;’ okjhA nkD fwbdk j? . rZb eh , bkb f;zx dh eEk ejkDh p[oi[tk wZX tor ns/ g'qbskoh tor d/ x'b dh dtzdkswe ‘uhe^p[bpbh’  J/ .