ਲਾਲ ਸਿੰਘ ਦਸੂਹਾ

~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~

1)  ਗ਼ਦਰ  ,2 )  ਬਲੌਰ , 3)  ਅੱਧੇ-ਅਧੂਰੇ , 4)   ਐਚਕਨ ,  5)  ਅਕਾਲਗੜ੍ਹ  ,  6)  ਜੁਬਾੜੇ ,  7) ਗੜ੍ਹੀ ਬਖ਼ਸ਼ਾ ਸਿੰਘ , 8 ) ਮਾਰਖੋ ਰੇ , 9) ਧੁੱਪ-ਛਾਂ  , 10 ) ਮਿੱਟੀ , 11) ਥਰਸਟੀ ਕਰੋਅ ,  12)  ਪਿੜੀਆਂ  , 13)  ਚੀਕ-ਬੁਲਬਲੀ , 14 )  ਪੌੜੀ ,15 ) ਫਿਕਰ  ,  16)ਈਡੀਇਟ , 17) ਨੀਲੀ ‘ਸ਼ਾਹੀ , 18 ) ਕੱਲ੍ਹ ਗੱਲ ਕਰਾਂਗੇ ,  19 ) ਪ੍ਰਸ਼ਨ-ਚਿੰਨ੍ਹ , 20 ) ਛਾਉਣੀ , 21 ) ਥੰਮੀਆਂ  , 22 ) ਰੂੜੀ , 23 ) ਛੂਹ-ਛੁਹਾਈ  , 24)ਰਾਜ਼ੀਨਾਮਾ ,25) ਮੋਮਬੱਤੀਆਂ ,26) ਉੱਚੇ ਰੁੱਖਾਂ ਦੀ ਛਾਂ , 27 ) ਧੁੰਦ ,28 ) ਅੱਮਾਂ

ਗ਼ਦਰ

ਲਾਲ ਸਿੰਘ ਦਸੂਹਾ

ਇਸ ਵਾਰ ਪੱਕਾ ਮਨ ਬਣਾ ਕੇ ਤੁਰਿਆ ਸੀ ਕਿ ਊਦ੍ਹੋ ਮਾਮੇ ਨੂੰ ਬਰ – ਜ਼ਰੂਰ ਮਿਲਣਾ । ਆਲਸ ਨਹੀਂ ਪਾਉਣੀ । ਤਿੰਨ ਵਾਰ ਪਹਿਲੋਂ ਕੀਤੀ ਗ਼ਲਤੀ ਇਸ ਵਾਰ ਬਿਲਕੁਲ ਨਹੀਂ ਕਰਨੀ । ਘਿਉ ਦਾ ਘੜਾ ਰੁੜ੍ਹ ਜਾਏ , ਐਧਰਲੀ ਓਧਰ ਹੋ ਜਾਏ ਜਾਂ ਹੇਠਲੀ ਉੱਤੇ । ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਚਾਣਚੱਕ ਆਉਣਾ ਪਿਆ ਸੀ ਇੰਡੀਆ । ਪਿੰਡੋਂ ਆਏ ਤੇਜ਼ ਗਤੀ ਲਿਫਾਫੇ ‘ ਤੇ ਨਾ ਭੇਜਣ ਵਾਲੇ ਦਾ ਨਾ ਸੀ , ਨਾ ਥਹੁ-ਪਤਾ । ਇਸ ਅੰਦਰੋਂ ਨਿਕਲਿਆ ਕਾਲਾ-ਹਾਸ਼ੀਆ ਕਾਰਡ ਹੋਰ ਵੀ ਵਿਸਫੋਕਟ । ਮੈਂ ਦੇਖਦਾ-ਪੜ੍ਹਦਾ ਜਿਵੇਂ ਸੁੰਨ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ  - ‘ ਸਾਡੇ ਪੂਜਨੀਕ ਪਿਤਾ ਲੰਬੜਦਾਰ ਹਰਬੰਸ ਸਿੰਘ ਘੁੰਮਣ , ਸਾਬਕਾ ਸਰਪੰਚ ,ਇਸ ਮਹੀਨੇ ਦੀ ਸੰਗਰਾਂਦ ਵਾਲੇ ਦਿਨ ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਵੇਲੇ ਗੁਰਪੁਰੀ ਸਿਧਾਰ ਗਏ  । ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਆਤਮਿਕ ਸ਼ਾਂਤੀ ਲਈ ਰੱਖੇ ਸਹਿਜ ਪਾਠ ਦਾ ਭੋਗ .... । ਅੱਗੇ ਨਾ ਮੈਥੋਂ ਭੋਗ ਦੀ ਮਿਤੀ ਪੜ੍ਹੀ ਗਈ , ਨਾ ਦਿਨ । ਮੇਰੀ ਨਿਗਾਹ ਸਿੱਧੀ ਦੁਖੀ ਹਿਰਦਿਆਂ ਵਲ੍ਹ ਨੂੰ ਤਿਲਕ ਗਈ । ਇਹ ਸਨ –ਗੁਲਬਾਗ਼ ਸਿੰਘ ਘੁੰਮਣ ( ਪੁੱਤਰ ), ਗਗਨਦੀਪ ਸਿੰਘ ਘੁੰਮਣ ( ਪੋਤਰਾ ) , ਕਿਰਨਦੀਪ ਸਿੰਘ ਘੁੰਮਣ ( ਪੋਤਰਾ ) ।

ਇਸ, ਹੇਠਲੇ ਇੰਦਰਾਜ ਨੇ ਮੈਨੂੰ ਸੁੰਨ ਵੀ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਸੀ ਤੇ ਬੇ-ਚੈਨ ਵੀ । ਬੇ-ਚੈਨ ਛੱਡ ਕੇ ਮੇਰਾ ਅੰਦਰ – ਬਾਹਰ ਇਕਦਮ ਸੜ-ਭਖ਼ ਪਿਆ । ਮੇਰਾ ਸਾਰੇ ਦਾ ਸਾਰਾ ਵਜੂਦ ਇਕ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਲਾਂਬੂ ‘ਚ ਘਿਰ ਗਿਆ । ਮੈਂ ਗੁਲਬਾਗ਼ ਸਿੰਘ ਘੁੰਮਣ ਦਾ ਛੋਟਾ ਭਰਾ , ਹਰਬੰਸ ਸਿੰਘ ਘੁੰਮਣ ਦੂਜਾ ਪੁੱਤਰ ਬਲਕਾਰ ਸਿੰਘ ਘੁੰਮਣ ਕਾਰਡ ‘ ਚੋਂ ਅਸਲੋਂ ਗਾਇਬ ਸੀ ।

ਪਲ ਦੀ ਪਲ ,ਇਹ ਕਲ-ਮੂੰਹਾਂ ਕਾਰਡ ਮੈਨੂੰ ਝੂਠੀ-ਮੂਠੀ ਦਾ ਲੱਗਾ । ਕਿਸੇ ਸ਼ਰੀਕ ਦੀ ਸ਼ਰਾਰਤ । ਅਜੇ ਦੋ ਕੁ ਮਹੀਨੇ ਪਹਿਲਾਂ ਤਾਂ ਮੈਂ ਉਹਨੂੰ ਸਹੀ-ਸਲਾਮਤ ਛੱਡ ਕੇ ਆਇਆ ਸੀ । ਬਿਲਕੁਲ ਨੌਂ-ਬਰ-ਨੌਂ । ਕਿਸੇ ਕਿਸਮ ਦੀ ਕੋਈ  ਇਲਾਮਤ ਨਹੀਂ-ਨਾ ਸ਼ੂਗਰ , ਨਾ  ਬੀ. ਪੀ.., ਨਾ ਦਿਲ ਦਾ ਕੋਈ ਰੋਗ । ਕੰਮ-ਕਾਰ ‘ ਚ ਪੂਰੀ ਚੁਸਤੀ । ਉਸਦੇ ਨਿੱਗਰ-ਸੁਡੌਲ ਅੰਗਾਂ –ਪੈਰਾਂ ‘ ਤੇ ਉਸਦੀ ਉਮਰ-ਵਰ੍ਹਿਆਂ ਦੇ ਨਿਸ਼ਾਨ ਕਿਧਰੇ ਦੇਖਣ ਨੂੰ ਨਹੀਂ ਸੀ ਲੱਭਦੇ । ਛੇ ਕੁ ਵਰ੍ਹੇ ਪਹਿਲਾਂ ਮੈਂ ਉਸ ਦੀ ਫ਼ਰਮਾਇਸ ‘ ਤੇ ਬੋਰ ਕਰਵਾ ਦਿੱਤਾ ਸੀ ਵੱਡਾ । ਡੂੰਘਾ ਸਬਮਰਸੀਬਲ । ਮੁਰੱਬੇ ਦੇ ਐਨ ਵਿਚਕਾਰ ਕਰਕੇ । ਅਗਲੀ ਵੇਰਾਂ ਆਏ ਨੂੰ ਫਿਰ ਉਸਨੇ ਉਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀ ਮੰਗ ਰੱਖ ਦਿੱਤੀ , ‘’ ਬੱਲੀ ਪੁੱਤਰ , ਬਿਜਲੀ ਹੱਥੋਂ ਬੜੇ ਦੁਖੀ ਹਾਂ । ਵਾਹ਼ਲੀ ਈ ਤੰਗੀ ਆ । ਅੱਵਲ ਆਉਂਦੀ ਈ ਨਹੀਂ , ਜੇ ਆਏ ਈ ਆਏ ਤਾਂ ਵੀਹ ਵੇਰਾਂ ਗੁਲ ਹੁੰਦੀ ਆ । ਫ਼ਸਲ-ਬਾੜੀ ਰੱਜਦੀ ਨਈਂ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ । ਪੈਰੋਂ ਉੱਖੜੀ-ਉੱਖੜੀ ਰਹਿੰਦੀ ਆ ....। ‘’ ਮੈਂ ਉਸਦੀ ਰਮਜ਼ ਫੱਟ ਤਾੜ ਗਿਆ । ਅਗਲੇ ਹੀ ਦਿਨ ਜੈਨਰੇਟਰ ਲਿਆ ਖੜ੍ਹਾ ਕੀਤਾ ਸੀ ਵੱਡਾ । ਉਸਨੂੰ ਦੇਖਦੇ ਸਾਰ ਚਾਅ ਚੜ੍ਹ ਗਿਆ ।ਉਸਨੇ ਆਪਣਾ ਬੋਰੀ-ਬਿਸਤਰਾ ਚੁੱਕਿਆ , ਬੰਬੀ ਵਾਲੇ ਕੋਠੇ ‘ਚ ਜਾ ਮੰਜੀ ਡਾਹੀ ਸੀ , ਬੋਰ ਲਾਗੇ ਉਸੇ ਦਿਨ ।

ਉਸਦੀ ਫ਼ਸਲ-ਬਾੜੀ ਫਿਰ ਤੋਂ ਜੜਾਂ ਫੜਨ ਲੱਗ ਪਈ ।

ਵੱਡਾ ਤੌਖ਼ਲਾ ਵੀ ਇਹੋ ਸੀ ਮੈਨੂੰ – ‘ ਘਰ ਦੀ ਮੂਲ-ਜੜ੍ਹ ਉੱਖੜ ਗਈ ਹੋਵੇ ! ਮੇਰਾ ਤੇ ਗੁਲਬਾਗ਼ ਦਾ ਬਰਾਬਰ ਦਾ ਬਾਪੂ ਪੂਰਾ ਹੋ ਗਿਆ ਹੋਵੇ ।ਤੇ ਮੈਨੂੰ ... ਮੈਨੂੰ ਨਾ ਫੋਨ , ਨਾ ਸੁਨੇਹਾ , ਨਾ ਭੋਗ ਦੇ ਕਾਰਡ ‘ ਤੇ ਮੇਰਾ ਨਾਂਮ ... !! ‘ ਇਸ ਸੋਚ ਲੜੀ ‘ ਚ ਉਲਝੇ ਨੇ ਮੈਂ ਕਾਲਾ ਹਾਸ਼ੀਆ ਕਾਰਡ ਮੁੜ ਤੋਂ ਪੜ੍ਹਿਆ । ਉਲੱਦ-ਪੁਲੱਦ ਤਾਂ ਕੀ ਕਰਨੀ ਸੀ ਇਸਦੀ , ਪੱਚਾ ਕੁ ਤਾਂ ਪਰਚੀ ਸੀ ਇਹ ।

ਇਸ ਪਰਚੀ ਦਾ ਕੱਚ-ਸੱਚ ਜਾਨਣ ਲਈ ਮੈਂ ਉਸੇ ਵੇਲੇ ਪਿੰਡ ਨੂੰ ਰਿੰਗ ਕੀਤੀ । ਆਪਣੇ ਨਹੀਂ ਸਰਵਣ ਚਾਚੇ ਦੇ ਘਰ । ਬਾਪੂ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਨੇੜਲੇ ਰਾਜ਼ਦਾਨ ਸਰਵਣ ਸਿੰਘ ਵਿਰਕ ਦੇ ਘਰ । ਉਸਨੇ ਮੇਰੀ ਰੋਣ – ਹਾਕੀ ਆਵਾਜ਼ ਝੱਟ ਪਛਾਣ ਲਈ । ਝੱਟ ਹੀ ਉਸਨੇ ਅਗਲਾ ਤੌਖਲਾ ਵੀ ਨਾਲ ਹੀ ਪ੍ਰਗਟ ਕਰ ਦਿੱਤਾ- ‘’ ਮਾਮਲਾ ਸ਼ੱਕੀ ਆ ਬੱਲਿਆ , ਤੇਰੇ ਆਏ ‘ ਤੇ ਨਿੱਤਰਨੀ ਆ ਵਿਚਲੀ ਗੱਲ। ਹਾਅ ਕਾਰਡ ਵੀ ਤੈਨੂੰ ਮੈਂ ਈ ਭੇਜਿਆ , ਤਿੱਖੀ ਡਾਕੇ । ਬਾਗੇ ਹੋਣੀ ਤਾਂ ਦਾਗ਼ ਵੀ ਚੁੱਪ-ਚੁਪੀਤੇ ਈ ਦੇ ਚੱਲੇ ਸੀ । ਏਹ ਤਾਂ ਮੈਂ ਈ ਰੌਲਾ-ਰੱਪਾ ਪਾ ਕੇ ‘ ਕੱਠੇ ਕੀਤੇ ਚਾਰ ਬੰਦੇ ਪਿੰਡੋਂ । ਫੇਅਰ ਕਿਧਰੇ ਜਾ ਕੇ ਰਪਟ ਲਿਖੀ ਗਈ ...। ‘’

‘ ਚੁੱਪ-ਚੁਪੀਤੇ ਦਾਗ਼ ... ਚਾਰ ਬੰਦੇ ਪਿੰਡੋਂ ...ਰਪਟ ... ‘ ਮੇਰੇ ਅੰਦਰ ਉੱਗਰਿਆ ਸ਼ੱਕ-ਬੀਜ ਮੇਰੇ ਪਿੰਡ ਪੁੱਜਦੇ –ਕਰਦੇ ਨੂੰ ਪੂਰੀ ਵੱਡੀ ਥੋਹਰ ਬਣ ਗਿਆ । ਕੰਡਿਆਲਾ ਝਾੜ-ਥੂਝ । ਜਿਸ ਨੂੰ ਹੱਥ ਲਾਇਆ ਵੀ ਜਲੂਣ ਹੁੰਦੀ ਸੀ , ਲਾਗੋਂ ਲੰਘਦਿਆਂ ਵੀ ਭੈਅ ਆਉਂਦਾ ਸੀ । ....ਬਾਪੂ ਕੁਦਰਤੀ ਮੌਤ ਨਹੀਂ ਸੀ ਮਰਿਆ । ਮਾਰਿਆ ਸੀ ਕਿਸੇ ਨੇ । ਗੰਡਾਸੀ ਵੱਜੀ ਸੀ ਸਿਰ ‘ ਚ , ਪੁੜਪੁੜੀ ਲਾਗੇ  । ਬੰਬੀ ਨੇੜੇ ਸੁੱਤੇ ਪਏ  ਦੇ, ਖੌ-ਪੀਏ । ਅਗਲੀ ਸਵੇਰ ਤਕ ਵੀ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਬਿੜਕ ਨਾ ਲੱਗੀ । ਨਾ ਦਾਤਣ-ਕੁਰਲਾ ਕਰਨ ਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਸੁਣੀ ਕਿਸੇ ਨੇ ,ਨਾ ਪੰਜਾਂ ਪੌੜੀਆਂ  ਦੇ ਰੱਟਾ ਲੱਗੇ ਪਾਠ ਦੀ ।

ਫਿਕਰਮੰਦ ਦਿਸਦੇ ਗੁਲਬਾਗ਼ ਨੇ  ਅੱਗਲਵ੍ਹਾਂਢੀ ਹੋ ਕੇ ਆਪ ਪਤਾ ਕੀਤਾ । ਬਾਪੂ ਖ਼ਤਮ ਸੀ । ਬੋਰ ਲਾਗਿਉਂ ਜੈਨਰੇਟਰ ਕਿੰਨਾ ਸਾਰਾ ਖਿਸਕਿਆ ਪਿਆ ਸੀ ਰਾਹ ਵਾਲੇ ਪਾਸੇ ਨੂੰ ।

ਬਾਗੋ ਦੀ ਰੋਣ ਆਵਾਜ਼ , ਪਹਿਲਾਂ ਸਰਵਣ ਚਾਚੇ ਨੂੰ ਸੁਣੀ ਸੀ । ਹੋਰ ਤਾਂ ਡੇਰਾ ਹੈ ਕੋਈ ਨੀਂ ਸੀ ਨੇੜੇ-ਤੇੜੇ ।

ਦਿਨ ਚੜ੍ਹਦੇ ਕਰਦੇ ਨੂੰ ਸ਼ਹਿਰ ਵੱਲ ਨੂੰ ਜਾਂਦੀ ਪੱਕੀ ਸੜਕ ਵੀ ਰੁਕ-ਰੁਕ ਕੇ ਤੁਰਨ ਲੱਗੀ ਸੀ । ਬਹੁਤ-ਬਹੁਤ ਇਸ ਨੂੰ ਚੋਰਾਂ – ਉੱਚਕਿਆਂ ,ਪੂਰਬੀਏ-ਭਈਆਂ  ਦੀ ਕਾਰਵਾਈ ਗ਼ਰਦਾਨਦੇ ਆਪੋ ਆਪਣੇ ਕੰਮੀਂ-ਕਾਰੀਂ ਤੁਰਦੇ ਬਣੇ ਸਨ , ਥੋੜ੍ਹੇ ਕੁ ਸਰਪੰਚੀ ਵੇਲੇ ਦੀ ਰੜਕ ਦੱਸ ਕੇ । ਵੈਣੀਆਂ ਤੋਂ ਹਥਿਆਏ  ਛੇ ਖੇਤਾਂ ਦੀ ਦੱਬੀ-ਘੁੱਟੀ ਸੁਰ ਵੀ ਇਕ ਵੰਨੀਉਂ ਉੱਭਰ ਕੇ ਛੇਤੀ ਹੀ ਦੱਬ ਗਈ । ਸਰਵਣ ਚਾਚਾ ਸਭ ਦੀ ਹਾਂ ‘ ਚ  ਹਾਂ ਮਿਲਾਉਂਦਾ ਰਿਹਾ ਸੀ ਸਹਿਜ-ਮਤੇ ਜਿਹੇ । ਪਰ,ਭੋਗ ਪਿਛੋਂ ਪੁੱਜੇ ਤਫ਼ਤੀਸ਼ੀ ਅਫ਼ਸਰ ਸਾਹਮਣੇ ਉਸਦੇ ਬੋਲ ਪੂਰੇ ਗੜਕ ਕੇ ਉੱਭਰੇ ਸਨ – ‘’ ਹੱਦ ਹੋ ਗਈ ਠਾਣੇਦਾਰ ਸਾਬ੍ਹ । ਸ਼ੇਰ ਜਿੱਡੇ ਬੰਦੇ ਦੇ ਸਿਰ ‘ ਚ ਗੰਡਾਸੀ ਵੱਜੀ ਹੋਵੇ  । ਸੁੱਤੇ –ਜਾਗਦੇ ਦੇ ਮੂੰਹੋਂ ਕੋਈ ਚੀਕ ,ਕੋਈ ਲੇਅਰ , ਹਾਏ ਮਾਂ ਤਕ ਵੀ ਨਾ ਸੁਣੇ ਕਿਸੇ ਨੂੰ । ਚੌਂਹ ਕਰਮਾਂ ‘ਤੇ ਘਰ ਆ ਉਦ੍ਹਾ । ਏਤ੍ਹੋਂ ਵੱਡੀ ਨਮੋਸ਼ੀ ਹੋਰ ਕੀ ਹੋਣੀ ਆ ਸਾਡੇ-ਤਾਡ੍ਹੇ ਲਈ .....।‘’

ਤਫ਼ਤੀਸ਼ੀ ਅਫ਼ਸਰ ਦੇ ਘਰ ਦੇ ਜੀਆਂ ਵੱਲ ਥੋੜ੍ਹਾ ਕੁ ਹਿਲਦੀ ਸੂਈ , ਕਿੰਨਾ ਸਾਰਾ ਹੋਰ ਘੁੰਮ ਗਈ । ਉਸਨੇ ਕਈਆਂ  ਦਿਨਾਂ ਤੋਂ ਸੁੰਨ-ਵੱਟਾ ਬਣੇ ਵੱਡੇ ਭਾਈ ਗੁਲਬਾਗ਼ ਨੂੰ ਨਾਲ ਤੋਰ ਲਿਆ । ਬਾਗੋ ਨੇ ਇਕ ਰਾਤ ਤਾਂ ਔਖੇ –ਸੌਖੇ ਨੇ ‘ ਨ੍ਹੇਰ-ਕੋਠੜੀ ਦੀ ‘ਪੁੱਛ ਪੜਤਾਲ’ ਸਹਿ-ਸਹਾਰ ਲਈ । ਪਰ ਦੂਜੀ ਰਾਤ ਉਸਨੇ ਹੱਥ ਖੜ੍ਹੇ ਕਰ ਦਿੱਤੇ । ਮਾਲ ਮਹਿਕਮੇਂ ਦਾ ਕਾਗਜ਼ ਪੱਤਰ ਹੋਰ ਵੀ ਨਿੱਗਰ ਸਬੂਤ ਸੀ ,ਮਿਸਲ ਨਾਲ ਜੋੜ ਲਈ ।

ਬਾਪੂ ਦੀ ਕੁੱਲ ਜਾਇਦਾਦ ਪੁੱਤਰਾਂ ਦੀ ਥਾਂ ਦੋਨਾਂ ਪੋਤਿਆਂ ਦੇ ਨਾਂ ਚੜ੍ਹੀ ਪਈ ਸੀ ।

ਕਿਸੇ ਲੁਕਵੇਂ ਜਿਹੇ ਛਲ-ਫ਼ਰੇਬ ਦਾ ਡੰਗਿਆ ਬਾਪੂ ਹਰਬੰਸ ਸੂੰਹ ,ਬਾਗੋ ਨੂੰ ਅਵਾ-ਤਵਾ ਬੋਲਣੋਂ ਨਹੀਂ ਸੀ ਰੁਕਦਾ ,ਨਾ ਘਰ ਨਾ ਬਾਹਰ ।

ਬਾਗੇ ਨੇ ਹੀ ਸੁਪਾਰੀ ਦਿੱਤੀ ਸੀ, ਬਾਪੂ ਨੂੰ ਬੋਲਣੋਂ ਹਟਦਾ ਕਰਨ ਲਈ ।

ਉਸ  ਵਾਰ , ਤਿੰਨ ਕੁ ਹਫ਼ਤੇ ਪਿੰਡ ਰਿਹਾ ਮੈਂ ਊਦ੍ਹੋਂ ਮਾਮੇ ਨੂੰ ਨਹੀਂ ਸੀ ਮਿਲ ਸਕਿਆ ।

ਅਦਾਲਤੀ ਗੇੜਾਂ ‘ ਚ ਫ਼ਸਿਆ ਰਿਹਾ ਸੀ ।

ਉਸ ਤੋਂ ਅਗਲੀ ਗੇੜੀ ਘਿਉ ਦਾ ਘੜਾ ਤਾਂ ਭਾਵੇਂ ਨਹੀਂ ਸੀ ਰੁੜ੍ਹਿਆ , ਪਰ ਇਸ ਤੋਂ ਘੱਟ ਵੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਹੋਈ-ਵਾਪਰੀ ।

ਮੈਂ ਜਿੰਨੀ ਵਾਰ ਵੀ ਇੰਡੀਆ ਆਇਆ ਸੀ, ਓਨੀ ਵਾਰ ਹੀ ਰੂ-ਬ-ਰੂ ਕਰਵਾਏ ਸਨ , ਰੀਲੀਜ਼ ਸਮਾਰੋਹ ਕਰਵਾਏ ਸਨ , ਸਾਹਿਤ ਸਭਾਵਾਂ ‘ ਚ , ਸਕੂਲਾਂ –ਕਾਲਿਜਾਂ ‘ ਚ । ਅਕਾਦਮੀਆਂ –ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀਆਂ ਨੇ ਸੈਮੀਨਾਰ ਆਯੋਜਤ ਕੀਤੇ ਸਨ , ਗੋਸ਼ਟੀਆਂ ਕਰਵਾਈਆਂ ਸਨ ਮੇਰੇ ਨਵੀਨਤਮ ਨਾਵਲਾਂ ‘ ਤੇ । ਹਰ ਵਾਰ ਹਰ ਥਾਂ ਮੇਰੀ ਨਵੀਂ ਕਿਰਤ ਦੀ ਭਰਵੀਂ ਸ਼ਲਾਘਾ ਹੋਈ ਸੀ , ਰੱਜ ਕੇ ਵਾਹ-ਵਾਹ ਹੋਈ ਸੀ ਮੇਰੀ ਵੀ ਨਾਲ ਦੀ ਨਾਲ । ਹਰ ਵਾਰ ਨਵੇਂ ਨਾਵਲ ਨੂੰ ਉੱਤਮ ਦਰਜੇ ਦੀ ਕਿਰਤ ਗ਼ਰਦਾਨ ਕੇ ਸਲੇਬਸੀ-ਕੋਰਸਾਂ ‘ ਚ ਸ਼ਾਮਲ ਕਰਨ ਦੇ ਪੱਕੇ ਵਾਅਦੇ ਵੀ ਕੀਤੇ ਸਨ , ਕੁਝ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਨੇ । ਕੇਵਲ ਤੇ ਕੇਵਲ ਮੈਰਿਟ ਦੇ ਆਧਾਰ ‘ ਤੇ । ਉਂਝ ਕਈਆਂ ਹੋਰਨਾਂ ਕਈ ਕੁਝ ਹੋਰ ਵੀ ਕਿਹਾ ਸੀ ਮੈਨੂੰ ਇਸ਼ਾਰਤਨ, ਪਰ ਮੇਰੀ ਸਾਹਿਤਕ ਬਚਨ-ਬੱਧਤਾ ਨੇ ਹਾਮੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਭਰੀ । ਮੈਂ ਬੜੇ ਇਤਮੀਨਾਨ ਨਾਲ ਮੁੜਦਾ ਰਿਹਾ ਸੀ ਵਾਪਸ । ਮੇਰੇ ਸਹਿਕਰਮੀ ਟੈਕਸੀ-ਚਾਲਕ , ਮੈਨੂੰ ਮੁੜ-ਘੜੀ ਰਟੀ-ਰਟਾਈ ਪੁੱਛ ਪੁੱਛਦੇ ਵੀ ਰਹੇ – ‘’ ਕਿਉਂ ਸ੍ਹੈਤਕਾਰਾ , ਬਣਿਆ ਕੁਛ ਤੇਰਾ ਕਿ ਮੁੜ ਆਇਆ ਬਰੰਗ ਈ ਇਸ ਵਾਰ ਵੀ ? ‘’ ਉਹਨਾਂ ‘ਚੋਂ ਬਹੁਤੇ ਜਣੇ ਮਾਸਟਰੀਆਂ –ਪ੍ਰੋਫੈਸਰੀਆਂ ਛੱਡ ਕੇ ਗਏ ਸਨ ਮੇਰੇ ਵਾਂਗ । ਕੋਰਸਾਂ-ਸਲੇਬਸਾਂ ‘ ਚ  ਸ਼ਾਮਲ ਹੋਏ ਪਰਵਾਸੀ ਸਾਹਿਤ ਬਾਰੇ ਬਹੁਤ ਕੁਝ ਪਤਾ ਸੀ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ । ਪਰਵਾਸੀ ਨਾਵਲਕਾਰ ਵਜੋਂ ਮੇਰੀ ਮਾਨਤਾ ਵੀ ਸਵੀਕਾਰੀ ਹੋਈ ਸੀ ਉਹਨਾਂ । ਪਰ ,ਹਰ ਸਾਲ ਸਲੇਬਸ ਸੂਚੀ ‘ ਚੋਂ ਬਾਹਰ ਹੋਇਆ ਦੇਖ ਕੇ ਉਹ ਅਕਸਰ ਭਾਂਤ-ਸੁਭਾਂਤ ਦੀਆਂ ਟਾਂਚਾਂ ਕਰਿਆ ਕਰਦੇ ਸਨ ਮੈਨੂੰ । ਛਿੱਥਾ ਜਿਹਾ ਪਏ ਨੂੰ ਮੈਨੂੰ ‘ ਮੈਰਿਟ ਤੇ , ਮੈਰਿਟ ਦੀ ‘ ਘਸੀ ਪੁਰਾਣੀ ਰਟ ਫਿਰ ਤੋਂ ਲਾਉਣੀ ਪੈਂਦੀ – “ ਕੋਈ  ਗੱਲ ਨਈਂ , ਇਸ ਵਾਰ ਨਈਂ ਤਾਂ ਅਗਲੇ ਸਾਲ ਲੱਗ ਜਾਊ । ਸ਼ਾਹਕਾਰ ਕਿਰਤ ਐ ਮੇਰੀ । ਹੋਰ ਉਹਨਾਂ ਗੰਦ-ਮੰਦ ਦੀ ਭਰਤੀ ਥੋੜ੍ਹਾ ਪਾਉਣੀ ਆ । ‘’

ਮੇਰੀ ਇਸ ਖਾਮ-ਖਿਆਲੀ , ਖੁਸ਼-ਫ਼ਹਿਮੀ ‘ ਤੇ ਉਹ ਕਦੀ ਮਿੰਨ੍ਹਾ-ਮਿੰਨ੍ਹਾ ਮੁਸਕਰਾ ਛੱਡਦੇ , ਕਦੀ ਖੁੱਲ੍ਹ ਕੇ ਹੱਸ ਲੈਂਦੇ ।

‘’ ਇੱਥੋਂ ਦੀ , ਪਰਵਾਸ ਦੀ ਸਿਆਸੀ –ਸਮਾਜੀ ਰਹਿਤਲ ਦੇ ਵਿਸੰਗਤ ਹੋਏ  ਪ੍ਰਵਚਨ ਨੂੰ ਜਿੰਨੀ ਬਾਰੀਕੀ ਨਾਲ ਮੈਂ ਫੜਿਆ ,ਹੋਰ ਕੌਣ ਫੜ ਸਕਦਾ । ਭਿੜੇ ਤਾਂ ਕੋਈ ਮੇਰੇ ਨਾਲ ਸਿੱਧਾ ਹੋ ਕੇ , ‘’ ਮੇਰੇ ਇਸ ਬ੍ਰਹਮ ਅਸਤਰ ਨੇ ਵੀ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਹਾਸੇ –ਠੱਠੇ ‘ ਤੇ ਹੁਣ ਕਦੀ ਝਰੀਟ ਨਹੀਂ ਸੀ ਉੱਕਰੀ ।

ਬਾਪੂ ਜੀ ਕੇ ਕਤਲ ਕੇਸ ਕਾਰਨ ਮੇਰੀ ਅਗਲੀ ਇੰਡੀਆ ਗੇੜੀ ਜ਼ਰਾ ਛੇਤੀ ਵੱਜ ਗਈ । ਸਾਲ ਵੀ ਪੂਰਾ ਨਹੀਂ ਸੀ ਹੋਇਆ । ਮੇਰੇ ਵਕੀਲ ਦੀ ਈ.ਮੇਲ ਗਈ – ‘’ ਅਗਲਿਆਂ ਪੁਲੀਸ , ਹੇਠੋਂ  ਉੱਪਰ ਤਕ ਗੰਢ ਲਈ ਐ  । ਅੱਗੋਂ ਜੱਜ ਨੂੰ ਗੰਢਣ ਨੂੰ ਫਿਰਦੇ , ਛੇਤੀ ਪਹੁੰਚ । ‘’ ਮੈਂ ਸਾਰੀ ਉਲਝਣ ਆਪਣੇ ਡਿਸਪੈਚਰ ਨੂੰ ਜਾ ਦੱਸੀ । ਉਹਦੀ ਸਿਫਾਰਸ਼ ‘ ਤੇ ਕੰਪਨੀ ਨੇ ਤਿੰਨ ਹਫਤੇ ਦੀ ਥਾਂ ਚਾਰ ਹਫ਼ਤੇ ਲਈ ਵਿਹਲਾ ਕਰ ਦਿੱਤਾ । ਊਂ ਵੀ ਕੰਮ-ਮਾਰ ਮੰਦਾ ਸੀ , ਮੌਸਮ ਕਰਕੇ ।

ਮੈਨੂੰ ਤੁਰਨ ਲੱਗੇ ਨੂੰ ਦਰਸ਼ਨ ਨੇ ਫਿਰ ਆਰ ਲਾਈ , ਪ੍ਰੋਫੈਸਰ ਦਰਸ਼ਨ ਨੇ , ‘’ ਬਲਕਾਰ ਸਿਆਂ , ਖੇਤ ਤਾਂ ਤੇਰੇ ਹੱਥੋਂ ਹੁਣ ਗਏ ਕਿ ਗਏ । ਤੂੰ ਆਪਣੀ ਸਿਧਾਂਤਕਾਰੀ ਸਿਰ ‘ ਤੇ ਚੁੱਕੀ ਫਿਰਦੇ ਨੈ ਦਰਜਨ ਭਰ ਨਾਵਲ ਵੀ ਗੁਆ ਬੈਠਣੇਂ । ਐਮੇਂ ਈ ਰੁਲ੍ਹ ਜਾਣੇ  ਆ ਧੂੜ-ਘੱਟੇ ‘ਚ । ਮੇਰੇ ਭਾਈ , ਬੀ ਪਰੈਗਮੈਟਿਸਟ ... । ਮੌਕਾਪ੍ਰਸਤੀ , ਅਵਸਰਵਾਦ ਤਾਂ ਮੰਨਿਆ ਬੁਰੇ ਈ ਬੁਰੇ ਆ ,ਪਰ ਮੌਕਾ ਹੱਥੋਂ ਗੁਆਉਣਾ ਤਾਂ ਸਰਾ-ਸਰ ਨਲਾਇਕੀ ਆ ਨਾ । ‘’

ਮੈਂ ਉਹਦੀ ਨਸੀਅਤ ‘ ਤੇ ਅਮਲ ਕਰਦੇ ਨੇ ਦਿੱਲੀਉਂ ਉੱਤਰਦੇ  ਨੇ ਆਪਣੀ ਜੇਬ ਦੇ ਹਾਣ ਦੀਆਂ ਨੌ ਬੋਤਲਾਂ ਖ਼ਰੀਦ ਲਈਆਂ । ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਬਰਾਂਡ ਡਿਊਟੀ ਫਰੀ । ਹਰ ਬਰਾਂਡ ਦੀ ਇਕ ਇਕ ਲੀਟਰ । ਇਹਨਾਂ ‘ ਚੋਂ ਵੋਦਕਾ ਮੈਂ ਚੰਗੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਲੁਕੋ-ਲਪੇਟ ਕੇ ਆਪਣੇ ਬੈਗ ‘ ਚ ਤੁੰਨ ਲਈ । ਉਦ੍ਹੋ ਮਾਮੇ ਤਕ ਪੁੱਜਦੀ ਕਰਨ ਲਈ । ਉਹ ਵਾਹਵਾ ਸ਼ੁਕੀਨ ਰਿਹਾ ਸੀ ਇਸ ਦਾ । ਰੂਸ ਅੰਦਰਲੀ ਠਹਿਰ ਸਮੇਂ । ਬਾਕੀ ਦੀਆਂ ਅੱਠ , ਦਰਸ਼ਨ ਦੀ ਨੇਕ ਸਲਾਹ ‘ ਤੇ ਅਮਲ ਕਰਨ ਲਈ ਟੈਕਸੀ ‘ ਚ ਰੱਖ ਲਈਆਂ । ਟੈਕਸੀ ਮੈਂ ਹਵਾਈ ਅੱਡਿਉਂ ਨਿਕਲਦੇ ਨੇ ਬੁੱਕ ਕਰ ਲਈ ਪੂਰੇ ਮਹੀਨੇ ਲਈ ।ਨੱਠ-ਭੱਜ  ਤਾਂ ਕਰਨੀ ਹੀ ਪੈਣੀ ਸੀ । ਕਚਹਿਰੀਆਂ ‘ ਚ ਵੱਖ, ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀਆਂ ‘ ਚ ਵੱਖ ।

ਟੈਕਸੀ ‘ ਚ ਪਏ ਖੋਤੇ-ਲੱਦ ਭਾਰ ਤੋਂ ਖਹਿੜਾ ਛੁੜਾਉਣ ਲਈ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਮੈਂ ਆਪਣੀ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ‘ ਚ ਜਾ  ਪੁੱਜਾ । ਏਥੋਂ ਹੀ ਐੱਮ.ਏ. ਕੀਤੀ ਸੀ ।ਇੱਥੋਂ ਹੀ ਐੱਮ .ਫਿਲ । ਸਾਰਾ ਕੰਪਲੈਕਸ , ਸਾਰਾ ਵਿਭਾਗ ਸਭ ਜਾਣਿਆ –ਪਛਾਣਿਆ ਸੀ ਮੇਰਾ । ਪਰ , ਵਿਭਾਗੀ ਅਮਲਾ ਬਿਲਕੁਲ ਹੀ ਅਦਲ-ਬਦਲ ਹੋਇਆ ਲੱਭਾ । ਤਾਂ ਵੀ ,ਸੇਵਾ ਮੁਕਤੀ ਲਾਗੇ –ਚਾਗੇ ਪੁੱਜੇ ਇਕ ਦਫ਼ਤਰ ਸੁਪਰਡੈਂਟ ਤੋਂ ਚੋਣਕਾਰ ਕਮੇਟੀ ਮੈਂਬਰਾਂ ਦੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋ ਗਈ । ਅਗਲੀ ਮੁਸ਼ਕਲ ਇਹਨਾਂ ਦੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਸ਼ਹਿਰਾਂ ‘ ਚ ਖਿੱਲਰੇ ਹੋਣ ਦੀ ਸੀ । ਉਹਨਾਂ ਤਕ ਅੱਪੜਦਾ ਹੋਣ ਦੀ ਤਰਕੀਬ ਮੈਂ ਅਜੇ ਘੜ ਹੀ ਰਿਹਾ ਸੀ ਕਿ ਬਾਹਰ ਬਰਾਂਡੇ ‘ ਚੋਂ ਲੰਘਦੇ ਇਕ ਜਾਣਕਾਰ ਚਿਹਰੇ ਦਾ ਮੈਨੂੰ ਝਾਉਲਾ ਪਿਆ । ਦਫ਼ਤਰੋਂ ਝੱਟ ਦੇਣੀ ਬਾਹਰ ਆ ਕੇ ਮੈਂ ਉਸ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਪੈੜ ਨੱਪ ਲਈ । ਤਿੰਨ ਕੁ ਦਰਵਾਜ਼ੇ ਛੱਡ ਕੇ ਅਗਲਾ ਕਮਰਾ ਉਸ ਦਾ ਸੀ । ਉਹ ਬਿਨਾਂ ਰੁਕੇ ਅੰਦਰ ਲੰਘ ਗਿਆ । ਮੈਂ ਵੀ ਪਿੱਛੇ ਪਿੱਛੇ । ਉਹਨੇ ਬੜੇ ਸਹਿਜ-ਧੀਰਜ ਨਾਲ ਬਗਲੇ ਦਿੱਤੀਆਂ ਪੁਸਤਕਾਂ ਮੇਜ਼ ‘ ਤੇ ਰੱਖ ਦਿੱਤੀਆਂ । ਸ਼ੀਸ਼ੇ ‘ ਤੇ ਪਈ ਡਾਕ ‘ ਤੇ ਸਰਸਰੀ ਜਿਹੀ ਨਿਗਾਹ ਮਾਰੀ । ਕੁਰਸੀ ‘ ਤੇ ਬੈਠਣ ਲੱਗਿਆਂ , ਉਸਦਾ ਚਿਹਰਾ ਮੇਰੀ ਵੱਲ ਨੂੰ ਘੁੰਮ ਗਿਆ । ਮੇਰੀ ਪ੍ਰਸੰਨਤਾ ਜਿਵੇਂ ਉੱਛਲ ਕੇ ਬਾਹਰ ਆ ਗਈ । ਇਹ ਡਾਕਟਰ ਐੱਨ.ਐਸ. ਪੁਰੇਵਾਲ ਸੀ । ‘ ਨਾਮਵਰ ਵਿਦਵਾਨ , ਗ਼ਲਪ ਲੇਖਣੀ ਦੀ ਧੁਰ ਆਤਮਾ ਤਕ ਲਹਿ ਜਾਣ ਵਾਲੀ ਆਲੋਚਨਾ ਹਸਤੀ , ਕੱਦਵਾਰ ਸਾਹਿਤ ਕਰਮੀ,ਬੇ-ਜੋੜ ਸਮਾਲੋਚਕ ‘ , ਇਹੋ ਜਿਹੇ ਹੋਰ ਵੀ ਕਿੰਨੇ ਸਾਰੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਣ ਵਰਤੇ ਸੀ ਮੈਂ ਉਸ ਦਾ ਤੁਆਰਫ਼ ਕਰਵਾਉਂਦਿਆਂ , ਕਨੇਡਾ ‘ ਚ ਇਕ ਵੱਡੀ ਸਾਹਿਤਕ ਕਾਨਫਰੰਸ ਦੇ ਗਲਪ ਸ਼ੈਸ਼ਨ ਦੀ ਸਟੇਜ ਸਕੱਤਰੀ ਕਰਦਿਆਂ ।

ਚਾਣਚੱਕ ਮੈਨੂੰ ਸਾਹਮਣੇ ਖੜ੍ਹਾ ਦੇਖ ਕੇ ਪੁਰੇਵਾਲ ਡਾਕਟਰ ਜਿਵੇਂ ਇਕ-ਦਮ ਖਿੜ ਗਿਆ ਹੋਵੇ । ਉਸਨੇ ਮੈਨੂੰ ਕਦੋਂ ਆਏ, ਕਦ ਆਏ , ਕਿਵੇਂ ਆਉਣਾ ਹੋਇਆ ਵਰਗੀ ਕੋਈ ਵਿੰਗ-ਤੜਿੰਗੀ ਪੁੱਛ ਨਾ ਪੁੱਛੀ । ਬੱਸ ਇਕੋ-ਇਕ ਸਿੱਧਾ –ਸਿੱਧਾ ਸਵਾਲ ਰੋੜ੍ਹ ਦਿੱਤਾ ਮੇਰੀ ਵੱਲ ਨੂੰ –“ ਏਥੇ ਈ ਓ ਨਾ ਅੱਜ ...? “  ਮੇਰੇ  ਹਾਂ ਕਹਿਣ ‘ ਤੇ ਉਸਨੇ , ਉਸ ਵੇਲੇ ਇਕ ਨੰਬਰ ਮਿਲਾਇਆ । ਕਿਸੇ ਨਾਲ ਸੰਖੇਪ ਜਿਹੀ ਬਾਤ-ਚੀਤ ਕੀਤੀ । ਅਗਲੇ ਹੀ ਪਲ ਪਰਵਾਸੀ ਨਾਵਲਕਾਰ ਬਲਕਾਰ ਸਿੰਘ ਘੁੰਮਣ ਲਈ ਇਕ ਸ਼ਾਨਦਾਰ ਏ .ਸੀ . ਕਮਰਾ ਬੁੱਕ ਸੀ , ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਗੈਸਟ ਹਾਊਸ ‘ ਚ ।

ਮੇਰੀ ਕਿੰਨੀ ਸਾਰੀ ਚਿੰਤਾ ਪਲਾਂ ਛਿਨਾਂ ‘ ਚ ਕਿਧਰੇ ਉੱਡ-ਪੁੱਡ ਗਈ ।

ਚਾਹ ਪਾਣੀ ਪੀਂਦਿਆਂ , ਐਧਰ ਓਧਰ ਦੀਆਂ , ਦੇਸ-ਪਰਦੇਸ ਦੀਆਂ ਕਈ ਸਾਰੀਆਂ ਗੱਲਾਂ-ਗੜੱਪਾਂ ਮਾਰਦਿਆਂ , ਮੈਂ ਆਪਣੇ ਅੰਦਰਲੀ ਗੱਲ ਦਿਨ ਵੇਲੇ ਤਾਂ ਪੂਰੇ ਜ਼ਬਤ ਨਾਲ ਛੁਪਾਈ ਹੀ ਰੱਖੀ ਪੁਰੇਵਾਲ ਡਾਕਟਰ ਤੋਂ, ਪਰ ਸ਼ਾਮੀ ਪਹਿਲੇ ਪੈੱਗ ‘ ਤੇ ਇਹ ਝੱਟ ਅੰਦਰੋਂ ਉੱਛਲ ਕੇ ਬਾਹਰ ਆ ਗਈ । ਹੰਢਿਆ-ਵਰਤਿਆ ਡਾਕਟਰ ਪਹਿਲੋਂ ਹੀ ਜਾਣਦਾ ਲੱਗਾ ਸਭ ਕੁਝ । ਉਸ  ਨੇ ਜਿਵੇਂ ਦਿਨ ਵੇਲੇ ਹੀ ਪੜ੍ਹ ਲਈ ਸੀ ਮੇਰੇ ਚਿਹਰੇ ‘ ਤੇ ਲਿਖੀਂ ਹੋਈ ਇਬਾਰਤ । ਮੈਨੂੰ ਲੱਗਾ ਉਸਦਾ ਤਾਂ ਇਹ ਨਿੱਤ ਦਿਨ ਦਾ ਆਮ ਜਿਹਾ ਅਭਿਆਸ ਸੀ । ਉਸ ਨੇ ਬਿਨਾਂ ਕਿਸੇ ਉਚੇਚ ਦੇ ਆਪਣਾ ਜੇਬੀ ਫੂਨ ਕੱਢਿਆ । ਬੇ-ਹੱਦ ਸਹਿਜ – ਭਾਅ ਤਿੰਨ-ਚਾਰ ਨੰਬਰ ਮਿਲਾਏ । ਵਾਰੀ ਵਾਰੀ ਹਰ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਰਟਿਆ-ਰਟਾਇਆ ਵਾਕ ਅੱਪੜਦਾ ਕਰ ਦਿੱਤਾ , ਉਲ੍ਹਾਮੇ ਵਰਗਾ , ‘’ ਕਿਹਾ ਸੀ ਥੁਆਨੂੰ ‘ਲਾਸ਼’ ਨਾਵਲ ਨੂੰ ਅਣਗੌਲਿਆਂ ਨਾ ਕਰੋ । ਆਓ ਹੁਣ ਦਿਓ ਜੁਆਬ । ਆਇਆ ਬੈਠਾ ਘੁੰਮਣ ,ਗੈਸਟ ਹਾਊਸ । ‘’

ਮੈਨੂੰ ਲੱਗਾ ਕਿ ਉਹ ਸੱਚ-ਮੁੱਚ ਹੀ ਮੇਰੇ ਲਈ ਫਿਕਰਮੰਦ ਰਿਹਾ ਹੈ । ਸੱਚ-ਮੁੱਚ ਹੀ ਚੋਣ-ਬੋਰਡ ਮੈਂਬਰਾਂ ਨੂੰ ਸੱਚ-ਮੁੱਚ ਦਾ ਉਲ੍ਹਾਮਾ ਦਿੱਤਾ ਹੈ । ਮੇਰੇ ਅੰਦਰ ਪਰੇਵਾਲ ਡਾਕਟਰ ਲਈ ਕਿੰਨੀ ਸਾਰੀ ਇੱਜ਼ਤ ਹੋਰ ਵਧ ਗਈ । ਹੋਰ ਅੱਧੇ ਘੰਟੇ ਨੂੰ ਚਾਰ ਜਣੇ ਹੋਰ ਅੱਪੜਦੇ ਹੋ ਗਏ ਕਮਰੇ ‘ ਚ । ਚਾਰੇ ਬੇ-ਪਛਾਣ । ਉਹ ਡਾਕਟਰ ਸਨ ਕਿ ਮਰੀਜ਼ ਇਸ ਦਾ ਨਿਰਣਾ ਮੈਥੋਂ ਹੋ  ਨਾ ਸਕਿਆ । ਉਂਝ ਉਹਨਾਂ ਗੱਲਾਂ ਖੂਸ਼ ਕੀਤੀਆਂ । ਫੱਕੜ ਮਾਰੇ ਰੱਜ ਕੇ । ਸਰਕਾਰਾਂ , ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀਆਂ , ਵਿਭਾਗਾਂ ਨੂੰ ਲੱਗੇ ਸਿਆਸੀ ਲੋਹੇ ਨੂੰ  ਵੀ ਲੰਮੇਂ ਹੱਥੀਂ ਲਿਆ । ਵਿਚ-ਵਿਚਾਲੇ ਮੇਰੇ ਨਾਵਲ ‘ ਲਾਸ਼ ’ ਦਾ ਵੀ ਜ਼ਿਕਰ ਆਉਂਦਾ ਰਿਹਾ । ਮੈਨੂੰ ਟੋਕਵੀਂ-ਟੋਕਵੀਂ ਜਿਹੀ ਤਸੱਲੀ ਵੀ ਮਿਲਦੀ ਗਈ । ਉਝ ਵੀ ਹੁਣ ਅਸੀਂ – ‘ ਤੁਸੀਂ-ਤੁਸੀਂ ’ ਵਾਲੀ ਜੁਗਲਬੰਦੀ ਛੱਡ ਕੇ ਤੂੰ-ਤੂੰ ਵਾਲੀ ਨੇੜਤਾ ‘ਤੇ  ਉੱਤਰ ਆਏ ਸੀ ।

ਇਸ ਲੱਗ-ਲਬੇੜ ‘ ਚ ਦਿੱਲੀਉਂ , ਹਵਾਈ ਅੱਡੇ ਤੋਂ ਖ਼ਰੀਦੇ ਪੌਣੇ ਕੁ ਤਿੰਨ ਪੈਕ ਸਰਫ਼ ਹੋ ਗਏ । ਟੇਬਲ ਦਾ ਮੁਰਗ-ਮੁਸੱਲਮ ਇਸ ਤੋਂ ਵਾਫ਼ਰ ।

ਇਹ ਸਲੇਬਸ ਚੋਣ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਦਾ ਪਹਿਲਾ ਗੇੜ ਸੀ ।

ਉੱਠਣ ਲੱਗਿਆਂ ਪੁਰੇਵਾਲ ਨੇ ਉਹਨਾਂ ਚੌਹਾਂ ‘ ਚ ਇਕ ਨੂੰ ਫਿਰ ਜਿਵੇਂ ਤਾੜਨਾ ਕੀਤੀ ਹੋਵੇ – ‘ ਵੇਖ ਵਾਲੀਆ, ਏਹ ਤੇਰਾ ਜੁੰਮਾਂ ਆਂ ਬਾਕੀਆਂ ਨੂੰ ਅਪਰੋਚ ਕਰਨਾ । ਉਹਨਾਂ ਤੋਂ ਯੈੱਸ ਕਰਵਾਉਣਾ । ਕੇ ਕੋਈ ਕਸਰ-ਮਸਰ ਰਹਿ ਗਈ , ਤਾਂ ਹੁਣ ਦੱਸ ਲਾਅ ...।‘’

‘’ ਤੂੰ ...ਤੂੰ ਜਮਾਂ ਈ ਚਿੰਤਾ ਨਾ ਕਰ ਛੋਟੇ ਭਾਈ । ਤੇਰਾ ਯਾਅਰ ਅੱਜ ਤੋਂ ਸਾਡਾ ਯਾਰ । ਇਹ ਕੰਮ ਹੋਇਆ ਲੈਅ । ‘’ ਥੋੜ੍ਹਾ ਕੁ ਜਿੰਨਾ ਰੁਕ ਕੇ ਉਹ ਫਿਰ ਪੁਰੇਵਾਲ ਡਾਕਟਰ ਨੂੰ ਥੋੜ੍ਹਾ ਕੁ ਉਚੇਚ  ਨਾਲ ਮੁਖਾਤਿਬ ਹੋਇਆ –“ ਤੂੰ...ਤੂੰ ਬਾਈ ਇਕ ਕੰਮ ਹੋਰ ਕਰੀਂ । ਆਹ ...ਓਆ ਆਬਦੇ ਸ਼ਹਿਰ ਆਲੀਆਂ ਜੂਠਾਂ ਨੂੰ ਤੂੰ ...ਆਪੇ ਨਿਪਟ ਲਈਂ ਦੋਨਾਂ ਨੂੰ । ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਤੇਰੇ ਗੈਲ ਬਓਤੀ ਆ । ਬਾਕੀ ਦੇ ਬਾਹਰਲਿਆਂ ਦਾ ਜੁੰਮਾ ਜਮਾਂ ਈ ਮੇਰਾ ਰਿਹਾ । “

ਮੈਂ ਹੈਰਾਨ ਸੀ ਅਧੀਆ-ਅਧੀਆ ਚਾੜ੍ਹ ਕੇ ਉਹਨਾਂ ‘ ਚੋਂ ਕਿਸੇ ਇਕ ਦੇ ਪੈਰ ਵੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਉੱਖੜੇ , ਕਦਮ ਨਹੀਂ ਸੀ ਲੜਖੜਾਏ , ਨਾ ਜੀਭ-ਆਵਾਜ਼ ਹੀ ਥੱਥਲਾਈ ਸੀ ਰਤੀ ਭਰ ਵੀ । ਮੈਨੂੰ ਲੱਗਾ ਸਾਹਿਤਕ-ਸਭਿਆਚਾਰਕ ਮੁਹਾਰਤ ਤੋਂ ਕਿਤੇ ਵੱਧ ਕੇ ਉਹ ਇਸ ਪਿੜ ਦੇ ਵਧਿਆ ਘੁਲਾਟੀਏ  ਹਨ, ਰੁਮਾਲੀ-ਜਿੱਤ ਪਹਿਲਵਾਨ ।

ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਚਲੇ ਜਾਣ ਪਿੱਛੋਂ ਮੈਂ ਸ਼੍ਰਿਸ਼ਟਾਚਾਰ ਵਜੋਂ ਪੁਰੇਵਾਲ ਡਾਕਟਰ ਦੇ ਨਾਲ ਨਾਲ ਚਾਰ-ਛੇ ਕਦਮ ਬਾਹਰ ਵੱਲ ਨੂੰ ਤੁਰਿਆ ਹੀ ਸੀ ਕਿ ਦਰਵਾਜ਼ੇ ਲਾਗੇ ਪਹੁੰਚ ਕੇ ਉਹ ਫਿਰ ਖੜੋ ਗਿਆ । ਉਸਦਾ ਜਿਵੇਂ ਕੁਝ ਪਿੱਛੇ ਰਿਹਾ ਗਿਆ ਹੋਵੇ । ਪੈਂਟ ਕਮੀਜ਼ ਦੀਆਂ ਜੇਬਾਂ ‘ ਚ ਹੱਥ ਮਾਰਦੇ ਨੇ ਪਹਿਲਾਂ ਉਸਨੇ ਗੱਡੀ ਦੀ ਚਾਬੀ ਕੱਢ ਕੇ ਹੱਥ ‘ ਚ ਫੜ ਲਈ , ਫਿਰ ਬਿਨਾਂ ਕਿਸੇ ਸੰਗ-ਝਿਜਕ ਦੇ ,ਬਿਨਾਂ ਕਿਸੇ ਲੱਗ –ਲਬੇੜ ਦੇ ਥੋੜ੍ਹੀ ਕੁ ਦਾਰੂ ਹੋਰ ਮੰਗ ਲਈ – “ ਬੁਰਾ ਨਾ ਮਨਾਈਂ ਯਾਰ ਘੁੰਮਣ , ਆਹ ਬਚਦਾ ਪਾਈਆ ਕੁ ਫੜਾ ਈ ਦੇ ਮੈਨੂੰ । ਸਵੇਰੇ ਉੱਠਣਾ ਸੌਖਾ ਹੋ ਜਾਊ । ‘’ ਮੈਨੂੰ ਇਕ-ਦਮ ਝਟਕਾ ਜਿਹਾ ਲੱਗਾ , ਤਾਂ ਵੀ ਮੈਂ ਉਸਨੂੰ ਇਨਕਾਰ ਨਾ ਕਰ ਸਕਿਆ । ਬਚਦੀ ਚੌਥਾ ਕੁ ਹਿੱਸਾ ਜਓਨੀ-ਵਾਕਰ ਭੂਰੇ ਰੰਗੇ ਬੈਗ ‘ ਚ ਰਖਦੇ –ਸਾਂਭਦੇ ਦੇ ਉਹਦੇ ਮੂੰਹ-ਚਿਹਰੇ ‘ ਤੇ ਕਿਸੇ ਕਿਸਮ ਦਾ ਕੋਈ ਸ਼ਿਕਨ , ਕਿਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀ ਕੋਈ ਸ਼ਰਮਿੰਦਗੀ ਵਰਗਾ ਹਾਵ-ਭਾਵ ਬਿਲਕੁਲ ਮੌਜੂਦ ਨਹੀਂ ਸੀ । ਉਹ ਮੋਢੇ ਲਮਕਾਈ ਮਸਤ ਹਾਥੀ ਵਾਂਗ ਝੂਲਦਾ ,ਥੋੜ੍ਹਾ ਕੁ ਹਟਵੀਂ ਖੜ੍ਹੀ ਗੱਡੀ ਵੱਲ ਨੂੰ ਨਿਕਲ ਤੁਰਿਆ ਤੇ ਮੈਂ ...ਮੈਂ ਨਾ ਉਸ ਨਾਲ ਦੋ-ਚਾਰ ਕਦਮ ਹੋਰ ਤੁਰਨ ਜੋਗਾ ਰਿਹਾ , ਨਾ ,ਖੜ੍ਹਾ ਰਹਿਣ ਜੋਗਾ । ਉਹਨੀਂ ਪੈਰੀਂ ਪਰਤ ਕੇ ਮੈਂ ਕਮਰੇ ਅੰਦਰ ਡਿੱਠੇ ਡਬਲ –ਬੈੱਡ ‘ ਤੇ ਮੂੰਹਦੜੇ-ਮੂੰਹ ਆ ਡਿੱਗਾ । ਮਾਣਾਂ-ਮੂੰਹੀਂ ਨਮੋਸ਼ੀ , ਢੇਰ ਸਾਰੀ ਹੀਣ-ਭਾਵਨਾ,ਨੇ ਨੱਪ ਲਿਆ ਸੀ ਮੇਰੇ ਸਾਰੇ ਵਜੂਦ ਨੂੰ । ਇਵੇਂ ਦੀ ਹੀਣ-ਭਾਵਨਾ , ਇਵੇਂ ਦੀ ਨਮੋਸ਼ੀ ਪੁਟਆਰਖਾਨਿਆਂ , ਪੁਲਿਸ ਅੱਡਿਆਂ ਜਾਂ ਅਦਾਲਤੀ ਕਮਰਿਆਂ ਦੇ ਗੇੜੇ ਕੱਢਦਿਆਂ ਬਿਲਕੁਲ ਨਹੀਂ ਸੀ ਹਾਵੀ ਹੋਈ ਪਿਛਲੇ ਗੇੜੇ । ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਕਾਰਗੁਜ਼ਾਰੀ ਪਹਿਲੋਂ ਹੀ ਜੱਗ-ਜ਼ਾਹਰ ਸੀ ਮੈਨੂੰ । ਬਦਨਾਮ ਸਨ ਸਿਰੇ ਦੇ ਰਿਸ਼ਵਤ-ਖੋਰੀ ‘ਚ । ਪਰ, ਹੁਣ... ਮੇਰੀ ਆਪਣੀ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ , ਸੂਰਜਾਂ ਵਰਗਾ ਚਾਨਣ ਵੰਡਣ ਵਾਲਾ ਮੇਰਾ ਆਪਣਾ ਵਿਭਾਗ, ਮੇਰਾ ਕੰਪਲੈਕਸ ...ਓਸੇ ਕੰਪਲੈਕਸ ‘ ਚ ਪ੍ਰੋਫੈਸਰ ਦਰਸ਼ਨ ਦੇ ਆਰ ਲਾਉਣ ‘ ਤੇ ਆ ਫਸਿਆ ਸੀ ਮੈਂ ....।

ਇਹ ਸ਼ਰਮ-ਭਾਵਨਾ , ਹੀਣ-ਭਾਵਨਾ ਦਾ ਅਸਰ ਸੀ ਜਾਂ ਵੱਧ-ਘੱਟ ਪੀਤੀ-ਪਲਾਈ ਦਾ ਮਾੜਾ ਚੰਗਾ ਪ੍ਰਭਾਵ ਕਿ ਮੇਰੇ ਅੰਦਰੋਂ ਇਕ ਬੇ-ਮੁਹਾਰਾ ਉਛਾਲ ਉੱਠ ਕੇ ਮੇਰੇ ਸੰਘ ‘ ਚ ਆ ਫਸਿਆ । ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਘਿੱਗੀ ਬੱਝ ਗਈ ਮੇਰੀ । ਰੋਣ-ਹਾਕਾ ਹੋਏ  ਦੀਆਂ ਅੱਧ-ਮੀਟੀਆਂ, ਅੱਧ-ਖੁੱਲੀਆਂ ਅੱਖਾਂ, ਖਾਰੇ ਸੰਘਣੇ ਹੰਝੂਆਂ ਨਾਲ ਤਰ ਹੋ ਗਈਆਂ ...ਇਵੇਂ ਦੇ ਗਲੇਡੂ ਮੈਂ ਊਦ੍ਹੋਂ ਮਾਮੇ ਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ‘ ਚ ਵੀ ਤਰਦੇ ਦੇਖੇ ਸਨ ਇਕ-ਦੋ ਵਾਰ । ਉਂਝ ਤਾਂ ਉਸਨੇ ਜੀਵਨ –ਪੰਧ ਦੇ ਕਿਸੇ ਵੀ ਪੜਾਅ ‘ ਤੇ ਹਿੰਮਤ –ਹੌਸਲੇ ਦਾ ਸਾਥ ਨਹੀਂ ਛੱਡਿਆ । ਤਾਂ ਵੀ ਔਖੇ-ਭਾਰੇ ਹਾਲਾਤ ਦੀ ਸਿਮਰਤੀ ਉਸ ਅੰਦਰਲੀ ਭਾਵੁਕਤਾ ਨੂੰ ਵਿੱਚ-ਵਾਰ ਉਸਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਅੰਦਰ ਤਰਦਾ ਕਰ ਹੀ ਦਿੰਦੀ ਸੀ । ਇਕ ਵਾਰ ਤਾਂ ਇਹ ਜਵਾਰਭਾਟੇ ਵਾਂਗ ਉੱਛਲੀ ਰੁਕਣ ‘ ਚ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਆਉਂਦੀ । ਉਸਦੀ ਭਰਵੀਂ ਚਿੱਟੀ ਦਾੜ੍ਹੀ ਵੀ ਜਿਵੇਂ ਤ੍ਰੇਲ-ਮੋਤੀਆਂ ਨਾਲ ਗੜੁੱਚ ਹੋ ਗਈ ਸੀ । ਉਸ ਵਾਰ ਮੈਂ ਇੰਡੀਆ ਆਇਆ ਸਿੱਧਾ ਨਾਨਕੇ ਪਿੰਡ ਪੁੱਜਾ ਸੀ ਪਹਿਲਾਂ । ਮਾਮੇ ਦੀ ਫ਼ਰਮਾਇਸ਼ ਪੂਰੀ ਕਰਨ । ਉਸਨੇ ਆਪਣੀ ਵੈਨਕੂਵਰ ਲਾਗੇ ਦੇ ਵਰਨਨ ਸ਼ਹਿਰ ਦੀ ਪਹਿਲੀ ਠਹਿਰ-ਗਾਹ ਦੀ ਫੋਟੋ ਮੰਗਵਾਈ ਸੀ ਮੇਰੇ ਤੋਂ । ਪੂਰੀ ਨੀਝ ਨਾਲ ਰੰਗਦਾਰ ਤਸਵੀਰ ਦੇਖ ਕੇ ਵੀ ਉਸਨੂੰ ਆਪਣੇ ਵੇਲੇ ਦਾ ਕੁਝ ਨਹੀਂ ਸੀ ਲੱਭਾ । ਨਾ ਉਵੇਂ ਦੇ ਆਰੇ , ਨਾ ਟੀਨ ਦੀਆਂ ਰਿਹਾਇਸ਼ੀ ਸ਼ੈੱਡਾਂ , ਨਾ ਚਾਹ –ਰੋਟੀ ਦਾ ਢਾਬਾ । ਤਾਂ ਵੀ ਝੀਲ-ਕੰਢਾ ,ਹਰੇ –ਭਰੇ ਪਹਾੜ, ਪਹਾੜਾਂ ਕੁੱਛੜ ਸਿਰ ਚੁੱਕੀ ਖੜ੍ਹੇ ਉੱਚੇ –ਭਾਰੇ ਰੁੱਖਾਂ ਨੂੰ ਵੇਖਦਿਆਂ –ਵਾਚਦਿਆਂ ਉਸਦਾ ਕਿੰਨਾ ਸਾਰਾ ਅਤੀਤ ਫੈਲਦਾ ਗਿਆ ਸੀ ਉਸ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ । ਇਸ ਅਤੀਤ ‘ਚ ਪੈਰ੍ਹਾ-ਪੈਰ੍ਹਾ ਕਰਕੇ ਲਿਖ ਹੁੰਦੀ ਰਹੀ ਉਸਦੀ ਲੰਮੀ-ਚੌੜੀ ਜੀਵਨ-ਗਾਥਾ ਵੀ ਚੇਤੇ ਆਉਂਦੀ ਗਈ ਸੀ ਉਸਨੂੰ । ਜਿਸ ਦਾ ਇਕ ਇਕ ਵਾਕ,ਇਕ ਇਕ ਸ਼ਬਦ ,ਉਸਦੇ ਲਹੂ-ਪਸੀਨੇ ‘ਚੋਂ ਡੋਬਾ ਲੈ ਕੇ ਉਸਦੀ ਆਰਸੀ ‘ਚ ਦਰਜ ਹੋਇਆ , ਪੁੱਜਦਾ ਰਿਹਾ ਸੀ ਮੇਰੇ ਤਕ । ‘’ ....ਕਨੇਡਾ , ਅਮਰੀਕਾ ਸਮੇਤ ਯੂਰਪੀ ਦੇਸ਼ਾਂ ‘ ਚ ਖਿੰਡੇ-ਖਿਲਰੇ ਸਾਰੇ ਗ਼ਦਰੀਆਂ ਰੂਸ ਤੋਂ ਇਨਕਲਾਬੀ ਸਿੱਖਿਆ ਲੈ ਕੇ ਦੇਸ਼ ਪਰਤਣ ਦਾ ਫੈਸਲਾ ਕਰ ਲਿਆ । ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਲਾਂਘਾ ਅਫ਼ਗਾਨਿਸਤਾਨ ਸੀ ਸਿਰਫ਼ । ਉਹ ਵੀ ਉਲਝ –ਬਿਖਰ ਗਿਆ ਸਾਡੇ ਆਉਂਦਿਆ –ਕਰਦਿਆ । ਅਸੀਂ ਥੋੜ੍ਹੇ ਜਣੇ ਰੂਸੀ-ਅਫ਼ਗਾਨ ਸਰਹੱਦ ‘ ਤੇ ਅੱਪੜਦੇ ਹੀ ਫੜੇ ਗਏ । ਪਹਿਲ੍ਹਾਂ ਕਈ ਦਿਨ ਸਰਹੱਦੀ ਚੌਕੀ ‘ ਚ ਤਾੜੀ ਰੱਖਿਆ ਸਾਨੂੰ , ਫਿਰ ਪੈਦਲ ਤੋਰ ਕੇ ਕਾਬਲ ਲੈ ਜਾ ਕੇ ਜੇਲ੍ਹੀਂ ਬੰਦ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ।

ਸਾਡੀ ਫੜ-ਫੜਾਈ ਅਮਾਨਉੱਲਾ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਨੇ ਨਹੀਂ ਸੀ ਕੀਤੀ । ਇਹ ਸਾਮਰਾਜੀ ਹੱਥ-ਠੋਕੇ ਨਾਦਰਸ਼ਾਹੀ ਨੇ ਕੀਤੀ ਸੀ । ਨਾਦਰਸ਼ਾਹ ਨੇ ਵੀ ਕੀ , ਆਪ ਕੀਤੀ ਸੀ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਸੂਹੀਆਂ । ਆਪ ਨਿਗਰਾਨੀ  ਕਰਦੇ ਸਨ ਉਹ ਹੱਦ-ਸਰਹੱਦ ਦੀ ਬੜੀ ਚੌਕਸੀ ਨਾਲ । ਉਹਨਾਂ ਤੋਂ ਨਾ ਅਮਾਨਉੱਲਾ-ਰੂਸੀ ਦੋਸਤੀ ਬਰਦਾਸ਼ਤ ਹੋਈ ਸੀ ,ਨਾ ਹਿੰਦੋਸਤਾਨੀ ਗ਼ਦਰੀਆਂ ਨਾਲ ਉਸ ਦੀ ਹਮਦਰਦੀ । ਉਹਨਾਂ ਕਈ ਸਾਰੇ ਹਰਵੇ ਵਰਤ ਕੇ ਉਸਨੂੰ ਊਈਂ ਚਲਦਾ ਕਰ ਦਿੱਤਾ । ਪਹਿਲਾਂ ਉਸ ਵਿਰੁੱਧ ਕਈ ਸਾਰੇ ਫ਼ਤਵੇ ਦੁਆਏ ਮੁੱਲਾਂ-ਮੁਲਾਣਿਆਂ ਤੋਂ , ਫਿਰ ਫੌਜੀ ਬਗ਼ਾਵਤ ਕਰਵਾ ਦਿੱਤੀ ।

ਲਗਦੇ ਹੱਥ ਹੀ ਉਹਨਾਂ ਆਪਣੀ ਖ਼ਾਸ-ਉਲ-ਖ਼ਾਸ ਕੱਠ-ਪੁਤਲੀ ਨਾਦਰ ਸ਼ਾਹ ਨੂੰ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਨਾਮਜ਼ਦ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ।

ਉਸ ਨੇ ਆਉਂਦੇ ਨੇ ਕਾਬਲ ਅੰਦਰਲੀ ਸਾਡੀ ਵੱਡੀ ਠਾਹਰ ਬੰਦ ਕਰਵਾ ਦਿੱਤੀ । ਇਹ ਸਾਰਾ ਘਟਨਾ-ਕਰਮ ਸਾਨੂੰ ਕਾਬਲ ਜੇਲ੍ਹ ਅੰਦਰ ਪੁੱਜਿਆ ਨੂੰ ਪਤਾ ਲੱਗਾ ਸੀ।‘’

ਇੱਥੋਂ ਤਕ ਦੀ ਵਾਰਤਾ ਦੱਸਦੇ ਮਾਮੇ ਦੀ ਨਾ ਬੋਲ –ਸੁਰ ਢਿੱਲੀ ਪਈ ਸੀ , ਨਾ ਰਵਾਨੀ ’ਚ ਕੋਈ ਅੰਤਰ ਆਇਆ । ਪਰ, ਅਗਲਾ ਵਿਸਥਾਰ ਦੱਸਣ ਲੱਗੇ ਦੀ ਉਸਦੀ ਗੜ੍ਹਕਵੀਂ ਆਵਾਜ਼ ਪਹਿਲਾਂ ਥੋੜ੍ਹੀ ਕੁ ਜਿੰਨੀ ਭਾਰੀ ਹੋ ਗਈ , ਫਿਰ ਜਿਵੇਂ ਇਹ ਜਿੱਲ੍ਹਣ ’ਚ ਫਸ ਗਈ ਹੋਵੇ । ਦੂਰ ਪਿਛਾਂਹ ਰਹਿ ਗਏ ਕਿਸੇ ਮਾੜੇ-ਚੰਗੇ ਮੰਜ਼ਰ ’ਤ ਅਟਕਿਆਂ , ਉਹ ਕਿਸੇ ਡੂੰਘੇ ਖੂਹ ’ਚ ਡਿੱਗਿਆ ਹੋਣ ਵਾਂਗ ਬੋਲਦਾ ਗਿਆ  -“ ਨਾਦਰ ਸਰਕਾਰ ਕਿਸੇ ਵੀ ਕੈਦੀ ਨੂੰ ਰੋਟੀ-ਕੱਪੜਾ ਨਹੀਂ ਸੀ ਦਿੰਦੀ ....ਕੈਦੀ ਜਾਂ ਤਾਂ ਘਰੋਂ ਮੰਗਵਾ ਕੇ ਖਾਂਦੇ ਸਨ...ਜਾਂ ਫਿਰ ਬੇੜੀਆਂ ’ਚ ਜਗੜ ਹੋਏ ਗਲੀਆਂ-ਬਾਜ਼ਾਰਾਂ ’ਚੋਂ ਮੰਗ ਕੇ ...।“

ਉਸਦੇ ਟੁੱਟਵੇਂ-ਟੋਕਵੇਂ ਬੋਲ ਉਸ ਦੇ ਬੇ-ਤਹਾਸ਼ਾ ਉਮੱਡ ਆਏ ਅੱਥਰੂਆਂ ਨੇ ਹੋਰ ਵੀ ਟੋਕਵੇ ਕਰ ਦਿੱਤੇ ਸਨ – “ ਬਲਕਾਰ ਸਿਆਂ , ਬੱਲਿਆਂ .... ਅਖ਼ਲਾਕੀ ਕੈਦੀ ਤਾਂ .... ਭਲਾ ਲਾਗੜ ਸੀ ਇਸ ਕੰਮ ਦੇ ... ਪਰ, ਅਸੀਂ ਸਿਆਸੀ ਕੈਦੀ… ਤਾਂ ਜਿਮੇਂ ਧਰਤੀ ‘ਚ ਗ਼ਰਕ ਹੋਣ ਵਰਗੇ  ਹੋ ਗਏ ਸੀ ... ਰੋਟੀ ਕੱਪੜੇ ਲਈ ਹੱਥ ਅੱਡੀ...ਥਾਂ ਕੁ ਥਾਂ ਘੁੰਮਦੇ ...ਨਾ ਅਸੀਂ ਜੀਂਦਿਆ ‘ਚ ਰਹੇ ਸੀ...ਨਾ ਮੋਇਆ ‘ਚ । ... ਬਹੁਤ ਬੁਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਜ਼ਲੀਲ ਹੋਏ ਸੀ ...ਅਸੀਂ ....ਬਲਕਾਰ ਸਿਆਂ । “

...ਊਦ੍ਹੋ ਮਾਮੇ ਨਾਲ ਹੋਈ – ਵਾਪਰੀ ਦਾ ਚੇਤਾ ਆਉਂਦਿਆ ਮੇਰੇ ਬੇ-ਹਿਸ ਹੋਏ ਬਦਨ ਨੂੰ ਇੱਕ ਜ਼ੋਰਦਾਰ ਝਟਕਾ ਲੱਗਾ । ਕਮਰੇ ਅੰਦਰਲੇ ਡਬਲ ਬੈੱਡ ‘ ਤੇ ਨਿਢਾਲ ਹੋਇਆ ਡਿੱਗਾ ਮੈਂ ਝੱਟ ਉੱਠ ਕੇ ਬੈਠ ਗਿਆ । ਘੋਰ-ਡੂੰਘੇ ਪਛਤਾਵੇ ਦੀ ਇਕ ਮੋਟੀ ਪਰਤ ਮੇਰੇ ਦੁਆਲੇ ਸੰਘਣੀ ਤਰਾਂ ਲਿਪਟ ਗਈ । - ‘ਇਹ ਕੀ ਕਰ ਬੈਠਾ ਸੀ ਮੈਂ । ਊਦ੍ਹੋ ਮਾਮੇ ਨੂੰ ਤਾਂ ਮਜਬੂਰੀ ਵੱਸ ਹੱਥ ਅੱਡਣੇ ਪਏ ਰੋਟੀ –ਕੱਪੜੇ ਲਈ । ਪਰ ਮੈਂ...ਮੈਂ ਜ਼ਲਾਲਤ ਆਪ ਸਹੇੜੀ ਸੀ । ਆਪ ਡਿੱਗਿਆ ਸੀ ਮੈਂ ਨੀਵੇਂ ਥਾਂ । ਬੁਰਕੀ-ਬੁਰਕੀ ਹਮਾਇਤ ਮੰਗਣ ਲਈ ਨਿਕਲ ਤੁਰਿਆ ਸੀ ਚੋਣ ਬੋਰਡ ਮੈਂਬਰਾਂ ਤੋਂ , ਹਵਾਈ ਅੱਡਿਉਂ ਲੈਸ ਹੋ ਕੇ । ‘

ਮੈਂ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਜ਼ੋਰਦਾਰ ਫਿੱਟ-ਲਾਅਨਤ ਪਾਈ । ਅੱਖਾਂ ‘ਚ  ਭਰ ਆਏ ਅੱਥਰੂ , ਪੈੱਟੋਂ ਬਾਹਰ ਨਿਕਲੀ ਕਮੀਜ਼ ਦੀ ਕੰਨੀ ਨਾਲ ਸਾਫ਼ ਕਰਕੇ ਮੈਂ ਸਿਰ ਚੜ੍ਹੀ ਨਮੋਸ਼ੀ ਇਕ ਦਮ ਵਗਾਹ ਮਾਰੀ । ਹੁਣ ਤਕ ਦੀ ਕੀਤੀ ਕਰਾਈ ‘ਤੇ ਕਾਟਾ ਮਾਰ ਕੇ ਮੈਂ ਇਸ ਕਾਂਡ ਨੂੰ ਇੱਥੇ ਹੀ ਸਮਾਪਤ ਕਰਨ ਦਾ ਫੈਸਲਾ ਕਰ ਲਿਆ । ਹੁਣ ,ਮੈਂ ਹੋਰ ਕਿਸੇ ਯੜੀ-ਯਨੀਵਰਸਿਟੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਜਾਣਾ । ਨਾ ਹੀ ਇੱਥੋਂ ਦੀ ਹਾਂ-ਨਾਂਹ ਦੀ ਉਡੀਕ ਕਰਨੀ ਸੀ । ਸਿੱਧਾ ਪਿੰਡ ਪੁੱਜਣਾ ਸੀ ਅਗਲੇ ਦਿਨ । ਖੁੱਸ ਚੁੱਕੇ ਖੇਤਾਂ ਦੀ ਪੈਰਵੀ ਕਰਨੀ ਸੀ ਬੱਸ...ਬੱਸ ।

ਇਸੇ ਹੀ ਉਧੇੜ –ਬੁਣ ‘ਚ ਉਲਝੇ ਨੂੰ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਕਦ ਨੀਂਦ ਆ ਗਈ ਸੀ ਮੈਨੂੰ ।

ਸਵੇਰੇ ਉੱਠਿਆ ਤਾਂ ਅੱਛਾ-ਖਾਸਾ ਦਿਨ ਚੜ੍ਹ ਚੁੱਕਾ ਸੀ । ਰਾਤ ਲਏ ਫੈਸਲੇ ਅਨੁਸਾਰ ਮੈਂ ਛੇਤੀ ਨਿਕਲ ਤੁਰਨ ਦੇ ਇਰਾਦੇ ਨਾਲ ਝੱਟ-ਪੱਟ ਨਹਾਂ-ਧੋਅ ਲਿਆ । ਹਲਕਾ ਜਿਹਾ ਨਾਸ਼ਤਾ ਕਰਕੇ ਮੈਂ ਬੈਗ-ਬੋਰੀਆਂ ਸਮੇਟ ਹੀ ਰਿਹਾ ਸੀ ਕਿ ਕਮਰੇ ‘ਚ ਪਏ ਟੈਲੀਫੋਨ ਦੀ ਘੰਟੀ ਵੱਜੀ । ਇਹ ਪੁਰੇਵਾਲ ਸੀ । ਉਹ ਦੱਸ ਰਿਹਾ ਸੀ – “ ਘੁੰਮਣ ਭਾਈ , ਵਾਲੀਏ ਨੇ ਪੀਤੇ ਪੈੱਗਾਂ ਦੀ ਲਾਜ ਰੱਖ ਲਈ ਆ । ਉਹਨੇ ਰਾਜਧਾਨੀ ਆਲੇ ਦੋਨੋਂ ਮੈਂਬਰ ਰਾਤੋ-ਰਾਤ ਗੰਢ ਲਏ । ਅੱਜ ਉਹ ਸ਼ਾਮੀਂ ਪੁੱਜਣਗੇ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਸਹਿਮਤੀ ‘ ਤੇ ਦਸਖਤ ਕਰਨ । ਐਥੇ ਆਲੇ ਤਿੰਨੋ ਮੇਰੇ ਹੱਥਾਂ ‘ਚ ਆ । ਤੂੰ ਫਿਕਰ ਬਿਲਕੁਲ ਨਈਂ ਕਰਨਾ । ਚੰਗਾ , ਮਿਲਦੇ ਆਂ ਫਿਰ ਸ਼ਾਮੀ ਗੈਸਟ ਹਾਊਸ । “ ਏਨਾ ਕੁ ਆਖ ਉਹਨੇ ਝੱਟ ਫੂਨ ਬੰਦ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ।

ਮੇਰੀ ਹਾਂ-ਨਾਂਹ ਉਹਨੇ ਬਿਲਕੁਲ ਨਾ ਸੁਣੀ । ਮੈਂ ਸਭ ਕੁਝ ਛੱਡ-ਛੜਾ ਕੇ ਤਿਆਰ ਹੋਇਆ ਬੈਠਾ ਸੀ , ਉਹ ਸ਼ਾਮੀਂ ਗੈਸਟ-ਹਾਊਸ ਆਉਣ ਲਈ ਕਹਿ ਰਿਹਾ ਸੀ ।

ਮੈਂ ਫਿਰ ਕਸੂਤੀ ਦੁਬਿਧਾ ‘ਚ ਘਿਰ ਗਿਆ । ਮੇਰੇ ਪਾਸ ਨਾ ਉਸਦਾ ਫੋਨ ਨੰਬਰ ਸੀ , ਨਾ ਘਰ ਦਾ ਥਹੁ-ਪਤਾ ।

ਉਸਨੂੰ ਦੱਸੇ ਬਗੈਰ ਚਲੇ ਜਾਣਾ ਬੁਰਾ ਲੱਗ ਰਿਹਾ ਸੀ ਮੈਨੂੰ , ਤੇ ... ਤੇ ਰੁਕੇ ਰਹਿਣਾ ਹੋਰ ਵੀ ਬੁਰਾ । ਮੈਂ ਤਿਆਰ ਕੀਤਾ ਬੈਗ ਕਦੀ ਮੋਢੇ ‘ਤੇ ਲਟਕਦਾ ਕਰ ਲੈਂਦਾ , ਕਦੀਂ ਮੁੜ ਬੈੱਡ ‘ਤੇ ਰੱਖ ਲੈਂਦਾ ਜਾਂ ਕਰਸੀ ‘ਤੇ ।

ਇਕ ਪਾਸੇ ਊਦ੍ਹੋ ਮਾਮੇ ਦੇ ਪੈਰ-ਚਿੰਨ ਖਿੱਚ ਰਹੇ ਸਨ , ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਨਾਵਲ ਲੇਖਕ ਬਿਰਤੀ । ਇਕ ਪਾਸੇ ਜੇਲ੍ਹਾਂ ਮਫ਼ਰੂਰੀਆਂ , ਜੂਹ-ਬੰਦੀਆਂ ਦੀ ਮਾਰ ਹੇਠ ਆਇਆ ਉਦੇਸ਼-ਪੂਰਨ ਅਤੀਤ ਦਿਸ ਰਿਹਾ ਸੀ ਮੈਨੂੰ , ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਡਾਲਰਾਂ ਦੀ ਡਾਰ ਨਾਲ ਰੰਗ ਹੋਇਆ ਨਾਵਲੀ ਵਰਤਮਾਨ ।

ਇਸ ਕਸ਼ਮਕਸ਼ ‘ਚ ਉਲਝੇ ਨੇ ਮੈਂ ਕਿੰਨਾ ਸਾਰਾ ਸਮਾਂ ਹੋਰ ਜ਼ਾਇਆ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ।

ਕਲ੍ਹ ਦੁਪਹਿਰੋਂ ਬਾਅਦ ਸ਼ਾਂਤ ਹੋਏ ਕੰਪਲੈਕਸ ‘ਚ ਚਹਿਲ-ਪਹਿਲ ਵਧਣ ਲੱਗ ਪਈ । ਵਿਭਾਗ, ਦਫ਼ਤਰ,ਕਲਾਸ ਕਮਰੇ , ਗਰਾਊਡਾਂ ਆਪੋ-ਆਪਣੇ ਧੰਦੇ ਪਿੱਟਣ ਲੱਗ ਪਈਆਂ । ਮੈਂ ਗੈਸਟ ਹਾਊਸ ਦੀ ਵਲਗਣ ‘ਚ ਘਿਰਿਆ ਅਜੇ ਕਿਸੇ ਸਿਰੇ ਨਹੀਂ ਸੀ ਲੱਗਾ ਕਿ ਕੋਈ ਜਣਾ ਮੈਨੂੰ ਪੁਰੇਵਾਲ ਦਾ ਸੁਨੇਹਾ ਪੁੱਜਦਾ ਕਰ ਗਿਆ – “ ਡਾਕਟ ਸਾਬ੍ਹ ਯਾਦ ਕਰਦੇ ਤੁਆਨੂੰ ਦਫ਼ਤਰ ‘ਚ । ”

ਮਜਬੂਰਨ ਜਾਣਾ ਪਿਆ ।

ਉਸ ਨੇ ਕੁਝ ਕਾਗ਼ਜ਼ ਪੱਤਰ ਮੇਰੇ ਅੱਗੇ ਰੱਖ ਦਿੱਤੇ । ਇਹ ਉਹੀ ਸੂਚੀ ਸੀ ਨਾਵਾਂ ਦੀ । ਜਿਹਨਾਂ ਅੱਗੇ ਹੱਥ ਅੱਡਣੇ ਸਨ ਮੈਂ । ਭੀਖ ਮੰਗਣੀ ਸੀ ਨਾਵਲ ਲਈ । ਨਾਵਲ ਨੂੰ ਕੋਰਸ ‘ਚ ਲਗਦਾ ਕਰਨ ਲਈ ।

ਆਪਣੇ ਮੇਜ਼-ਦਰਾਜ ਦੀ ਫਰੋਲਾ-ਫਰਾਲੀ ਕਰਦਾ ਪੁਰੇਵਾਲ ਕਾਫੀ ਕਾਹਲ ‘ਚ ਲਗਦਾ ਸੀ । ‘ਚੰਗਾ ਮਿਲਦੇ ਆਂ’ ਆਖ ਉਹ ਉਸੇ ਵੇਲੇ ਕਮਰਿਉਂ ਬਾਹਰ ਨਿਕਲ ਗਿਆ । ਮੇਰੀ ਹਾਂ-ਨਾਂਹ ਫਿਰ ਵਿਚਕਾਰ ਲਟਕਦੀ ਰਹਿ ਗਈ । ਮੈਂ ਕਾਗਜ਼-ਪੱਤਰ ਥਾਏਂ ਛੱਡ ਕੇ ਮੁੜ ਗੈਸਟ-ਹਾਊਸ ਪਰਤ ਆਇਆ ।

ਸ਼ਾਮ ਪਈ ‘ ਤੇ ਮੇਰੇ ਕਮਰੇ ‘ਚ ਸੱਤ ਚਿਹਰੇ ਹਾਜ਼ਰ ਸਨ । ਪਵਿੱਤਰ ਸਿੰਘ ਵਾਲੀਆ,ਨੀਰਜ ਸਿੰਘ ਪੁਰੇਵਾਲ ਤੋਂ ਮੈਂ ਕੱਲ ਦਾ ਜਾਣੂ ਸੀ । ਬਾਕੀ ਦਿਆਂ ਆਪਣਾ ਆਪਣਾ ਤੁਆਰਫ਼ ਆਪ ਕਰਵਾ ਦਿੱਤਾ ।

ਚਲਦੇ ਦੌਰ ‘ਚ ਕਿਹਨੇ ਕੀ ਗੱਲ ਕੀਤੀ । ਇਸ ਵੱਲ ਤਾਂ ਮੈਂ ਕੋਈ ਧਿਆਨ ਨਹੀਂ ਸੀ ਦਿੱਤਾ , ਉਂਝ ਸਾਰੇ ਮੈਂਬਰ ਮੇਰੇ ਨਾਵਲ ‘ਤੇ ਸਹਿਮਤ ਸਨ । ਸਿਰਫ਼  ਇਕ ਸਰਦਲ ਲੰਘਣੀ ਬਾਕੀ ਸੀ ਅਜੇ । ਵਿਭਾਗੀ ਮੁਖੀ ਦੀ । ਉਸ ਦਾ ਜੁੰਮਾ ਲੈਣ ਤੋਂ ਸਾਰੇ ਭਾਜੂ ਸਨ । ਆਖਰ ਸਰਵ-ਸਹਿਮਤੀ ਮੇਰੇ ਨਾਂ ‘ਤੇ ਹੋ ਗਈ । ਹਾਸੇ ਹਾਸੇ ‘ਚ ਵਾਲੀਏ ਨੇ ਵਿਚਲੀ ਗੱਲ ਵੀ ਖੋਲ੍ਹ ਦਿੱਤੀ –“ ਊਂਅ ਤਾਂ ਤੇ ਰੇ ‘ਚ ਵੀ ਕੋਈ ਕਮੀ ਨਈਂ ਹੈਗੀ , ਘੁੰਮਣ ਬਾਈ , ਪਰ ਜੇ ਤੂੰ ਸੱਚੀਂ ਸੁੱਚੀਂ ਦੀ ਬੀਬੀ ਹੁੰਦਾ ਤਾਂ ਕੋਈ  ਲੋੜੇਈ ਨਈਂ ਸੀ ਪੈਣੀ , ਹੁਣ ... ਹੁਣ ਤੂੰ ਐਂ ਕਰੀ ਤੋਹਫਾ ਕੋਈ  ਨਾ ਕੋਈ  ਜ਼ਰੂਰ ਜੋੜ ਲਈਂ ‘ਲਾਸ਼’ ਆਪਣੀ ਨਾਲ । “

ਸਾਰੇ ਉਸਦੀ ਗੁੱਝੀ ਗੱਲ ‘ਤੇ ਖੁੱਲ੍ਹ ਕੇ ਹੱਸੇ ਸਨ , ਪਰ ਮੇਰੇ ਅੰਦਰੋਂ ਹੋਰ ਵੀ ਕਿੰਨਾ ਕੁਝ ਜਿਵੇਂ ਟੁੱਟ-ਭੁਰ ਗਿਆ । ... ਕਸੂਰਵਾਰ ਆਪ ਬਣਿਆ ਸੀ ਮੈਂ । ਤਲਬ ਮੈਨੂੰ ਜਾਗੀ ਸੀ ਕੋਰਸ ‘ਚ ਲਗਦਾ ਹੋਣ ਦੀ । ਪਹਿਲੋਂ ਵੀ ਤਾਂ ਲਿਖੇ-ਛਪੇ ਸੀ ਮੇਰੇ ਛੇ-ਸੱਤ ਨਾਵਲ । ਪਹਿਲੇ ਵੀ ਤਾਂ ਚਰਚਾ ਹੁੰਦੀ ਸੀ ਮੇਰੀ ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਲੇਖਕਾਂ ‘ਚ । ਤੇ ਹੁਣ ... ਹੁਣ ਕੀ ਸੁਰਖਾਬ ਦੇ ਖੰਭ ਲੱਗ ਜਾਣੇ ਸਨ ਮੈਨੂੰ ।

ਮੈਂ ਆਪਣੇ ਸਾਹਮਣੇ ਆਪ ਹੀਣਾ ਹੋਇਆ ਸੀ ,ਨਵੇਂ ਪੰਗੇ ‘ਚ ਪੈ ਕੇ  । ਤਾਂ ਵੀ ਆਲਾ ਦੁਆਲਾ ਮੈਨੂੰ ਘੱਟ ਦੋਸ਼ੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਲੱਗਦਾ, ਮੈਂ ਹੈਰਾਨ ਸੀ ,ਇਹ ਹੋ ਕੀ ਰਿਹਾ ਸੀ , ਮੇਰੇ ਆਸੇ-ਪਾਸੇ । ਕਿਹੋ ਜਿਹਾ ਗੰਦ-ਗ਼ਦਰ ਫੈਲ –ਖਿੱਲਰ ਗਿਆ ਸੀ ਮੇਰੇ ਮੁਲਕ ‘ਚ । ਮੇਰੀ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ,ਮੇਰੇ ਵਿਭਾਗ ‘ਚ ,ਵਿਭਾਗੀ ਦਫ਼ਤਰ ‘ਚ । ਇਹ ਦਫ਼ਤਰ ਸੀ ਜਾਂ ਕਿਸੇ ਰੱਜੇ-ਫਿੱਟੇ ਸਾਧ ਦਾ ਸਾਧਖਾਨਾ , ਮਾਈਆਂ –ਬੀਬੀਆਂ , ਕੁਆਰ-ਕੰਜਰਾਂ ਨੂੰ ਮਾਨਣ –ਭੋਗਣ ਵਾਲਾ ਕੋਈ  ਭੋਰਾ-ਡੇਰਾ ..!!

ਰਾਤ ਸਾਰੀ ਇਵੇਂ ਹੀ ਲੰਘ ਗਈ , ਉੱਸਲਵੱਟੇ ਲੈਂਦਿਆਂ । ਘੜੀ-ਦੋ-ਘੜੀਆਂ ਅੱਖ ਲਗਦੀ ਫਿਰ ਉਹੀ ਤਲਖੀ, ਉਹੀ ਤੜਪ । ਕਦੀ ਕਿਸੇ ਨੁੰ ਗਾਲੀ –ਗਲੋਚ , ਕਦੀ ਕਿਸੇ ਨੂੰ । ਚੋਣ ਬੋਰਡ ਮੈਂਬਰਾਂ ਨੂੰ , ਮੁਖੀ ਨੂੰ । ਕਦੀ ਗੁਲਬਾਗ ਦੀ ਵਾਰੀ ਆ ਲਗਦੀ , ਕਦੀ ਤਫ਼ਤੀਸ਼ੀ ਅਫ਼ਸਰ ਦੀ । ਬਾਪੂ ਕਤਲ ਕੇਸ ਦੇ ਪੜਤਾਲ ਅਧਿਕਾਰੀ ਦੀ । ... ਉਸਨੇ ਪੈਂਦੀ ਸੱਟੇ ਰੱਜ ਕੇ ਸਖ਼ਤੀ ਕੀਤੀ । ਝੱਟ-ਪਟ ਉਸਨੇ ਕਾਤਲ ਦਾ ਖੁਰਾ-ਖੋਜ ਲੱਭ ਵੀ ਲਿਆ । ਉਦੋਂ , ਉਹ ਬਹੁਤ ਇਮਾਨਦਾਰ ਅਫ਼ਸਰ ਲੱਗਾ ਮੈਨੂੰ । ਇਮਾਨਦਾਰ ਤੇ ਫ਼ਰਜ਼-ਸ਼ਨਾਸ । ਪਰ , ਵਿਚੋਂ ਗੱਲ ਹੋਰ ਈ ਨਿਕਲੀ ਸੀ । ਇਹ ਸਖ਼ਤੀ-ਚੁਸਤੀ ਮੂੰਹ-ਜ਼ੁਬਾਨੀ ਦੀ ਸੀ ਉਸਦੀ । ਸਿਰਫ਼ ਰੇਟ ਵਧਦਾ ਕਰਨ ਲਈ । ਪੰਜ ਦੀ ਥਾਂ ਦਸ ਲੱਖ ‘ਤੇ ਸੌਦਾ ਹੋ ਨਿਬੜਿਆ । ਅੱਗੋਂ ਉਹਨਾਂ ਜੱਜ ਜੰਢਣਾ ਸੀ ਰਲ ਕੇ । ਇਹ ਸਾਰਾ ਕੁਝ ਮੇਰੇ ਵਕੀਲ ਨੇ ਪੁੱਜਦਾ ਕੀਤਾ ਸੀ ਮੇਰੇ ਤਾਈਂ ਕਨੇਡਾ । ਮੇਰੇ ਮੁਖ਼ਤਾਰ ਆਮ ਨੇ । ਮੈਂ ਤਲਮਲਾ ਗਿਆ  ਇਹ ਕੁਝ ਸੁਣਦਾ । ਬੇ-ਚੈਨ ਹੋਏ ਨੇ , ਕਲਪਦੇ ਨੇ ਮੈਂ ਉਸ ਵੇਲੇ ਵੀ ਗਾਲ੍ਹ ਵਾਹੀ ਸੀ ਰੱਜ ਕੇ –ਗੁਲਬਾਗ਼ ਨੂੰ , ਜਾਂਚ ਅਫ਼ਸਰ ਨੂੰ , ਵਕੀਲਾਂ ਨੂੰ , ਜੱਜਾਂ ਨੂੰ ।

ਯਨੀਵਰਸਿਟੀ ਗੈਸਟ-ਹਾਊਸ ਦੇ ਏ.ਸੀ. ਕਮਰੇ ‘ਚ ਘਿਰੇ ਦਾ ਮੇਰਾ ਆਪਣਾ ਤਾਪਮਾਨ ਸਮਤਲ ਨਹੀਂ ਸੀ ਰਿਹਾ । ਨੀਂਦ ਆਈ ‘ਤੇ ਚਿੱਤ ਟਿਕਾਣੇ ਰਹਿੰਦਾ । ਜਾਗ ਖੁੱਲੀ ‘ਤੇ ਫਿਰ ਉਹੀ ਖਿਝ , ਉਹੀ ਤੜਪ , ਉਹੀ ਤਲਖੀ ।

ਅਗਲੀ ਸਵੇਰ , ਨਾ ਮੇਰੇ ਹੱਡ-ਗੋਡੇ ਕੰਮ ਕਰਨ , ਨਾ ਕਮਰ –ਪਿੱਠ ਹਿਲਦੀ ਹੋਵੇ । ਮੈਨੂੰ ਜਿਵੇਂ ਕਿਸੇ ਨੇ ਮਾਰ –ਕੁੱਟ ਕੇ ਸੁੱਟ ਰੱਖਿਆ ਸੀ । ਮੈਂ ਕਾਲ-ਬੈੱਲ ਕਰਕੇ ਬਹਿਰੇ  ਤੋਂ ਉੱਪਰੋਂ –ਥਲੀ ਦੋ ਮੱਘ ਬਲੈਕ-ਕਾਫੀ ਮੰਗਾ ਕੇ ਪੀਤੀ । ਫਿਰ ਕਿਧਰੇ ਟਾਇਲੈਟ ਗਿਆ । ਮੂੰਹ-ਅੱਖਾਂ ‘ਤੇ ਛਿੱਟੇ ਮਾਰੇ । ਬੁਰਸ਼-ਕੁਰਲੀ ਕਰਕੇ ਫਿਰ ਸਪਾਟ ਲੰਮਾ ਪੈ ਗਿਆ । ਲੇਟੇ ਲੇਟੇ ਦੀਆਂ ਜਗਦੀਆਂ –ਬੁਝਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਸਾਹਮਣੇ ਫਿਰ ਉਹੀ ਸੀਨ ਸਨ –ਪਿੰਡ ਸੀ, ਠਾਣਾ –ਕਚਹਿਰੀ ਸੀ , ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਸੀ , ਖਾਸ ਕਰ ਗੈਸਟ –ਹਾਊਸ ਸੀ । ਪਹਿਲੀ ਸ਼ਾਮ ਤਿੰਨ, ਦੂਜੀ ਨੂੰ ਚਾਰ ਡੱਬੇ ਖਾਲੀ ਹੋਏ ਸਨ । ਸਿਰਫ਼ ਇਕ ਲੀਟਰ ਬਚਦਾ ਸੀ , ਟੀਚਰਜ਼ ਸਕਾਚ ਦਾ । ਵੋਦਕਾ ਮੈਂ ਢਕ-ਲਪੇਟ ਕੇ ਪਹਿਲੋਂ ਹੀ ਕਰ ਰੱਖੀ ਸੀ ਇਕ ਪਾਸੇ । ਊਦ੍ਹੋ ਮਾਮੇ ਲਈ । ਉਹ ਇਸ ਗਿਣਤੀ ਵਿਚ ਨਹੀਂ ਸੀ ਆਉਂਦੀ । ਰਾਤ ਲਏ ਫੈਸਲੇ ਮੁਤਾਬਿਕ ਮੈਂ ਨਿਕਲ ਜਾਣਾ ਸੀ , ਇੱਥੋਂ ਬਿਨਾਂ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਮਿਲੇ-ਦੱਸੇ । ਹੋਰ ਕਿਸੇ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਜਾਣ ਦਾ ਹੁਣ ਸਵਾਲ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦਾ ।

ਥੋੜ੍ਹਾ ਕੁ ਚਿਰ ਹੋਰ ਲੇਟੇ ਰਹਿਣ ਪਿੱਛੋਂ , ਮੈਂ ਫਿਰ ਹਿੰਮਤ ਫੜ ਲਈ । ਖਿੱਲਰੇ –ਥੱਕੇ ਅੰਗ-ਪੈਰ ਧੂੰਹਦਾ-ਘਸੀਟਦਾ ਤਿਆਰ ਹੋ ਗਿਆ । ਟੈਕਸੀ ਨੇ ਮੈਨੂੰ ਪਿੰਡ ਛੱਡ ਕੇ ਚਲੇ ਜਾਣਾ ਸੀ ਵਾਪਸ ਆਪਣੇ ਅੱਡੇ । ਮੈਂ ਉਸਨੂੰ ਮਨਾ ਲਿਆ ਸੀ , ਥੋੜ੍ਹੇ ਕੁ ਵਾਧੂ ਪੈਸੇ ਦੇ ਕੇ । ਉਂਝ ਵੀ ਹੁਣ ਬਹੁਤਾ ਭਾਰ ਹਲਕਾ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਸੀ ਮੇਰਾ , ਚੋਣ ਬੋਰਡ ਮੈਂਬਰਾਂ ਨੇ । ਸਿਰਫ ਇਕ ਨਗ ਬਾਕੀ ਸੀ । ਉਹ ਮੈਂ ਵੋਦਕਾ ਵਾਂਗ ਸਾਂਭਣ ਦੀ ਸੋਚ ਰਿਹਾ ਸੀ ਕਿ ਮੇਰੇ ਮਨ ‘ਚ ਆਈ –‘ਟੀਚਰਜ਼ ਸਕਾਚ ਨਾਲੋਂ ਵਧੀਆ ਤੋਹਫਾ ਹੋਰ ਕੀ ਹੋ ਜਊ, ਟੀਚਿੰਗ ਮੁਖੀ ਲਈ । ਕੰਮ ਹੁੰਦਾ ਹੋਵੇ , ਨਾ ਹੋਵੇ ਨਾ ਸਹੀ । ਮੈਂ ਝੂਠਾ ਤਾਂ ਨਾ ਪਊ । ਅਗਲੇ ਇਹ ਤਾਂ ਨਹੀਂ ਕਹਿਣਗੇ , ਸਾਡੀ ਕੀਤੀ  ਕਰਾਈ ਐਮੇਂ ਖੇਹ ਕਰ ਛੱਡੀ ਐਨੀ ਕੁ ਪਿੱਛੇ । ਮਾਰਾਂ ਮੱਥੇ ਪਰਾਂਹ ਇਹ ਵੀ ਜਾਂਦਾ ਜਾਂਦਾ ।

ਦਫ਼ਤਰ ਪੁੱਜੇ ਹੋਣ ਦਾ ਸਮਾਂ ਵਿਚਾਰ ਕੇ ਮੈਂ ਜਾ ਫਤਿਹ ਬੁਲਾਈ ਬੜੇ ਅਦਬ ਨਾਲ । ਢੋਅਦਾਰ ਕੁਰਸੀ ‘ਚ ਬੈਠੇ ਮੁੱਖੀ ਜੀ ਕਿਸੇ ਗਹਿਰ-ਗੰਭੀਰ ਚਿੰਤਨ ‘ਚ ਵਿਅਸਤ ਸਨ ਪੂਰੇ । ਰੋਹਬ-ਦਾਅਬ ਦਰਸ਼ਣੀ ਚਿਹਰਾ , ਸਾਹਮਣੇ ਟੇਬਲ ‘ਤੇ ਪਈਆਂ ਗ੍ਰੰਥ-ਮਾਰਕਾ ਪੁਸਤਕਾਂ ‘ਤੇ ਝਕਿਆ ਪਿਆ ਸੀ । ਕੈਂਚੀ ਮੋਚਨੇ ਨਾਲ ਤਹਿ ਸਿਰ ਕੀਤੀ ਦਾੜ੍ਹੀ ਹੋਰ ਵੀ ਦਿਲ-ਖਿੱਚਵੀਂ ਜਾਪ ਰਹੀ ਸੀ । ਇਹ ਕਦੀ ਇਕ ਪੁਸਤਕ ਵੱਲ ਨੂੰ ਘੁੰਮ ਜਾਂਦੀ , ਕਦੀ ਦੂਜੀ –ਤੀਜੀ ਵੱਲ ਨੂੰ । ਸਾਹਮਣੀ ਕੰਧ ਨਾਲ ਪਏ ਸੋਫੇ ਤੇ ਬੈਠਣ ਲਈ ਮੈਨੂੰ ਹੱਥ ਦਾ ਇਸ਼ਾਰਾ ਕਰਕੇ ਉਹ ਮੁੜ ਅਪਣੇ ਲੱਗ ਗਏ । ਮੈਂ ਇਸ ਵਿਹਲ ਦਾ ਲਾਹਾ ਲਿਆ । ਸਾਰੀਆਂ ਦੀਵਾਰਾਂ ਨਾਲ ਲਟਕਦੀਆਂ ਸ਼ੀਸ਼ੇ ਜੜੀਆਂ ਫੋਟੋਆਂ ਨੂੰ ਬੜੇ ਧਿਆਨ ਨਾਲ ਵਾਚਦਾ ਰਿਹਾ । ਇਹ ਫ਼ਰੀਦ ਬਾਬੇ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ , ਆਧੁਨਿਕ ਜੁਗ ਤਕ ਦੇ ਕਰੀਬ ਸਾਰੇ ਹੀ ਕਲਮਕਾਰ ਸਨ । ਇਹ ਸਾਰੇ ਕੋਰਸਾਂ-ਸਲੇਬਸਾਂ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਬਣਦੇ ਆਏ ਸਨ ,ਅੰਦਾਜ਼ਨ । ਆਪਣੀ ਵੱਲੋਂ ਤਾਂ ਮੈਂ ਅਟਕਲ ਜਿਹੀ ਹੀ ਮਾਰੀ ਸੀ ,ਉਂਝ  ਲੱਗੀ ਇਹ ਮੈਨੂੰ ਸੱਚੀਂ-ਮੁੱਚੀ ਦਾ ਸੱਚ ।

ਤਸਵੀਰਾਂ ਵੱਲੋਂ ਹਟ ਕੇ ਮੇਰਾ ਧਿਆਨ ਦਫ਼ਤਰ ਅੰਦਰ ਦੀ ਖ਼ਸਤਾ ਜਿਹੀ ਹਾਲਤ ਵੱਲ ਘੁੰਮ ਗਿਆ – ਡੱਬੂ ਹੋਇਆ ਰੰਗ-ਰੋਗਨ , ਮੈਲਾ-ਕੁਚੈਲਾ ਕਾਲੀਨ , ਆਸ ਪਾਸ ਪਈਆਂ ਕੁਰਸੀਆਂ –ਸੋਫੇ ਜਿਵੇਂ ਕੁਆੜ ਦਾ ਮਾਲ ਹੋਵੇ । ਬੱਸ ਦੋ ਵਸਤਾਂ ਸਨ ਵਿਭਾਗੀ ਰੁਤਬੇ ਦੇ ਪੱਧਰ ਦੀਆਂ । ਇਕ ਸਾਬ੍ਹ ਦੀ ਕੁਰਸੀ ਦੂਜਾ ਟੇਬਲ ।

ਆਪਣਾ ਖੋਜ-ਕਾਰਜ ਜ਼ਰਾ ਕੁ ਰੋਕ ਕੇ ਉਹਨਾਂ ਮੈਨੂੰ ਨੇੜੇ ਆਉਣ ਲਈ ਇਸ਼ਾਰਾ ਮਾਰਿਆ । ਬੈਠਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਮੈਂ ਇਕ ਵਾਰ ਫਿਰ ਦੋਨੋਂ ਹੱਥ ਜੋੜੇ । ਆਪਣਾ ਤੁਆਰਫ਼ ਕਰਾਇਆ – “ਮੈਂ...ਮੈਨੂੰ....ਮੇਰਾ....।“

“ ਅੱਛਾਂ...ਅੱਛਾਂ.. , ਹਾਂ...ਹਾਂਅ , ਜੀ...ਈ ....ਮੈਨੂੰ ਪਤਾ ਤੁਸੀਂ ਚੰਗੇ ਨਾਵਲਕਾਰ ਓ । ਚੰਗਾ ਉੱਘੜਵਾਂ ਨਾਂ ਏ ਘੁੰਮਣ ਹੋਣਾਂ ਦਾ ਪਰਵਾਸੀ ਲੇਖਕਾਂ ‘ਚ ।“

ਮੇਰੀ ਸੰਖੇਪ ਪਰ ਭਰਵੀਂ ਜਿਹੀ ਉਸਤੱਤ ਕਰਕੇ ਉਹ ਫਿਰ ਚੁੱਪ ਹੋ ਗਏ । ਉਹ ਜਿਵੇਂ ਪੁੱਛ ਰਹੇ ਸਨ –‘ ਅੱਜ ਕਿਮੇਂ ਆਉਣਾ ਹੋਇਆ ....?’

ਮੈਂ ਮੌਕਾ ਸਾਂਭਦੇ ਨੇ ‘ਲਾਸ਼’ ਨਾਵਲ ਦੀਆਂ ਦੋ ਕਾਪੀਆਂ ਮੁਖੀ ਜੀ ਨੂੰ ਭੇਂਟ ਕਰਨ ਵਾਂਗ ਪਕੜਾ ਦਿੱਤੀਆਂ । ਉਹਨਾਂ ਇਕ ਦੀ ਉਲਦ-ਪਲਦ ਕਰਦਿਆਂ , ਪੈਂਦਿਆਂ ਹੀ ਛਾਪਕ ‘ਤੇ ਸੂਈ  ਰੱਖ ਦਿੱਤੀ – “ਤੁਸੀ ਵੀ ਓਥੋਂ ਛਪਾਇਆ ਨਾਵਲ , ਉਸੇ ਈ ਠੱਗ ਤੋਂ । ਊਂ ਤਾਂ , ਉਹ ਕਿਸੇ ਦਾ ਵੀ ਲਿਹਾਜ਼ ਨਈਂ ਕਰਦਾ , ਪਰ ਪਰਵਾਸੀ ਲੇਖਕਾਂ ਦੀ ਵਾਹਲੀ ਈ ਛਿੱਲ ਲਹਿੰਦੀ ਆ । ਕਲ੍ਹ ਅਜੇ ਬੈਗ ਚੁੱਕੀ ਦਰ-ਦਰ ਘੁੰਮਦਾ ਸੀ ,ਕਿਤਾਬਾਂ ਨਈਂ ਜਿਮੇਂ ਛੋਲੇ-ਭਟੂਰੇ ਵੇਚਦਾ ਹੋਵੇ । ਅੱਜ ...ਅੱਜ ਉਹ ਲੱਖਾਂ ‘ਚ ਨਈਂ ਕਰੋੜਾਂ ‘ਚ ਖੇਲ੍ਹਦਾ । ਪੂਰਾ ਸਮਰਾਟ ਬਣਿਆ ਪਿਆ ਸਮਰਾਟ-ਪਬਲੇਸ਼ਰ । “ ਪਿਛਲੇ ਦੋ ਦਿਨਾਂ ਤੋਂ ਗੰਢ ਹੋ ਰਹੀ ‘ਨੇੜਤਾ’ ਕਾਰਨ ਮੈਂ ਵਿਚਲੀ ਗੱਲ ਫੱਟ ਤਾੜ ਲਈ । ਪਬਲਿਸ਼ਰ ਨੇ ਕੋਂਈ ਵਾਅਦਾ-ਖ਼ਲਾਫੀ ਕੀਤੀ ਲਗਦੀ ਸੀ ਮੁਖੀ ਹੋਰਾਂ ਨਾਲ , ਹਿੱਸੇ –ਪੱਤੀ ‘ ਚ ।

ਲੀਹੋਂ ਲੱਥੀ ਬਾਤ-ਚੀਤ , ਲੀਹ ਸਿਰ ਕਰਨ ਲਈ ਮੈਂ ਸੋਫੇ ਦੀ ਗੱਲ ਛੇੜ ਲਈ – “ਸਰ ਤੁਹਾਡੇ ਉੱਚ-ਦਮਾਲੜੇ ਦਫਤਰ ਦਾ ਫ਼ਰਨੀਚਰ ਏਦ੍ਹੇ ਹਾਣ ਦਾ ਨਈ  ਹੈਗਾ । ਉਹ ਸੋਫਾ ਤਾਂ ਵਾਅਲਾ ਈ ...।” ਬੈਠਦਿਆਂ ਸਾਰ ਇਸ ਦੇ ਹੇਠਲੇ ਫੱਟੇ ‘ਤੇ  ਜਾ ਵੱਜਾ ਸੀ ਮੈਂ ।

“ ਕੋਈ  ਗੱਲ ਨਈਂ , ਤੁਸੀਂ ਆ ਗਏ ਓ ,ਧੰਨਭਾਗ । ਹੁਣ ਸੋਫਾ ਵੀ ਆ ਜਊ ...।“ ਮੁੱਖੀ ਜੀ ਦੀ ਸਿੱਧੀ –ਸਪਾਟ ਮੰਗ ਮੈਨੂੰ ਬਹੁਤੀ ਓਪਰੀ ਨਾ ਲੱਗੀ । ਇਵੇਂ ਹੀ ਆਖਿਆ ਸੀ ਵਾਲੀਏ ਨੇ ।

ਮੇਰੀ ਰਹਿੰਦੀ –ਬਚਦੀ ਝਿਜਕ ਵੀ ਪਰ ਲਾ ਕੇ ਉੱਡ ਗਈ । ਮੈਂ ਸਾਹਮਣਉਂ ਉੱਠ ਕੇ ਮੁਖੀ ਜੀ ਦੀ ਕੁਰਸੀ ਲਾਗੇ ਪਏ ਸਟੂਲ ‘ਤੇ ਬੈਠ ਗਿਆ । ਛੋਟੇ ਬੈਗ ਦੀ ਜ਼ਿੱਪ ਖੋਲ੍ਹ ਕੇ ਮੈਂ ਚਿੱਟਾ ਚਮਕਦਾਰ ਲਿਫਾਫਾ ਮੁਖੀ ਜੀ ਦੇ ਪੈਰਾਂ ਲਾਗੇ ਰੱਖ ਦਿੱਤਾ ।

ਆਪਣੇ ਪੈਰੀਂ ਖੜ੍ਹੀ ‘ਟੀਚਰਜ਼ –ਸਕਾਚ ‘ ਮੁਖੀ ਜੀ ਫੱਟ ਤਾੜ ਲਈ ।

“ ਓ ...ਹੋਅ... ਕੀ ਲੋੜ ਸੀ ਏਦ੍ਹੀ ਘੁੰਮਣ ਜੀ , ਤੁਸੀਂ ਦਫ਼ਤਰ ਪਧਾਰੇ ਮੇਰੇ ਲਈ ਇਹੀ ਵੱਡਾ ਮਾਣ ਐ ....।“ ਆਖਦਿਆਂ ਉਹਨਾਂ ਹੇਠਲੇ ਦਰਾਜ਼ ਦਾ ਪੱਲਾ ਖੋਲ੍ਹਿਆ । ਝੱਟ ਬੋਤਲ ਅੰਦਰ ਸਰਕਾ ਲਈ ।

ਇਕ-ਅੱਧ ਹੋਰ ਐਧਰ-ਓਧਰ ਦੀ ਮਾਰ ਕੇ ਮੈਂ ਜਾਣ ਦੀ ਆਗਿਆ ਮੰਗੀ । ਇਸ ਵਾਰ ਉਹਨਾਂ , ਨਾ ਇਸ਼ਾਰੇ ਨਾਲ ਨਾ ਮੂੰਹ-ਜ਼ੁਬਾਨੀ ਸਗੋਂ ਕੁਰਸੀ ਤੋਂ ਉੱਠ ਕੇ ਮੇਰੇ ਨਾਲ ਦੋਨੋਂ ਹੱਥ ਜੋੜ ਕੇ ਮਿਲਾਏ , ਖਿੜੇ ਮੱਥੇ – “ ਹੋਰ ਕੋਈ ਸੇਵਾ ਮੇਰੇ ਲੈਕ ਹੋਵੇ ਜ਼ਰੂਰ ਦੱਸਣਾ ।ਆਹ ਨਾਵਲ ਸਮਝੋ ਹੁਣ ਤੁਆਡਾ ਨਈਂ ਮੇਰਾ ਐ , ਮੇਰਾ ਆਪਣਾ ...।“

ਮੈਂ ਭੁਕਾਨੇ ਵਾਂਗ ਫੁੱਲਿਆ , ਝੋਲੇ ਮਾਰਦਾ ਪਹਿਲਾਂ ਗੈਸਟ-ਹਾਊਸ ਪੁੱਜਾ , ਓਥੋਂ ਸਿੱਧਾ ਪਿੰਡ ।

ਦਸੀਂ ਕੁ ਦਿਨੀਂ , ਪੁਰੇਵਾਲ ਡਾਕਟਰ ਦਾ ਫੋਨ ਸੀ –“ਘੁੰਮਣ ਜੀ ਮੁਖੀ ਜੀ ਯਾਦ ਕਰਦੇ ਆ ...ਕੰਮ ਤੁਆਡਾ ਅਜੇ ਹੋਇਆ ਨਈਂ ...ਤੁਸੀਂ ਕੋਈ ਸੋਫੇ ਦੀ ਗੱਲ ਵੀ ਤੋਰੀ ਸੀ , ਦਫ਼ਤਰ ਲਈ ....?”

ਮੈਂ ਤੁਰੰਤ ਫੋਨ ਬੰਦ ਕਰ ਦਿੱਤਾ । ਇਕ ਵਾਰ ਫਿਰ ਮੇਰਾ ਅੰਦਰ ਸੜ-ਬਲ ਉੱਠਿਆ । ਇਸ ਵਾਰ ਮੈਂ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਕੋਈ ਗਾਲ੍ਹ ਨਾ ਕੱਢੀ । ਕੱਢੀ ਵੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਜਾ ਸਕਦੀ । ਵਿਰਕ ਚਾਚੇ ਦਾ ਘਰ ਸੀ , ਘਰ ਦੇ ਜੀ ਸਨ ਆਸ –ਪਾਸ । ਫਿਕਰਮੰਦ ਸਨ ਸਾਰੇ ਕੋਰਟ-ਕਚਹਿਰੀ ਮਸਲੇ ਕਰਕੇ । ਕਿੰਨੀ ਉਲਟ-ਪੁਲਟ ਗਈ ਸੀ ਸੇਹੀ ਦਿਸ਼ਾ ਵੱਲ ਨੂੰ ਚਲਦੀ ਤਫ਼ਤੀਸ਼ । ਮਿਸਲ ਤਕ ਬਦਲੀ ਗਈ ਸੀ ਰੀਡਰਾਂ-ਬਾਬੂਆਂ ਨਾਲ ਮਿੱਲ –ਮਿਲਾ ਕੇ । ਹੁਣ ਨਾ ਮੈਨੂੰ ਬਾਪੂ ਜੀ ਦੀ ਜਾਇਦਾਦ ‘ਚੋਂ ਮੇਰਾ ਅੱਧ ਮਿਲਣ ਦੀ ਆਸ-ਉਮੀਦ ਬਚੀ ਸੀ, ਨਾ ਨਾਵਲ ਦੇ ਕਿਸੇ ਕੋਰਸ ‘ਚ ਲਗਦਾ ਹੋਣ ਦੀ ।

ਮੈਨੂੰ ਢੇਰੀ ਢਾਹੀ ਬੈਠੇ ਨੂੰ ਵਿਰਕ ਚਾਚਾ ਹੌਂਸਲਾ ਦਿੰਦਾ ਰਿਹਾ ,ਪਰ ਅੰਦਰੋਂ ਉਹ ਵੀ ਟੁੱਟ ਚੁੱਕਾ ਸੀ , ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ । ਕਈ ਸਾਰੇ ਯਤਨ ਕਰਕੇ ਦੇਖ ਲਏ ਉਸਨੇ । ਬਾਗੋਂ ਦੀ ਧੌਂਸ ਤੋਂ ਡਰਦਾ ਕੋਈ ਗਵਾਹ ਨਹੀਂ ਸੀ ਬਣਿਆ । ਬਾਪੂ ਜੀ ਦੇ ਜੀਊਂਦੇ –ਜੀਅ ਇਉਂ ਕਦੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਹੋਇਆ । ਅੱਧਿਉਂ ਵੱਧ ਪਿੰਡ ਬਾਪੂ ਜੀ ਦੀ ਪਿੱਠ ਪਿੱਛੇ ਖੜ੍ਹਦਾ ਸੀ । ਬਾਪੂ-ਚਾਚੇ ਦੀ ਜੋਟੀ ਪਿੱਛੇ । ਦੋਨੋਂ ਇਕੱਠੇ ਚਲਦੇ ਸਨ । ਔਖੇ-ਭਾਰੇ ਸਮੇਂ ਵੀ , ਭਲੇ ਦਿਨਾਂ ਵਿਚ ਵੀ । ਉਹਨਾਂ ਕਦੀ ਨਾ ਚੜ੍ਹਦੇ ਸੂਰਜ ਨੂੰ ਸਲਾਮ ਕੀਤੀ ਸੀ ,ਨਾ ਹਰ ਘੜੀ ਧੜਾ ਬਦਲੀ । ਉਹਨਾਂ ਦੋਨਾਂ ਦਾ ਆਪਣਾ ਰਾਹ ਹੁੰਦਾ ,ਵੱਖਰਾ ਤੇ ਨਿਵੇਕਲਾ ।

ਉਸ ਵੱਖਰੇ-ਨਿਵੇਕਲੇ ਰਾਹੇ ਤੁਰੇ ਵਿਰਕ ਚਾਚੇ ਦੀ ਹੁਣ ਕੋਈ ਪੇਸ਼ ਨਹੀਂ ਸੀ ਗਈ । ਇਕੱਲਾ ਰਹਿ ਗਿਆ ਸੀ ਉਹ । ਉਸਦੀ ਇਕੱਲੇ ਦੀ ਗਵਾਹੀ ਨੇ ਕੋਈ ਕਾਟ ਨਹੀਂ ਸੀ ਕਰਨੀ । ਹਾਰਿਆ-ਹੰਭਿਆ ਉਹ ਪਿੰਡੋਂ ਬਾਹਰ-ਬਾਹਰ ਆਪਣੇ ਡੇਰੇ ਨਿਢਾਲ ਹੋਇਆ ਪਿਆ ਰਹਿੰਦਾ ।

ਪੋਤੇ –ਪੋਤਿਆਂ ,ਦੋਹਤੇ –ਦੋਹਤੀਆਂ ਦਾ ਵੱਡਾ ਘਰ-ਪਰਿਵਾਰ ਛੱਡ ਕੇ ਉਹ ਜਾਂਦਾ ਵੀ ਕਿੱਥੇ । ਮੇਰਾ ਵੀ ਹੋਰ ਕੋਈ ਟਿਕਾਣਾ ਨਹੀਂ ਸੀ ਉਸ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ । ਮੈਂ ਉਸਨੂੰ ਸੰਭਾਲਦਾ ਰਿਹਾ ਉਹ ਮੈਨੂੰ । ਇਸ ਸਾਂਭ-ਸੰਭਾਲ ‘ਚ ਮੇਰੀ ਰਹਿੰਦੀ –ਬਚਦੀ ਛੁੱਟੀ ਵੀ ਮੁੱਕ ਗਈ ।

ਦੂਜੇ ਚੌਥੇ ਚੁਸਕੀ ਮਾਰਦਿਆਂ ਅਸੀਂ ਵੋਦਕਾ ਦੀ  ਬੋਤਲ ਵੀ ਖਾਲੀ ਕਰ ਮਾਰੀ ।

ਉਸ  ਵਾਰ ਊਦ੍ਹੋਂ ਮਾਮੇ ਨੂੰ ਫਿਰ ਨਹੀਂ ਸੀ ਮਿਲਣ ਜਾ ਹੋਇਆ ਨਾਨਕੇ ਪਿੰਡ । ਅਗਲੀ ਵਾਰ ਵੀ ਇਵੇਂ ਹੋਇਆ ।

ਉਸ ਵਾਰ ਨਾ ਤਾਂ ਮੈਨੂੰ ਕਿਸੇ ਨੇ ਸੱਦ ਭੇਜਿਆ ਸੀ ਪਿੱਛੋਂ , ਨਾ ਹੀ ਮੈਂ ਕਿਸੇ ਨੜੇ-ਨਾਵਲ ਲਈ ਖ਼ਰਾਇਤ ਮੰਗਣੀ ਸੀ ਕਿਸੇ ਮੜੇ-ਮੁਖੀ ਤੋਂ , ਕਿਸੇ ਯੜੀ-ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਤੋਂ । ਮੈਨੂੰ ...ਮੈਨੂੰ ਊਈਂ ਬੱਸ ਅੱਚੋਆਈ ਜਿਹੀ ਲੱਗੀ ਰਹੀ ਸੀ ਵਾਪਸ ਗਏ ਨੂੰ । ਜੀਅ ਜਿਹਾ ਨਹੀ ਸੀ ਟਿਕਦਾ ਕਨੇਡਾ । ਮੈਂ ਰੋ –ਪਿੱਟ ਕੇ ਮਸਾਂ ਦਸ ਕੁ ਮਹੀਨੇ ਕੱਢੇ , ਫਿਰ ਛੁੱਟੀ ਕਰ ਲਈ । ਕੰਮ ਦਾ ਜ਼ੋਰ ਸੀ ਉਸ ਵਾਰ । ਛੇਆਂ ਦੀ ਥਾਂ ਚਾਰ ਹਫਤੇ ਦੀ ਫਾਰਗੀ ਲੈ ਲਈ । ਉਸ ਵਾਰ ਮੈਨੂੰ ਕੋਈ ਖਾਸ ਕੰਮ ਵੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਇੰਡੀਆ । ਪਰ ,ਪੈ ਜ਼ਰੂਰ ਗਿਆ ਏਥੇ ਆਏ ਨੂੰ । ਇੱਥੇ ਨਾ ਕੋਈ ਅੱਡਾ-ਟਿਕਾਣਾ ਸੀ ਮੇਰਾ , ਨਾ ਰਹਿਣ-ਸੌਣ ਦੀ ਥਾਂ । ਵਿਰਕ ਚਾਚੇ ਨੂੰ ਵੀ ਕਿੰਨੀ ਕੁ ਖੇਚਲ ਦਿੰਦਾ । ਹੱਕ-ਮਾਲਕੀ ਕੇਸ ਕੋਈ ਚਾਰ-ਛੇ ਮਹੀਨਿਆਂ ‘ਚ ਤਾਂ ਮੁੱਕਣ ਵਾਲਾ ਨਹੀਂ ਸੀ ਹੈਗਾ । ਇੱਥੇ ਤਾਂ ਵਰ੍ਹੇ ਲੱਗਣੇ ਸਨ ਅੱਠ-ਦਸ-ਪੰਦਰਾਂ-ਵੀਹ-ਪੰਝੀ । ਲੋਅਰ ਕੋਰਟ, ਸੈਸ਼ਨ ਕੋਰਟ ਹਾਈ ਕੋਰਟ ,ਫਿਰ ਆਖ਼ਰੀ ਟੀਸੀ –ਸੁਪਰੀਮ ਕੋਰਟ । ਕਈ ਵਾਰ ਤਾਂ ਪੀੜ੍ਹੀਆਂ ਮੁੱਕ ਜਾਂਦੀਆਂ ,ਕੇਸ ਨਹੀਂ ਸੀ ਮੁੱਕਦੇ । ਭਾਰਤੀ ਕਾਨੂੰਨ-ਵਿਵਸਥਾ ਸੀ ਇਹ । ਦਿਨਾਂ-ਹਫ਼ਤਿਆਂ ‘ਚ  ਨਿਬੇੜਾ ਕਰਨ ਵਾਲੀ ਕਨੇਡੀ-ਅਮਰੀਕੀ ਨਿਆਂ –ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਨਹੀਂ । ਅਖ਼ਤਿਆਰ ਤਾਂ ਭਾਵੇਂ ਦੇ ਰੱਖੇ ਸੀ ਮੈਂ ਬੀ.ਏ. ਤਕ ਦੇ ਹਮਜਮਾਤੀ ਜਗਵਿੰਦਰ ਵਕੀਲ ਨੂੰ , ਤਾਂ ਵੀ ਗੇੜਾ-ਵੇੜਾ ਰੱਖਣਾ ਹੀ ਪੈਦਾ ਸੀ ਪਿੰਡ ਦਾ , ਪਿੱਛੇ ਦਾ । ਪਿੱਛੇ ਪਿੰਡ ਕੋਈ ਖਾਸ ਜਾਣ-ਪਛਾਣ ਵੀ ਹੈ ਨਹੀਂ ਸੀ ਮੇਰੀ । ਖਾਸ-ਆਮ ਤਾਂ ਕੀ , ਹੈ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਕਰੀਬ ਕਰੀਬ । ਤੀਹ-ਪੈਂਤੀ ਸਾਲ ਤਾਂ ਹੋ ਗਏ ਸਨ ਪਿੰਡੋਂ ਨਿਕਲਿਆਂ । ਪਹਿਲਾਂ ਡੇਰੇ ਰਿਹਾ ,ਫਿਰ ਬਾਹਰਲੇ ਸ਼ਹਿਰੀ ਹੋਸਟਲਾਂ-ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀਆਂ ‘ਚ । ਫਿਰ ਕਨੇਡਾ ਜਾ ਪੁੱਜਾ , ਉਹ ਹੋਰ ਵੀ ਦੂਰ ਬਾਹਰ । ਉਂਝ ਵੀ ਪਿੰਡ ‘ਚ  ਖੋਲੇ ਹੋਇਆ ਪੁਰਾਣਾ ਘਰ ਮੁੜ ਸੁਆਰਨ –ਬਨਾਉਣ ਕੀ ਕੋਈ ਤੁਕ ਨਈਂ ਸੀ ਬਣਦੀ । ਇੱਥੋਂ ਕਿਹੜਾ ਨਾਲ ਤੁਰਨਾ ਸੀ ਮੇਰੇ ਕਿਸੇ ਨੇ ।ਵਿਰਕ ਚਾਚਾ ਕਿਨ੍ਹੇ ਬਣਨਾ ਸੀ ਭਲਾ । ਐਸੇ ਕੁਬਿਧੀ ‘ਚ ਫਸੇ ਨੇ ਮੈਂ ਇਕ ਛੋਟੀ ਜਿਹੀ ਠਾਹਰ ਗੰਢ ਲਈ । ਛੋਟੀ ਵੀ ਕਿਉਂ ਚੰਗੀ ਬਣਦੀ –ਫ਼ਬਦੀ । ਮਾਡਲ ਗਿਣ ਹੁੰਦੇ ਇਕ ਵੱਡੇ ਸ਼ਹਿਰ ‘ਚ  । ਇਹ ਸ਼ਹਿਰ ਹੈ ਵੀ ਸੀ ਉਪਰਲੇ –ਹੇਠਲੇ ਅਦਾਲਤੀ ਅੱਡਿਆਂ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਜਿਹੇ । ਇਕ ਵਕੀਲ ਨੇ ਦੱਸ ਪਾਈ ਇਹਦੀ । ਉਹ ਵਕਾਲਤ ਵੀ ਕਰਦਾ ਸੀ ਕਿਧਰੇ ਤੇ ਪ੍ਰਾਪਰਟੀ – ਡੀਲਿੰਗ ਵੀ । ਕੋਠੀ ਤਾਂ ਖੈਰ ਠੀਕ-ਠਾਕ ਹੀ ਸੀ , ਪਰ ਖਾਲੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਅਜੇ । ਇਲੈਕਸ਼ਨ ਦਫ਼ਤਰ ਸੀ ਇਕ ਸਿਆਸੀ ਨੇਤਾ ਦਾ । ਦਲਾਲੀ ਕਰਦੇ ਵਕੀਲ ਨੇ ਪੱਕ ਕਿਹਾ ਸੀ ਮੈਨੂੰ – “ ਚੋਣ ਮੁੱਕੀ ‘ਤੇ ਵਿਹਲੀ ਹੋਈ ਲਓ । ਨੇਤਾ ਜੀ ਨੇ ਚਲੇ ਜਾਣਾ ਰਾਜਧਾਨੀ  । ਬਸ ਹਫ਼ਤਾ-ਖੰਡ ਕੱਟੇ ਐਧਰ-ਓਧਰ ।‘’ ਮੈਂ ਹਫ਼ਤਾ ਖੰਡ ਐਧਰ ਓਧਰ ਕੱਟਣ ਲਈ ਇਕ ਦਰਮਿਆਨੇ ਜਿਹੇ ਹੋਟਲ ‘ਚ ਟਿਕ ਗਿਆ ਨੇੜੇ ਜਿਹੇ । ਦੂਜੇ ਤੀਜੇ ਗੇੜਾ ਵੀ ਰੱਖਣ ਲੱਗ ਪਿਆ ਆਪਣੀ ਕੋਠੀ । ਪਰ ,ਇੱਥੋਂ ਦਾ ਹਾਲ-ਹਵਾਲ ਮੈਨੂੰ ਸ਼ੱਕੀ ਜਿਹਾ ਲੱਗਾ । ਕੋਈ ਚੋਣ-ਸਰਗਰਮੀ ਦਿਸੀ ਨਾ ਤਿੱਖੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀ ।ਨਾ ਇੱਥੇ ਝੰਡੇ-ਝੰਡੀਆਂ , ਨਾ ਜੀਪਾਂ-ਕਾਰਾਂ , ਨਾ ਪੋਸਟਰ-ਬੈਨਰ , ਨਾ ਸਪੀਕਰੀ –ਸ਼ੋਰ । ਬਸ ਇਕ ਬੋਰਡ ਜੜਿਆ ਪਿਆ ਸੀ , ਬਾਹਰਲੇ ਗੇਟ ਦੇ ਮੱਥੇ ‘ਤੇ ਵੱਡਾ ਸਾਰਾ –“ਚੋਣ ਦਫ਼ਤਰ ਆਜ਼ਾਦ ਉਮੀਦਵਾਰ ਸ੍ਰੀਮਾਨ ਫਿੱਡਾ ਜੀ । ” ਹੇਠਾਂ ਬਰੈਕਟਾਂ ‘ ਚ ਫਿੱਡਾ ਜੀ ਦਾ ਪੂਰਾ ਨਾਮ-ਸ੍ਰੀ ਹਰਿ ਭਗਵਾਨ ਫਿੱਡਾ, ਬਰੀਕ ਜਿਹੇ ਅੱਖਰਾਂ ‘ਚ ।  ਅੰਦਰਲੇ ਕਮਰਿਆਂ ‘ ਚ ਥੋੜ੍ਹੇ ਕੁ ਨੌਕਰ – ਚਾਕਰ ਵੀ ਸਨ , ਬਾਬੂ ਲੋਕ ਵੀ । ਉਹ ਵੀ ਕਿਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀ ਕਾਹਲ ‘ਚ ਨਹੀਂ ਸੀ ਜਾਪੇ , ਇਕ ਦਿਨ ਪਿਛਲੇ ਅੰਦਰੀਂ ਗਏ ਨੂੰ । ਉਹ ਬੇ-ਹੱਦ ਸਹਿਜ ਮਤੇ ਉਲੱਦ-ਪੁਲੱਦ ਕਰ ਰਹੇ ਸਨ ਕਾਗਜ਼ਾਂ –ਪੱਤਰਾਂ ਦੀ । ਉਹਨਾਂ ‘ਚੋਂ ਸਿਆਣੇ ਦਿਸਦੇ ਇਕ ਬਾਬੂ ਨੂੰ ਮੈਂ ਆਪਣਾ ਤਆਰਫ਼ ਵੀ ਜਾ ਕਰਵਾਇਆ ਉਸ ਦਿਨ । ਪਿੰਡ, ਤਹਿਸੀਲ , ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਦੱਸਦੇ ਨੇ ਦੇਣ ਗੋਚਰੀ ਸੂਚਨਾ ਵੀ ਨਾਲ ਜੋੜ ਦਿੱਤੀ – “ ਮੈਂ ਬਲਕਾਰ ਸਿੰਘ ਘੁੰਮਣ ,ਐੱਨ . ਆਰ . ਆਈ ...। ਇਹ ਕੋਠੀ ਹੁਣ ਮੇਰੀ ਹੋ ਗਈ ਐ ਹਫ਼ਤੇ ਕੁ ਤੋਂ ....। ” ਉਸ ਬਾਬੂ ਨੇ ਪਹਿਲੋਂ ਤਾਂ ਕੋਈ ਤਵੱਜੋ ਹੀ ਨਾ ਦਿੱਤੀ । ਜੇ ਦਿੱਤੀ ਹੀ ਦਿੱਤੀ ਤਾਂ ਮੇਰੇ ਵੱਲ ਨੂੰ ਹੋਰ ਈ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇਖਦੇ ਨੇ ਹਲਕਾ ਜਿਹਾ ਮੁਸਕਰਾ ਛੱਡਿਆ । ਮੈਨੂੰ ਉਸਦੀ ਮੁਸਕਰਾਹਟ ਵੀ ਐਵੇਂ ਕਿਮੇਂ ਦੀ ਲੱਗੀ ਬਨਾਉਟੀ ਜਿਹੀ । ਮੈਂ ਥੋੜ੍ਹਾ ਕੁ ਹੋਰ ਖੁਲਦੇ ਨੇ ਉਸਨੂੰ ਫਿਰ ਪੁੱਛ ਲਿਆ – “ ਚੋਣ ਮੁੱਕੀ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਕਿੰਨੇ ਕੁ ਦਿਨ ...? ” ਮੇਰੀ ਗੱਲ ਵਿਚਕਾਰੋਂ ਟੋਕਦੇ ਦਾ ਉੱਤਰ ਸੀ – “ ਫਿੱਡਾ ਜੀ ਨੂੰ ਪਤਾਅ ... । ” ਨੂੰ ਥੋੜ੍ਹਾ ਕੁ ਮੋੜਾ ਦਿੰਦੇ ਨੇ ਮੈਂ ਉਸਨੂੰ ਜਿਵੇਂ ਅਣਮੰਗੀ ਜਿਹੀ ਰਾਏ ਦੇ ਦਿੱਤੀ ਹੋਵੇ – “ ਚੋਣਾਂ ਤਾਂ ਐਨ ਸਿਰ ‘ ਤੇ ਐ, ਤੁਹਾਡੀ ਮੁਹਿੰਮ ਜ਼ਰਾ ਢਿੱਲ .... ।” ਤੁਰੰਤ ਉਸਦਾ ਫਿਰ ਉਹੀ ਉੱਤਰ ਸੀ – “ਫਿੱਡਾ ਜੀ ਨੂੰ ਪਤਾ ...।” ਮੈਂ ਕਾਫੀ ਸਾਰਾ ਝੇਂਪ ਤਾਂ ਗਿਆ , ਤਾਂ ਵੀ ਇਕ ਪੁੱਛ-ਵਾਕ ਹੋਰ ਬੋਲਿਆ ਗਿਆ ਮੇਰੇ ਤੋਂ –“ ਮੁੱਖ ਮੁਕਾਬਲਾ ਕੇੜ੍ਹੀਆਂ ਪਾ ... ?” ਇਸ ਵਾਰ ਉਸਦਾ ਰਟਿਆ ਰਟਾਇਆ ਉੱਤਰ ਮੇਰੀ ਵੱਲ ਨੂੰ ਫਿਰ ਉੱਲਰ ਕੇ ਪਿਆ । ਮੈਂ ਹੋਰ ਕੋਈ ਬਾਤ-ਚੀਤ ਕਰਨੀ ਮੁਨਾਸਬ ਨਾ ਸਮਝੀ । ਨਿੰਮੋਝਾਣ ਹੋਇਆ ਪਰਤ ਤੁਰਿਆ ਸਾਂ ਆਪਣੇ ਅੱਡੇ ਵੱਲ ਨੂੰ ।

ਆਉਂਦਿਆ –ਮੁੜਦਿਆ ਮੇਰੇ ਅੰਦਰੋਂ ਜਿਵੇਂ ਕੁਝ ਕੁਝ ਭੁਰਨ ਲੱਗ ਪਿਆ ਸੀ । ਕਿਸੇ ਸ਼ੱਕ-ਸ਼ੁਬ੍ਹਾ , ਕਿਸੇ ਵਹਿਮ-ਭਰਮ ਵਰਗੀ ਕੋਈ ਰੋੜ੍ਹ-ਰੌਅ ਮੇਰੇ ਅੰਦਰੋਂ ਉਛਾਲੀ ਮਾਰ ਕੇ ਬਾਹਰ ਆਉਣ ਨੂੰ ਕਰਦੀ ਸੀ । ਇਸ ਉਛਾਲ ਨੇ ਮੈਨੂੰ ਸਾਰਾ ਦਿਨ ਅੱਚੋਆਈ ਲਾਈ ਰੱਖੀ । ਸ਼ਾਮੀ ਮੈਂ ਫਿਰ ਜਾ ਪੁੱਜਾ ‘ਆਪਣੀ ਕੋਠੀ । ਇਸ ਸਮੇਂ ਢੇਰ ਸਾਰੀ ਹਿੱਲ-ਜੁੱਲ ਹੁੰਦੀ ਦਿਸੀ ਮੈਨੂੰ ਐਧਰ-ਓਧਰ । ਬਾਹਰ ਕਾਰਾਂ-ਜੀਪਾਂ ਖੜ੍ਹੀਆਂ ਸਨ ਰੰਗ ਬਰੰਗੀਆਂ ਪੰਜ-ਛੇ । ਅੰਦਰ ਪੰਦਰਾਂ-ਵੀਹ ਸਰੀਰ ਬੈਠੇ ਸਨ ਕੁਰਸੀਆਂ ਮੱਲੀ , ਵਿਹੜੇ ‘ਚ । ਥੋੜ੍ਹੇ ਕੁ ਵਰਧੀਧਾਰੀ , ਬਹੁਤੇ ਚੌਗੇ-ਧਾਰੀ । ਉਂਝ ਗੰਨਾਂ-ਰਫ਼ਲਾਂ-ਅਸਾਲਟਾਂ ਸਭ ਦੇ ਮੋਢੀਂ । ਮੈਂ ਉਹਨਾਂ ਤੋਂ ਪਾਸਾ ਵੱਟ ਕੇ ਸਿੱਧਾ ਲੌਬੀ ਤਕ ਜਾ ਪੁੱਜਾ ਅੰਦਰ । ਹਾਲ ਕਮਰੇ ਲਾਗੇ ਦਰਬਾਨ ਜਿਹਾ ਬਣੇ ਖੜ੍ਹੇ ਇਕ ਅਗੜਦੂਤ ਜਿਹੇ ਬੰਦੇ ਨੇ ਪਹਿਲਾਂ ਮੈਨੂੰ ਉਪਰੋਂ ਹੇਠਾਂ ਤਕ ਚੰਗੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਿਹਾਰਿਆ , ਫਿਰ ਰੁੱਖੇ-ਉੱਚੇ ਬੋਲ ਮੇਰੀ ਵੱਲ ਨੂੰ ਵਗਾਹ ਮਾਰੇ – “ ਕ੍ਹੇਨੂੰ ਮਿਲਣਾ ਭਾਊ ....?”

“ ਫਿੱਡਾ ਜੀ ਨੂੰ ...ਮਿਲਣਾ ...।” ਮੈਂ ਸਵੇਰ ਵੇਲੇ ਦਾ ਸਮਝਿਆ –ਸੁਣਿਆ ਇਹੀ ਸੰਬੋਧਨ ਵਰਤਣਾ ਲਾਭਕਾਰੀ ਸਮਝਿਆ ।

“ ਬੈਠ ਅੰਦਰ , ਬਸ ਆਉਣ ਵਾਲੇ ਵਾ  । ”  ਇਸ ਵਾਰ ਉਸਦਾ ਵਤੀਰਾ ਥੋੜ੍ਹਾ ਕੁ ਨਰਮ ਸੀ । ਉਸਨੂੰ ਸ਼ਾਇਦ ਮੇਰੀ ਹਲੀਮੀ ਚੰਗੀ ਲੱਗੀ ਹੋਵੇ ।

ਹਾਲ ਕਮਰੇ ਅੰਦਰ ਅੱਠ-ਦਸ ਜਾਣੇ ਹੋਰ ਸਜੇ ਬੈਠੇ ਸਨ । ਸ਼ਕਲੋਂ-ਸੂਰਤੋਂ ਉਹ ਵੀ ਉਹੋ ਜਿਹੇ ਸਨ ਬਾਹਲਿਆਂ ਵਰਗੇ , ਪਰ ਮੋਢੇ ਖਾਲੀ ਸਨ ਉਹਨਾਂ ਦੇ । ਉਝ ਵੱਖੀਆਂ ਉੱਭਰੀਆਂ-ਉੱਭਰੀਆਂ ਸਨ ਸਭ ਦੀਆਂ । ਜਿਵੇਂ ਹਰ ਇਕ ਕਲੀਦਾਰ ਕੁਰਤੇ ਹੇਠ ਕੋਈ  ਕੁਲੱਛੀ ਸ਼ੈਅ-ਵਸਤ ਲੁਕੀ ਹੋਵੇ । ਮੈਂ ਉਹਨਾਂ ਸਭ ਲਈ ਓਪਰਾ ਸੀ , ਉਹ ਮੇਰੇ ਲਈ । ਉਹਨਾਂ ‘ਚੋਂ ਦੋਂਹ-ਚੌਂਹ ਨੇ ਮੇਰੀ ਵੱਲ ਨੂੰ ਚਲਾਵੀਂ ਜਿਹੀ ਨਜ਼ਰ ਸੁੱਟੀ , ਪਰ ਬਾਤ-ਚੀਤ ਕੋਈ ਨਾ ਕੀਤੀ ਕਿਸੇ ਨੇ । ਨਾ ਮੇਰੇ ਨਾਲ , ਨਾ ਆਪੋ ਵਿਚ ਦੀ । ਅਸੀਂ ਸਾਰੇ ਜਿਵੇਂ ਸੁੰਨ-ਇਕਾਂਤ ‘ਚ ਘਿਰੇ ਬੈਠੇ ਸੀ ।

ਚਾਣਚੱਕ ਬਾਹਰ ਲੌਬੀ ‘ਚ ਕਿੰਨੇ ਸਾਰੇ ਪੈਰਾਂ ਦੀ ਖੜਕਵੀਂ ਪੈੜ-ਚਾਲ ਸੁਣਾਈ ਦਿੱਤੀ । ਜ਼ਾਹਰ ਸੀ ਇਹ ਫਿੱਡਾ ਜੀ ਹੀ ਸਨ । ਭਾਰਤੀ ਚੋਣ ਅਖਾੜੇ  ਦੇ ਆਜ਼ਾਦ ਉਮੀਦਵਾਰ ਸ੍ਰੀ ਹਰਿਭਗਵਾਨ ਫਿੱਡਾ । ਮੇਰਾ ਸ਼ਬਦ-ਗਿਆਨ ਦੋਨਾਂ ਨਾਵਾਂ ਦੇ ਅਰਥ –ਸੰਚਾਰ ਵੱਲ ਨੂੰ ਤੁਰਨ ਹੀ ਲੱਗਾ ਸੀ ਕਿ ਲੌਬੀ ‘ਚ ਹੋਈ ਹਿਲ-ਜੁਲ ਕਮਰੇ ਅੰਦਰ ਸਰਕ ਆਈ । ਅੱਗੇ ਅੱਗੇ ਸੂਰ ਵਾਂਗ ਘੁਰਕਦਾ ਇਕ ਅਨਘੜਤ ਜਿਹਾ , ਗਿੱਠ-ਮੁਠੀਆ ਜਿਹਾ ਆਕਾਰ । ਜਿੰਨਾ ਕੁ ਲੰਮਾ-ਉੱਚਾ , ਓਨਾ ਕੁ ਹੀ ਚੌੜਾ । ਉਸਦਾ ਸਿਰ-ਮੱਥਾ ਇਕ ਦੂਜੇ ਵਿਚ ਫਸੇ , ਚੌੜੇ ਲਿਸ਼ਕਵੇਂ ਤਿਲਕ ਹੇਠ ਦੱਬੇ ਪਏ ਸਨ । ਮੋਟੀ ਭਾਰੀ ਧੌਣ ਕਰੀਬ ਸਾਰੀ ਦੀ ਸਾਰੀ ਗਿੱਚੀ ‘ਚ ਖੁਭੀ ਪਈ ਸੀ । ਨੱਕ ਦੀ ਘਿੰਡੀ ਜਿਵੇਂ ਕਿਸੇ ਨੇ ਫੇਂਹ ਕੇ ਅੰਦਰ ਨੂੰ ਧੱਸ ਦਿੱਤੀ ਹੋਵੇ । ਲੱਤਾਂ-ਬਾਹਾਂ ਜਿਵੇਂ ਕਿਸੇ ਲੱਕੜ ਮਿਸਤਰੀ ਨੇ ਓਪਰੀਆਂ ਜੜੀਆਂ ਹੋਣ , ਕਿਸੇ ਅਣਛਿੱਲੇ ਮੋਛੇ ‘ਤੇ । ਸਰਕਸੀ ਜੋਕਰ ਵਰਗੀ ਤੇਜ਼ ਤੁਰਿਆ ਉਹ ਆਪਣੀ ਕੁਰਸੀ ‘ ਤੇ ਜਾ ਟਿਕਿਆ । ਬਾਕੀ ਦੀ ਵਹੀਰ ਥੋੜ੍ਹੀ ਕੁ ਬੈਠ ਗਈ , ਬਹੁਤੀ ਖੜ੍ਹੀ ਰਹੀ , ਆਸ ਪਾਸ । ਆਪਣੀ ਗੱਦੇਦਾਰ ਸੀਟ ‘ਚ ਬੈਠਾ ਉਹ ਨਾ ਖੜ੍ਹਾ ਜਾਪਦਾ ਸੀ , ਨਾ ਬੈਠਾ । ਪੈਂਦੀ ਸੱਟੇ ਉਸਦੇ ਜੱਤਲ ਭਾਰੇ ਭਰਵੱਟੇ ਮੇਰੀ ਵੱਲ ਨੂੰ ਤਣ ਗਏ । ਉਹ ਜਿਵੇਂ ਪੁੱਛ ਰਹੇ ਸਨ –‘ ਤੂੰ ਕੌਣ ਬਈ ...?’ ਮੈਂ ਝਟ-ਪਟ ਉਸਨੂੰ ਆਪਣੀ ਜਾਣ-ਪਛਾਣ ਦੱਸ ਦਿੱਤੀ । ਨਾਲ ਹੀ ਕੋਠੀ –ਮਾਲਕੀ ਦਾ ਵੇਰਵਾ । ਉਹ ਨਾ ਹਿੱਲਿਆ , ਨਾ ਬੋਲਿਆ , ਨਾ ਮੇਰੀ ਵੱਲਾਂ ਹੋਰ ਈ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀ ਤਿਰਛੀ ਜਿਹੀ ਨਿਗਾਹ ਘੁਮਾਈ , ਜਿਵੇਂ ਉਸਦੇ ਬਾਬੂ ਨੇ ਘੁਮਾਈ ਸੀ । ਮੇਰੇ ਕੁਝ ਹੱਥ ਪੱਲੇ ਨਾ ਪਿਆ । ਥੋੜ੍ਹਾ ਕੁ ਚਿਰ ਹੋਰ ਖੜ੍ਹਾ ਰਹਿਣ ਪਿੱਛੋਂ ਮੈ ਉਸਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਪਈ ਕੁਰਸੀ ‘ਤੇ ਬੈਠਣ ਹੀ ਲੱਗਾ ਸੀ ਕਿ ਉਸਦੇ ਕਾਲੇ-ਧੁਆਖ  ਬੁੱਲ੍ਹ ਜਿਵੇਂ ਭਾੜੇ ‘ਤੇ ਹਿੱਲੇ ਹੋਣ –“ ਬਾਊ ਨੂੰ ਮਿਲ , ਰਾਮ ਸਰਨ ਨੂੰ ...।”

ਏਨਾ ਆਖਦੇ ਨੇ ਉਸਨੇ ਆਪਣੀ ਖੁਰਦਬੀਨੀ ਨਿਗਾਹ ਹੋਰਨਾਂ ਬੈਠਿਆਂ ਖੜ੍ਹਿਆਂ ਵਲ੍ਹ ਨੂੰ ਘੁਮਾ ਲਈ । ਮੈਂ ਨਿੰਮੋਝਾਣ ਹੋਇਆ ਕਮਰਿਉਂ ਬਾਹਰ ਆ ਗਿਆ । ਰਾਮ ਸਰਨ ਬਾਬੂ ਉਹੀ ਸੀ , ਜਿਸ ਨੂੰ ਮੈਂ ਮਿਲ ਚੁੱਕ ਸੀ ਸਵੇਰੇ ਵੇਲੇ । ਉਸਦਾ ਉੱਤਰ ਫਿਰ ਉਹੀ ਸੀ –“ਫਿੱਡਾ ਜੀ ਨੂੰ ਪਤਆ ...ਉਹੀ ਦੱਸ ਸਕਦੇ ਆ ....।”

ਮੈਨੂੰ ਸਮਝ ਨਹੀਂ ਸੀ ਆਉਂਦੀ ਇਹ ਹੋ ਕੀ ਰਿਹਾ ਸੀ ਮੇਰੇ ਨਾਲ । ਚੋਣ ਦਫਤਰ ਅਮਲਾ ਕਿਉਂ ਹੱਥ ਪੱਲੇ ਨਹ਼ ਸੀ ਪਾਉਂਦਾ ਕੁਝ ਵੀ । ਕਿਰਾਏਦਾਰੀ ਕਿਹੜਾ ਅਲੋਕਾਰ ਮਾਮਲਾ ਸੀ । ਅੱਧਿਉਂ ਵੱਧ ਲੋਕੀਂ ਇਵੇਂ ਹੀ ਡੰਗ-ਬੁੱਤਾ ਸਾਰਦੇ ਐ । ਇੱਥੇ ਵੀ ਬਾਹਰਲੇ ਮੁਲਕੀਂ ਵੀ । ਆਪ ਵੀ ਮੈਂ ਪੰਦਰਾਂ-ਸੋਲਾਂ ਵਰ੍ਹੇ ਰਿਹਾ ਸੀ ਕਿਰਾਇਆ ਦੇ ਕੇ । ਕਦੀ ਕਿਸੇ ਨਾਲ ਵੱਧ-ਘੱਟ ਨਹੀਂ ਸੀ ਕੀਤੀ । ਕਦੀ ਉੱਚਾ ਨਹੀਂ ਸੀ ਬੋਲੇ ਇਕ-ਦੂਜੇ ਨੂੰ । ਜਦ ਕੋਈ ਲੈਂਡ-ਲਾਰਡ ਚਾਹੁੰਦਾ ਮਕਾਨ ਖਾਲੀ ਹੋ ਜਾਂਦਾ । ਜਦ ਆਪਣਾ ਜੀਆ ਕਰਦਾ ,ਕੋਈ ਢੁਕਵੀਂ ਥਾਂ ਲੱਭ ਜਾਂਦੀ , ਮੈਂ ਆਪ ਬਦਲ ਲੈਂਦਾ ਸੀ ਫ਼ਲੈਟ । ਪਰ , ਏਥੇ ਦਾਲ ‘ਚ ਕੁਝ ਕਾਲਾ ਕਾਲਾ ਲੱਗਾ ।

ਇਸੇ ਘੁੰਮਣ-ਘੇਰੀ ‘ਚ ਘਿਰਿਆ ਮੈਂ ਰਿਹਇਸ਼ੀ ਹੋਟਲ ਵਲ੍ਹ ਨੂੰ ਨਿਕਲ ਤੁਰਿਆ ਪੈਦਲ  । ਮੂੰਹ ਸਿਰ ਲਟਕਾਈ । ਹੰਭਿਆ-ਥੱਕਿਆ ਜਿਹਾ । ਨਾ ਮੇਰੀ ਚਾਲ ‘ਚ ਕੋਈ ਦਮ ਸੀ  , ਨਾ ਸੋਚ –ਲੜੀ ‘ਚ ਟਿਕਾਅ । ਵਿਚ-ਵਾਰ ਬੁੱਲ੍ਹ ਵੀ ਫ਼ਰਕਦੇ ਸਨ ਮੇਰੇ । ਨਿਸਚੇ ਹੀ ਗਾਲ੍ਹਾਂ ਕੱਢ ਰਹੇ ਸਨ ਦੱਬੀ-ਘੁੱਟੀ ਸੁਰ ‘ਚ ਕਿਸੇ ਨੂੰ । ਇਹ ਫਿੱਡੇ ਨੂੰ ਅਰਸਾਲ ਹੋ ਰਹੀਆਂ  ਸਨ , ਰਾਮ ਸਰਨ ਬਾਬੂ ਨੂੰ , ਜਾਂ ਫਿਰ ਦਲਾਲੀ ਲੈ ਚੁੱਕੇ ਵਕੀਲ ਨੂੰ । ਮੈਨੂੰ ਕੋਈ ਪੱਕਾ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਸੀ ਲੱਗਦਾ । ਉਂਝ ਪੈ ਜ਼ਰੂਰ ਰਹੀਆਂ ਸਨ ਕਿਸੇ ਨਾ ਕਿਸੇ ਦੇ ਖਾਤੇ ‘ ਚ । ਕਦੀ ਧੀਮੀਂ-ਹਲਕੀ ਸੁਰ ‘ਚ । ਵਿਚ –ਵਾਰ ਚੰਗੀ ਉੱਚੀ ਆਵਾਜ਼ ‘ਚ ਵੀ । ਇਹਨਾਂ ਵਿਚਲੀ ਉੱਚ-ਆਵਾਜ਼ੀ ਸੁਰ ਸ਼ਾਇਦ ਸੁਣ ਵੀ ਲਈ ਇਕ ਭਲੇ ਪੁਰਸ਼ ਨੇ । ਦੋ ਕੁ ਖਾਲੀ ਪਲਾਟ ਛੱਡ ਕੇ ਉੱਸਰੀ ਵਾਹਵਾ ਸ਼ਾਨਦਾਰ ਕੋਠੀ ਦੇ ਗੇਟ ਲਾਗੇ ਖੜ੍ਹੇ ਸਨ ਉਹ । ਦੁੱਧ-ਚਿੱਟਾ ਕੁੜਤਾ-ਪਜਾਮਾ । ਸਿਰ ‘ਤੇ ਪੋਚ –ਸੁਆਰ ਕੇ ਬੰਨ੍ਹਿਆਂ ਗੂੜਾ ਕੇਸਰੀ ਸਾਫਾ । ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਲਾਗਿਉਂ ਦੀ ਲੰਘਣ ਲੱਗੇ ਨੇ ਮੈਂ ਆਪਣਾ ਆਪ ਸੰਭਾਲ ਤਾਂ ਲਿਆ , ਪਰ ਉਹਨਾਂ ਮੇਰੀ ਉੱਖੜੀ-ਉੱਖੜੀ ਹਾਲਤ ਸ਼ਾਇਦ ਪਹਿਲੋਂ ਹੀ ਭਾਂਪ ਲਈ ਸੀ ।

‘ਕੀ ਗੱਲ ਬੱਲਿਆ , ਕੋਈ ਲੜਾਈ –ਝਗੜਾ ਕਰਕੇ ਨਿਕਲਿਆਂ ਅੰਦਰੋਂ ।” ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਮਿੱਠੇ-ਪਿਆਰੇ ਬੋਲ ਮੇਰੇ ਅੰਦਰ ਧਸ ਗਏ । ਬੱਲਿਆ ਦਾ ਸੰਬੋਧਨ ਮੇਰੀ ਖਿਝੀ –ਤੜਪੀ ਰੂਹ ਨੂੰ ਸਰਸ਼ਾਰ ਕਰ ਗਿਆ । ਬਾਪੂ ਅਕਸਰ ਮੈਨੂੰ ਇਸੇ ਨਾਮ ਨਾਲ ਬੁਲਾਉਂਦਾ ਸੀ । ਕਦੀ ਬੱਲਿਆ , ਕਦੀ ਬੱਲੀ । ਮੈਥੋਂ ਵੱਡੇ ਨੂੰ ਬਾਗ਼ । ਉਂਝ ਬਾਗ਼ ਅਸੀਂ ਦੋਨੋਂ ਹੀ ਸਾਂ ਉਸਦੇ । ਵੱਡਾ ਗੁਲਬਾਗ , ਮੈਂ ਬਲਕਾਰ । ਸਾਡਾ ਪੂਰਾ ਨਾ ਬਾਪੂ ਨੇ ਕਦੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਲਿਆ । ਪੂਰੇ ਵੱਡੇ ਨਾਮ ਉਸਦੇ ਮੂੰਹ ‘ਤੇ ਨਹੀਂ ਸੀ ਚੜ੍ਹੇ । ਵਿਰਕ ਚਾਚੇ ਸਰਵਣ ਨੂੰ ਵੀ ਉਹ ਵਿਰਕਾ ਕਹਿ ਕੇ ‘ਵਾਜ਼ ਮਾਰਦਾ , ਤੇ ਊਦਮ ਸਿੰਘ ਮਾਮੇ ਨੂੰ ਊਦ੍ਹੋ ।

ਵਰ੍ਹਿਆਂ ਪਿੱਛੋਂ ਸੁਣੇ ‘ਬੱਲਿਆ’ ਸ਼ਬਦ ਨੇ ਮੇਰੇ ਪੈਰਾਂ ਨੂੰ ਜ਼ੰਜੀਰ ਮਾਰ ਲਈ । ਡੋਲਦੀ-ਥਿੜਕਦੀ ਚਾਲ ਥਾਏਂ ਰੁਕ ਗਈ । ਬੇ-ਤਰਤੀਬੇ ਲਮਕਦੇ ਹੱਥ ਫਤਿਹ ਬੁਲਾਉਣ ਲਈ ਤਰਤੀਬ ਸਿਰ ਹੋ ਜੁੜੇ । ਸ਼ਰਧਾ ਵੱਸ ਇਹ ‘ਬਾਪੂ ਜੀ ’ ਦੇ ਗੋਢੀਂ ਹੱਥ ਲਾਉਣ ਲਈ ਵੀ ਤਤਪਰ ਸਨ । ਦੋ ਕਦਮ ਉਹਨਾਂ ਵੱਲ ਨੂੰ ਤੁਰਿਆ ਮੈਂ ਅਜੇ ਝੁਕਣ ਹੀ ਲੱਗਾ ਸੀ ਕਿ ਉਹਨਾਂ ਝੱਟ ਮੈਨੂੰ ਆਪਣੀ ਵਗਲ ‘ਚ ਲੈ ਲਿਆ – “ਆ  ਅੰਦਰ ਬੈਠ ਕੇ ਦੱਸ ਕੀ ਸਮੱਸਿਆ ...?”

ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਨਿੱਘੀ-ਪਿਆਰੀ ਛੋਹ ਮੈਨੂੰ ਪੈਰੀਂ ਖੜ੍ਹਾ ਕਰ ਗਈ ਸੀ ।

ਮੈਂ ਜਿੰਨੀ ਕੁ ਹੋਈ ਵਾਪਰੀ ਸੀ ਦੱਸ ਦਿੱਤੀ ।

ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਉੱਤਰ –ਵਿਸਥਾਰ ਸੁਣ ਕੇ ਮੇਰੇ ਰਹਿੰਦੇ-ਬਚਦੇ ਸਾਹ ਵੀ ਸੂਤੇ ਗਏ ਸਨ ।

-ਕੋਠੀ ਉਹ ਪਹਿਲਾਂ ਵੀ ਵਿਕ ਚੁੱਕੀ ਸੀ ਦੋ ਵਾਰ ,ਖਾਲੀ ਨਾ ਹੋਣ ਦੁੱਖੋਂ ਆਇਆ –ਰਿਹਾ ਕੋਈ ਨਾ ।

-ਹਰਿ ਭਗਵਾਨ ਗੁੰਡਾ ਸੀ ਪਰਲੇ ਦਰਜੇ ਦਾ , ਗੁੰਡਾ ਵੀ ਤੇ ਵੱਡੇ ਜੁੱਟ ਦਾ ਸਮਗਲਰ ਵੀ ।

-ਉਹਨੇ ਆਪ ਚੋਣ ਕਦੇ ਨਹੀਂ ਸੀ ਲੜੀ । ਸਿਰਫ਼ ਸੌਦੇ ਕਰਦਾ ਰਿਹਾ ਸੀ ਹਰਾਉਣ-ਜਤਾਉਣ ਦੇ  , ਆਜ਼ਾਦ ਖੜ੍ਹਾ ਹੋ ਕੇ ।

-ਰੰਗ –ਬਰੰਗੇ ਸਿਆਸੀ ਲੋਕ , ਛੋਟੇ-ਵੱਡੇ ਨੌਕਰਸ਼ਾਹ , ਉਹਦੀ ਵਾਅ ਵੱਲ ਵੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਤੱਕਦੇ । ਸਭ ਕਾਣੇ ਕੀਤੇ ਪਏ  ਸੀ ਉਸਨੇ ।

-ਇਕ ਡੇਰਾ ਵੀ ਸੀ ਉਸਦੇ ਪੁਰਖਿਆਂ ਦਾ, ਸਾਧਕੀ ਡੇਰਾ । ਉਸੇ ਸ਼ਹਿਰ ਦੇ ਬਾਹਰ-ਬਾਹਰ । ਕਲਿਆਣਪੁਰੀ ਆਸ਼ਰਮ । ਪਰਦਾ-ਪੋਸ਼ੀ ਹੋਈ ਜਾਂਦੀ ਸੀ ਸਭ ਕਾਸੇ ‘ਤੇ ।

-ਹੁਣਾ ਤਕ ਤਰਵੰਜਾ ਕੇਸ ਦਰਜ ਹੋ ਚੁੱਕੇ  ਸਨ ਉਸਦੇ ਖਿਲਾਫ਼ । ਚੋਰੀ –ਬਦਕਾਰੀ-ਤਸਕਰੀ ਦੇ , ਕਤਲ –ਧੋਖਾਧੜੀ-ਸਾੜ ਫੂਕ ਦੇ । ਕਿਸੇ ਇਕ ‘ਚ ਵੀ ਸਜ਼ਾ ਨਹੀਂ ਸੀ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਇਹਨੂੰ  । ਦਬਾਅ ਈ ਏਨਾ ਰਿਹਾ ਸੀ ਉਪਰੋਂ ।

ਅਗਲੇ ਪਲ , ਫਿੱਡੇ ਦੀ ਖਸਲਤ ਉਭਾਰਦੇ ਸਹਿਜ-ਟਿਕਵੇਂ ਬੋਲ ਇਕ ਭਾਰੇ –ਡੂੰਘੇ ਹਉਕੇ ‘ਚ ਤਬਦੀਲ ਹੋ ਗਏ । ਮੇਰੀ ਨੀਵੇਂ ਡਿੱਗੀ ਨਿਗਾਹ ਝੱਟ ਉੱਪਰ ਨੂੰ ਉੱਠ ਗਈ । ਸਾਹਮਣੇ ਬੈਠਾ ਪੀਰਸ਼ਾਹੀ ਜੁੱਸਾ ਇਕ –ਦਮ ਨਿਢਾਲ ਹੋਇਆ ਦਿਸਿਆ । ਅੱਖਾਂ ਨਮ ਸਨ । ਵਗਲ਼-ਜੇਬ ‘ਚੋਂ  ਰੁਮਾਲ ਕੱਢ ਕੇ ,ਉਹਨਾਂ ਕੋਏ ਸਾਫ਼ ਕਰਨ ਵਰਗੀ ਕਿਰਿਆ ਵੀ ਕੀਤੀ । ਮੈਥੋਂ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਅਜੀਬ ਬਣੀ ਹਾਲਤ ਸਹਾਰੀ ਨਾ ਗਈ । ਝੱਟ ਮੇਰੇ ਅੰਦਰਲਾ ਵਹਿਣ ਮੇਰੇ ਬੋਲਾਂ ਰਾਹੀਂ ਬਾਹਰ ਤਿਲਕ ਆਇਆ –“ ਬਾਪੂ ਜੀ , ਤੁਸੀਂ ...ਤੁਸੀਂ ਤਾਂ ....ਕੀ ਗੱਲ ਹੋਈ ....?”

“ਹੋਣਾ ਕੀ ਸੀ ...! ਹੋਇਆ ਉਹ ਜੋ  ਨਈਂ ਸੀ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ । ਹਾਰ-ਹੰਭ ਕੇ ਅਸਤੀਫਾ ਦੇ ਦਿੱਤਾ ਮੈਂ ਉੱਚੇ ਪੁਲਿਸ-ਅਫ਼ਸਰੀ ਅਹੁਦੇ ਤੋਂ ....। ਆਖ਼ਰ ਕਿੰਨਾ ਚਿਰ ਜ਼ਮੀਰ ਨੂੰ ਮਾਰੀ –ਦੱਬੀ ਜਾਏ ਮੁਲਾਜ਼ਮ ਬੰਦਾ...।”  ਇਕ ਵਾਰ ਫਿਰ ਉਹਨਾਂ ਪਹਿਲਾਂ ਹਉਕੇ ਵਰਗਾ ਡੂੰਘਾ ਸਾਹ ਲਿਆ ।

‘ਅਟਵਾਲ ਵਿੱਲਾ ’ ਦੀ ਹਰੀ –ਭਰੀ ਲਾਅਨ ‘ਚ ਆਰਾਮ-ਦੇਹ ਕੁਰਸੀ ‘ਤੇ ਬੈਠਾ ਮੈਂ ਹੱਦੋਂ ਵੱਧ ਬੇ-ਚੈਨ ਹੋ ਉੱਠਿਆ । ਸਾਫ਼ ਜ਼ਾਹਰ ਸੀ , ਮੈਂ ਫਿਰ ਠੱਗਿਆ ਗਿਆ ਹਾਂ ।ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਵੱਡੇ ਭਰਾ ਗੁਲਬਾਗ਼ ਸਿੰਘ ਹੱਥੋਂ , ਇਸ ਵਾਰ ਇਕ ਜਾਣੇ ਪਛਾਣੇ ਐਡਵੋਕੇਟ ਹੱਥੋਂ । ਕਿੰਨੀ ਹਵਸ-ਹੋੜ ਵਧ ਗਈ ਸੀ । ਸੱਜੀਆਂ-ਖੱਬੀਆਂ ਬਾਹਵਾਂ ਬਣਨ ਵਾਲੇ ਸਕਿਆਂ ਅੰਦਰ ਵੀ । ਹੱਕ-ਸੱਚ ਲਈ ਧਿਰ ਬਣਨ ਵਾਲੀ ਸਮਝ –ਸੂਝ ਅੰਦਰ ਵੀ । ਚੰਗਾ ਭਲਾ ਪਤਾ ਸੀ ਉਸਨੂੰ ਕਿ ਮੈਂ ਤਾਂ ਪਹਿਲੋਂ ਹੀ ਫਸਿਆ  ਪਿਆਂ । ਉਹ ਤਾਂ ਭਲਾ ਦੀਵਾਨੀ ਕੇਸ ਸੀ । ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਵੀ ਬਣਾਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਸੀ ਮੁਖਤਾਰ ਆਮ ਜਾਂ ਖਾਸ । ਪਰ , ਇੱਥੇ ! ਜ਼ੋਰ –ਜਬਰੀ ਮੱਲ ਹੋਈ ਕੋਠੀ ਲਈ ਚਾਰਾਜੋਈ ਕਰਨਾ । ਸਿੱਧਾ ਫੌਜਦਾਰੀ ਪੰਗਾ । ਉਹ ਵੀ ਸਿਰੇ ਦੇ ਗੁੰਡੇ-ਲਫੰਗੇ ਨਾਲ । ਬਦਕਾਰ ਕਿਸਮ ਦੀ ਸਿਆਸਤ ਨਾਲ !! ਇਕ-ਦਮ ਤਪੀ ਭੁੱਬਲ ‘ਤੇ ਤੁਰਨ ਵਰਗੀ ਕਾਰਵਾਈ ਸੀ ਇਹ ਮੇਰੇ ਲਈ ।

ਆਪ –ਮੁਹਾਰੇ ਮੇਰੇ ਦੋਨੋਂ ਹੱਥ ਮੇਰੇ ਕੰਨਾਂ ਤਕ ਅੱਪੜ ਗਏ । ਹੁਣ ਮੈਂ ਇਕ ਹੋਰ ਸੂਲੀ ‘ਤੇ ਟੰਗ ਹੋਣੋਂ ਬਿਲਕੁਲ ਨਾਬਰ ਸੀ । ਹੁਣ ....ਹੁਣ ਤਾਂ ਮੈਂ ਇਸ ਸ਼ਹਿਰ ‘ਚ , ਇਸ ਮੁਲਕ ‘ ਚ ਮੁੜ ਪੈਰ ਨਾ ਧਰਨ ਤੋਂ ਵੀ ਤੋਬਾ ਕਰ ਲਈ ਸੀ ਜਿਵੇਂ ।

ਤਰਲੋ-ਮੱਛੀ ਹੋਇਆ , ਮੈਂ ਅਟਵਾਲ ਜੀ ਤੋਂ ਆਗਿਆ ਲੈਣ ਲਈ ਉੱਠ ਖੜੋਇਆ । ਝੱਟ ਹੀ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਹੁਣੇ ਹੁਣੇ ਮੰਦ ਪਏ ਬੋਲ ਫਿਰ ਪਹਿਲੋਂ ਵਾਲੀ ਰੌਅ  ‘ਚ ਉੱਭਰੇ –“ ਡਰਨਾ – ਘਾਬਰਨਾ ਨਹੀਂ ਬੱਲੇ । ਆਹ ਚੋਣ-ਝੰਜਟ ਮੁੱਕਣ ਦੇ ,ਕਰਦੇ ਆਂ ਕੋਈ ਹੀਲਾ –ਵਸੀਲਾ । ਕੱਢਦੇ ਆਂ ਇਸ ਗੰਦ-ਗ਼ਦਰ ਨੂੰ ਗਲੀ-ਗੁਆਂਢ ‘ ਚੋਂ ਬਾਹਰ । ਅੱਗੇ ਤਾਂ ਭਲਾ ਹੱਥ ਬੱਝਿਓ ਸੀ , ਪਰ ਹੁਣ ...ਹੁਣ...”. ਕੁਰਸੀ ‘ਤੇ ਬੈਠਿਆਂ ਉਹਨਾਂ ਆਪਣੀਆਂ ਨਿੱਗਰ-ਸੁਡੌਲ ਦੋਨੋਂ ਬਾਹਾ , ਪੂਰੀਆਂ ਖੋਲ੍ਹ ਦਿੱਤੀਆਂ , ਆਸੇ –ਪਾਸੇ ਨੂੰ ।

ਆਸ ਪਾਸ ਨੂੰ ਖੁੱਲੀਆਂ ਇਹ ਜਿਵੇਂ ਬਦਲਵੀਂ ਦਿਸ਼ਾ ਵੱਲ ਨੂੰ ਉਡਾਨ ਭਰਨ ਲਈ ਪਰ ਤੋਲ ਰਹੀਆਂ ਹੋਣ ।

ਮੈ ਨੀਵੇਂ-ਨਿਮਾਣ ਡਿੱਗਾ ,ਥੋੜ੍ਹਾ ਕੁ ਫਿਰ ਪੈਰੀਂ ਹੋ ਗਿਆ । ਮੇਰੇ ਜੀਅ ‘ਚ ਆਈ , ਉਹਨਾਂ ਸਾਹਮਣੇ ਫਿਰ ਤੋਂ ਬੈਠ ਜਾਵਾਂ । ਆਪਣੇ ਆਪ ਬਾਰੇ , ਆਪਣੀ ਹੋਣੀ ਬਾਰੇ ਸਾਰਾ ਕੁਝ ਦੱਸ ਦਿਆਂ । ਹੁਣ ਤਕ ਢਕ-ਲਪੇਟ ਰੱਖੀ ਸਾਰੀ ਪਟਾਰੀ ਖੋਲ੍ਹ ਦਿਆਂ ।

ਪਰ ਮੇਰੇ ਤੋਂ ਇਹ ਵੀ ਨਾ ਹੋ ਸਕਿਆ । ਇਹ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਬਜ਼ੁਰਗੀ ਦਾ ਆਲਮ ਸੀ ਜਾਂ ਰੁਤਬੇ ਦੀ ਕਦਰਦਾਨੀ ਜਾਂ ਮੇਰੇ ਅੰਦਰ ਦਾ ਹੀ ਕੋਈ  ਸਹਿਮ-ਭਰਮ । ਮੈਂ ਅਜਿਹਾ ਕਰ ਨਾਂ ਸਕਿਆ । ਮੈਂ ਆਪਣੀ ਨਮੋਸ਼ੀ ਅੰਦਰੋਂ ਅੰਦਰ ਬੰਨ ਕੇ ਕੋਠਿਉਂ ਬਾਹਰ ਆ ਗਿਆ ।

ਇਕ ਵਾਰ ਫਿਰ ਮੈਂ ਖੁੱਲ੍ਹੀ-ਚੌੜੀ ਸੜਕ ‘ਤੇ ਸਾਂ । ਮੇਰੇ ਡੋਲਦੇ –ਡੁਲਕਦੇ ਕਦਮ ਸ਼ਾਇਦ ਹੋਟਲੀ-ਠਹਿਰਗਾਹ ਵੱਲ ਨੂੰ ਨਿਕਲ ਤੁਰੇ ਸਨ । ਮੇਰੇ ਖੱਬੇ –ਸੱਜੇ ਪਾਸੇ ਉੱਸਰੇ ਬੰਗਲੇ ਆਪਣੇ ਆਪਣੇ ਅੰਦਰੀਂ ਸਿਮਟੇ ਪਏ ਸਨ। ਨਾ ਕਿਸੇ ਦਾ ਵੱਡਾ ਗੇਟ ਖੁੱਲ੍ਹਾ ਸੀ ਨਾ ਛੋਟਾ । ਹਾਂ ਸਭਨਾਂ ਅੰਦਰੀਂ ਸ਼ੋਰ-ਨੁਮਾ ਗੀਤ-ਸੰਗੀਤ ਜਿਵੇਂ ਚੀਕ-ਚਿਹਾੜਾ ਪਾ ਰਿਹਾ ਸੀ । ਪਹਿਲਾਂ ਮੋੜ ਮੁੜ ਕੇ ਇਹ ਚੀਕ-ਚਿਹਾੜਾ ਕੰਨ-ਪਾਟਵੀਂ ਸੁਰ ਧਾਰਨ ਕਰ ਗਿਆ । ਇੱਥੇ , ਇਕ ਪਾਸੇ ਬੁਰਜ ਸੀ , ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ  ਕਲਸ । ਦੋਨਾਂ ਉੱਪਰ ਬੀੜੇ ਉੱਚ ਆਵਾਜ਼ੀ ਧੂਤੇ ਆਪਣੀ ਸੰਧਿਆ ਸਮੱਗਰੀ ਦੂਰ ਤਕ ਅੱਪੜਦਾ ਕਰ ਰਹੇ ਸਨ । ਦੋਨੋਂ ਆਪੋ ਵਿਚ ਜਿਵੇਂ ਗੁੱਥਮ-ਗੁੱਥਾ ਹੋਏ ਪਏ ਸਨ । ਕੌਣ ਕੀ ਬੋਲ ਰਿਹਾ ਸੀ , ਮੇਰੇ ਕੁਝ ਪਿੜ ਪੱਲੇ ਨਾ ਪਿਆ । ਮੈਂ ਆਪਣੀ ਤੋਰੇ ਤੁਰਿਆ , ਘਰ ਕੋਠੀ ‘ਤੇ ਹੋਏ ਜ਼ਬਰੀ ਕਬਜ਼ੇ ਦੇ ਭਾਰ ਹੇਠ ਦੱਬ ਹੋਇਆ ਰਿਹਾ ।

ਸੜਕੀ ਖੰਭਿਆਂ ਡਿੱਗਦੀ ਤੋਂ ਰੌਸ਼ਨੀ ਹੁਣ ਤਕ ਦੂਧੀਆ ਧੁੰਦ ਵਾਂਗ ਪਸਰ ਗਈ ਸੀ । ਲੱਤਾਂ –ਪੈਰ ਘਸੀਟਦਾ ਮੈਂ ਠਹਿਰਗਾਅ ਪੁੱਜ ਕੇ ਮੂੰਹਦੜੇ ਮੂੰਹ ਆ ਡਿੱਗਾ ।

ਮੇਰੇ ਸਾਹਮਣੇ  ਹੁਣ ਦੋ ਹੀ ਵਿਕਲਪ ਸਨ – ਜਾਂ ਤਾਂ ਸਭ ਕੁਝ ਛੱਡ-ਛੜਾ ਕੇ ਵਾਪਸ ਚਲਾ ਜਾਵਾਂ, ਜਾਂ ਫਿਰ ਫਿੱਡਾ ਨਾਮ ਦੇ ਧਾੜਵੀ ਨੂੰ ਸਿੱਧਾ ਹੋ ਕੇ ਟੱਕਰਾਂ । ਊਦ੍ਹੋ ਮਾਮੇ ਵਾਂਗ , ਵਿਰਕ ਚਾਚੇ ਵਾਂਗ । ਉਹ ਵੀ ਟੱਕਰੇ ਹੀ ਸੀ ਇਕ ਜਾਬਰ ਕਿਸਮ ਦੀ ਹਕੂਮਤ ਨਾਲ । ਮੁਲਕ ਮੱਲੀ ਬੈਠੀ ਗੋਰੀ ਨਸਲ ਨਾਲ । ਨਸਲ ਵੀ ਉਹ ਜਿਹਦੇ ਰਾਜ ‘ਚ ਸੁਣਿਆ ਕਦੀ ਸੂਰਜ ਨਹੀਂ ਸੀ ਡੁੱਬਦਾ । ਫਿੱਡਾ ਤਾਂ ਪਾਸਕੂ ਵੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਉਸ ਨਸਲ ਦੇ । ਫਿਰ ਅਗਲੇ ਹੀ ਛਿਨ ਮੈਂ ਪਹਿਲੇ ਰੁਖ ਹੋ ਤੁਰਿਆ –ਉਹ ਛੜੇ-ਛਟਾਂਗ ਸਨ , ਸਮਾਂ ਖੁੱਲ੍ਹਾ ਸੀ , ਮਾਲ-ਪਾਣੀ ਕੋਲ ਸੀ , ਪਿੱਛਾ ਚਲਦਾ ਸੀ ਏਥੇ । ਤੇ ਮੈਂ ...ਮੈਂ ਸਭ ਪਾਸਿਉਂ ਕੰਗਾਲ । ਪੂਰੇ ਦਾ ਪੂਰਾ ਨੰਗ । ਹੁਣ ਨਾ ਮੇਰੇ ਪਾਸ ਡਾਲਰ ਬਚੇ ਸਨ , ਨਾ ਸਮਾਂ ਖੁੱਲ੍ਹਾ  ਸੀ  । ਬਾਲ-ਬੱਚੇ ਵੱਖ ਫਿਰਕਮੰਦ ਸਨ ਪਿੱਛੇ ।

ਮੈਂ  ਅੱਗਾ ਦੇਖਿਆ ਨਾ ਪਿੱਛਾ । ਸਭ ਕੁਝ ਜਗਵਿੰਦਰ ਵਕੀਲ ਨੂੰ ਦੱਸ –ਦਸਾ ਕੇ ਅਗਲੇ ਦਿਨ ਹੀ ਪਰਤ ਆਇਆ ਵਾਪਸ । ਇਕ ਹਫ਼ਤਾ ਪਹਿਲਾਂ । ਸਮਾਂ ਹੋਣ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਮੈਂ ਉਸ ਵਾਰ ਫਿਰ ਨਹੀਂ ਸੀ ਮਿਲਿਆ ਊਦ੍ਹੋ ਮਾਮੇ ਨੂੰ । ਕਿਹੜਾ ਮੂੰਹ ਲੈ ਕੇ ਜਾਂਦਾ ਉਹਦੇ ਪਾਸ । ਉਹਨੇ ਆਖ ਦੇਣਾ ਸੀ ਸਿੱਧਾ ਸਪਾਟ । ਮੂੰਹ ‘ਤੇ ਮਾਰਨੀ ਸੀ ਮੇਰੇ । -“ਤੁਸੀਂ ਕਲਮਘਸੀਟ ਹੈ ਈ ਕਾਸੇ ਜੋਗੇ ਨਈਂ । ਬਸ ਖੁਰਲੀ ‘ਤੇ  ਸੱਠਾਂ ਦੇ ਓ । ਸਿਆੜ ਤੁਸੀਂ ਇਕ ਨਈਂ ਕੱਢ ਸਕਦੇ । ਨਾ ਹੇਠਾਂ ਜੁੜ ਕੇ , ਨਾ ਉੱਪਰ । ਫੜ੍ਹਾਂ ਮਾਰਦੇ ਸਾਹ ਨਈਂ ਲੈਂਦੇ ।”

ਅਗਲੇ ਦੋ ਸਾਲਾ ਮੈਂ ਸੱਚ-ਮੁੱਚ ਸਾਹ ਨਹੀਂ ਸੀ ਲਿਆ । ਫੜ੍ਹਾਂ ਵੀ ਰੱਜ ਕੇ ਮਾਰੀਆਂ । ਨਾਵਲ ਇਕ ਹੋਰ ਲਿਖ ਮਾਰਿਆ ਤੇ ਕੰਮ ਵੀ ਖੂਬ ਕੀਤਾ ਖੁਭ ਕੇ । ਖਾਲੀ ਹੋਇਆ ਜਮ੍ਹਾਂ-ਖਾਤਾ ਫਿਰ ਤੋਂ ਭਰਿਆ ਗਿਆ । ਪਿੱਛੇ ਦੀ ਡੱਕਾ ਚਿੰਤਾ ਨਾ ਰੱਖੀ । ‘ਖੇਤ ਮਿਲਦੇ ਮਿਲਣ, ਨਹੀਂ ਪੈਣ ਢੱਠੇ ਖੂਹ ‘ਚ । ਅੱਗੇ ਕਿਹੜਾ ਇਹਨਾਂ ‘ਚ  ਉੱਗਦੇ ਦਾਣੇ ਖਾਂਦਾ ਸੀ  ਮੈਂ ।ਮੇਰੇ ਮਿਲ ਵੀ ਜਾਂਦੇ , ਸਾਂਭ ਸੰਭਾਲ ਫਿਰ ਵੀ ਪਿੱਛੇ ਵਾਲਿਆਂ ਹੀ ਕਰਨੀ ਸੀ । ਜਿਵੇਂ ਬਾਪੂ-ਬਾਗੋ ਕਰਦੇ ਰਹੇ , ਉਵੇਂ ਮੁੰਡਿਆਂ ਕਰਨੀ ਸੀ ਅਗਾਂਹ । ਮੈਂ ਕਿਹੜਾ ਹਿਸਾਬ-ਕਿਤਾਬ ਮੰਗਿਆ , ਠੇਕਾ-ਹਿੱਸਾ ਲਿਆ ਸੀ ਕਦੀ । ਜੇ ਓਦੋਂ ਨਹੀਂ ਸੀ ਲਿਆ ,ਤਾਂ ਹੁਣ ਕਿਉਂ ਪੰਗੇ ‘ਚ  ਫਸਿਆਂ । ਇਵੇਂ ਦੀ ਸਿਆਣਪ ਮੈਨੂੰ ਚੰਗੀ –ਚੋਖੀ ਚੋਭ ਜਿਹੀ ਮਾਰਦੀ ਰਹੀ । ਮੇਰੇ ਅੰਦਰਲੀ ਕਬਾਇਲੀ ਰੂਹ ਨੇ ਵੀ ਇਸ ਵਾਰ ਬਹੁਤੀ ਸਿਰੀ ਨਹੀਂ  ਸੀ ਚੁੱਕੀ । ਜਿਵੇਂ ਪਹਿਲਾਂ ਚੁੱਕਿਆ ਕਰਦੀ ਸੀ । ਉੱਲਰ –ਉੱਲਰ ਪੈਂਦੀ ਸੀ ਹਰ ਇਕ ਨੂੰ । ਸਾਹਨੇ ਵਾਂਗ ਆਕੜੀ ਕਿਹਾ ਕਰਦਾ ਸੀ –‘ਐਂ ਧੱਕਾ ਹੋਣ ਦਿੰਨਾਂ ਮੈਂ । ਇਕ ਬਾਪੂ ਨੂੰ ਮੁਰਆਇਆ ਉਨ੍ਹਾਂ  , ਉੱਪਰੋਂ ਚੁਸਤੀ-ਚਲਾਕੀ । ਅਖੇ ਜੈਨਰੇਟਰ ਚੁੱਕਣ ਆਏ  ਲੁਟੇਰੇ ਮਾਰ ਗਏ । ਹੈਂਅ...ਨਾਲੇ ਚੋਰ ਨਾਲੇ ਚਤਰ ! ਫਿਰ ਵਿੰਗੀ ਟੇਢੀ ਗਾਲ੍ਹ ਤੇ ਗਾਲ੍ਹ । ਚੱਲ ਸੋ ਚੱਲ । ਪਤਾ ਨਈਂ ਕਿਸ ਕਿਸ ਨੂੰ ...।

ਇਸ ਵਾਰ ਮੇਰੇ ਅੰਦਰਲਾ ਕਬਾਇਲੀ ਜੱਟ ਵੀ ਮੇਰੇ ਕਾਬੂ ‘ਚ ਹੀ ਰਿਹਾ  ਤੇ ਸ਼ਹਿਰ ਵਾਲੀ ਕੋਠੀ ਤਾਂ ਇਕ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਮੈਂ ਮੁੱਢੋਂ-ਸੁੱਢੋਂ ਹੀ ਭੁੱਲ-ਭੁੱਲਾ ਛੱਡੀ ।

ਊਂ...ਊਂ  ਵੀ ਹੁਣ ਮੈਂ ਇਕ ਦਰਜਾ ਉੱਪਰ ਸੀ ਪਹਿਲੇ ਨਾਲੋਂ । ਰੁਤਬਾ ਬਦਲ ਗਿਆ ਸੀ ਮੇਰਾ, ਡਰਾਇਵਰ ਦੀ ਥਾਂ ਡਿਸਪੈਚਰ ਸਾਂ । ਜਾਨ ਸੌਖੀ ਹੋ ਗਈ ਸੀ , ਡਾਲਰ ਵੱਧ ਜੁੜਨ ਲੱਗ ਪਏ ਸਨ ।

ਫਿਰ ਦੋ ਕੁ ਸਾਲਾਂ ਪਿੱਛੋ ਮੈਨੂੰ ਜਿਵੇਂ ਕੋਈ ਝੱਲ ਜਿਹਾ ਚੜ੍ਹ ਗਿਆ ਹੋਵੇ । ਮੈਂ ਜਗਵਿੰਦਰ ਨਾਲ ਲੰਮੀ ਗੱਲ-ਬਾਤ ਕੀਤੀ ਫੋਨ ‘ਤੇ । ਉਹਨੇ ਦੱਸਿਆ ‘ਕੇਸ ਜਿੱਥੇ ਸੀ ,ਉੱਥੇ ਹੀ ਸੀ ਅਜੇ । ਕੋਈ ਖਾਸ ਅੱਗੇ ਨਹੀ ਸੀ ਤੁਰਿਆ । ਤਿੰਨੀ –ਚੌਂਹ ਮਹੀਨੀਂ ਤਾਰੀਖ਼ ਪੈਂਦੀ ਆ । ਜੱਜ ਤਕ ਅਜੇ ਪਹੁੰਚ ਨਹੀਂ ਬਣੀ ਉਹਨਾਂ ਦੀ । ਬੰਦਾ ਉਹ ਕੁਝ ਕਰੜਾ ਜਾਪਦਾ । ‘ ਥੋੜ੍ਹਾ ਕੁ ਰੁਕ ਕੇ ਨਾਲ ਹੀ ਉਸਨੇ ਦੋ-ਤਿੰਨ ਛੋਟੇ-ਛੋਟੇ ਵਾਕ ਹੋਰ ਜੋੜ ਦਿੱਤੇ –“ਸਰਕਾਰ ਬਦਲ ਗਈ ਐ । ਫਿੱਡਾ ਫੜਿਆ ਗਿਆ । ਉਮੀਦ ਐ ਕੋਠੀ ਖਾਲੀ ਹੋ ਜਊ । ਅਟਵਾਲ ਅੰਕਲ ਲੱਗਿਓ ਆ ਮਗ਼ਰ ...।”

ਉਹਦੇ ਲਈ , ਮੇਰੇ ਹਮਜਮਾਤੀ ਜਗਵਿੰਦਰ ਲਈ ਇਹ ਛੋਟੀ ਜਿਹੀ ਗੱਲ ਸੀ , ਪਰ ਮੇਰੇ ਲਈ ਵੱਡੀ ਖ਼ਬਰ ਸੀ ਇਹ । ਖ਼ਬਰ ਨਹੀਂ ਖੁਸ਼ਖਬਰੀ । ਅਚੰਭਾ ਸੀ ਇਕ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦਾ ।ਮੈਂ ਹੈਰਾਨ ਸੀ – ‘ਏਹ ਹੋ ਕਿਮੇਂ ਗਿਆ । ਪੰਜ ਸਾਲਾਂ ਤੋਂ ਸ਼ਰ੍ਹੇਆਮ ਬਾਹਰ ਘੁੰਮਦਾ ਖੂਨੀ-ਗੁੰਡਾ, ਇਕ ਨੰਬਰ ਦਾ ਡਕੈਟ ਅੰਦਰ ਕਿਵੇਂ ਹੋ ਗਿਆ !!’ ਹੈਰਾਨ –ਪ੍ਰੇਸ਼ਾਨ ਹੋਏ ਨੇ ਮੈਂ ਉਸਨੂੰ ਅਗਲੇ ਦਿਨ ਫਿਰ ਰਿੰਗ ਕੀਤੀ । ਖ਼ਬਰ ਸੱਚ-ਮੁੱਚ ਸੱਚੀ ਸੀ । ਮੈਨੂੰ ਢੇਰ ਸਾਰਾ ਚਾਅ  ਚੜ੍ਹ ਗਿਆ । ਮੈਂ ਦੋ ਮਹੀਨੇ ਦੀ ਛੁੱਟੀ ਮੰਗੀ । ਇਸ ਵਾਰ ਸਾਰੀ ਮਿਲ ਗਈ ।

ਇਸ ਵਾਰ ਮੈਂ ਪੱਕੀ ਕਸਮ ਖਾ ਕੇ ਤੁਰਿਆ ਸੀ ਕਨੇਡਿਉਂ । ਪੱਕੀ ਛੱਡ ਕੇ ਇੱਟ ਵਰਗੀ ਪੱਕੀ ਕਿ ਮੈਨੂੰ ਕੁਝ ਮਿਲਦਾ ਨਾ ਮਿਲੇ । ਮੇਰਾ ਕੁਝ ਬਚਦਾ ਬਚੇ ਨਹੀਂ ਬਚਦਾ ਨਾ ਬਚੇ , ਮੈਂ ਊਦ੍ਹੇਂ ਮਾਮੇ ਨੂੰ ਮਿਲੇ ਬਿਨਾਂ ਵਾਪਸ ਨਹੀਂ ਸੀ ਮੁੜਨਾ ।

ਤੇ ਸੱਚ-ਮੁੱਚ ਹੋਇਆ ਵੀ ਇਵੇਂ  । ਮੈਂ ਨੱਬੇਵਿਆਂ ਨੂੰ ਢੁੱਕੇ ਵਿਰਕ ਚਾਚੇ ਪਾਸ ਦੋ-ਚਾਰ ਦਿਨ ਰਿਹਾ । ਕੇਸ ਦੀ ਖ਼ਬਰ-ਸਾਰ ਲਈ –ਨਵੇਂ ਜੱਜ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚ ਕਰ ਲਈ ਸੀ ਅਗਲਿਆਂ । ਰੇਟ ਵੱਧ ਸੀ ਉਹਦਾ । ਇਸੇ ਲਈ ਤਿੰਨ-ਪੰਜ ਕਰਦਾ ਰਿਹਾ । ਉਹਨੇ ਤਿੰਨ ਕੁ ਸਾਲ ਰੁਕਣਾ ਸੀ ਏਥੇ । ਏਨਾ ਕੁ ਚਿਰ ਲਮਕਦਾ ਰੱਖਣਾ ਸੀ ਫੈਸਲਾ , ਸ਼ੱਕ-ਸ਼ੁਬ੍ਹਾਂ ਤੋਂ ਬਚਣ ਲਈ । ਜਾਣ ਲੱਗਿਆਂ ਚਿੱਤ ਕਰ ਦੇਣਾ ਸੀ ਮੈਨੂੰ ।

ਮੈਨੂੰ ਇਹ ਕੁਝ ਜਾਣ ਕੇ ਰਤੀ ਭਰ ਵੀ ਹੈਰਾਨੀ ਨਾ ਹੋਈ । ਇਹੋ ਕੁਝ ਲੱਭਣਾ ਸੀ ਏਥੋਂ ਦੇ ਰਿਸ਼ਵਤ-ਤੰਤਰ ‘ਚੋਂ । ਤੇ ...ਤੇ ਇਹੋ ਕੁਝ , ਅੱਵਲ ਇਹੋ ਕੁਝ ਨਾਲੋਂ ਵੀ ਬਹੁਤ ਹੀ ਉੱਪਰਲੇ , ਬਹੁਤ ਹੀ ਮਿਸਾਲੀ ਦਰਜੇ ਦੀ ਲੱਭਤ ਲੱਭੀ ਮੈਨੂੰ ਏਥੋਂ ਦੇ ਸਿਆਸੀ ਤੰਤਰ ‘ਚੋਂ- ‘ਫਿੱਡਾ ਮੁੜ ਬਾਹਰ ਆ ਗਿਆ ਸੀ ਅੰਦਰੋਂ । ਹੱਥ ਰਲਦਾ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ ਉਸਦਾ , ਦੂਜੀ ਰਾਜਕਰਨੀ ਪਰਟੀ ਨਾਲ । ਦੂਜੀ ਲਈ ਵੀ ਉਹਨੇ ਉਹੀ ਕੁਝ ਕਰਨਾ ਸੀ ਪੰਜ ਸਾਲ , ਜੋ ਪਹਿਲੀ ਲਈ ਕਰਦਾ ਰਿਹਾ । ਕੋਠੀ ਖਾਲੀ ਹੋਣ ਦਾ ਹੁਣ ਸਵਾਲ ਹੀ ਪੈਦਾ ਨਹੀ ਸੀ ਹੁੰਦਾ ।

ਮੈਂ ਚੁੱਪ-ਚਾਪ ਕੰਨ ਵਲ੍ਹੇਟੇ , ਬੈਗ-ਬੋਰੀਆਂ ਚੁੱਕੀਆਂ , ਊਦ੍ਹੋਂ ਮਾਮੇ ਪਾਸ ਜਾ ਪੁੱਜਾ ਨਾਨਕੇ ਪਿੰਡ ।

ਮਾਮਾ ਘਰ ਨਹੀਂ ਸੀ ਰਹਿੰਦਾ , ਬਾਹਰ ਚਲਾ ਗਿਆ ਸੀ ਖੂਹ ‘ਤੇ । ਇਕ ਛੋਟੇ ਜਿਹੇ ਕਮਰੇ ‘ਚ । ਉਂਝ ਬੰਬੀ ਲੱਗ ਗਈ ਸੀ ਖੇਤਾਂ ‘ਚ , ਕਹਿਣ ਨੂੰ ਅਜੇ ਵੀ ਖੂਹ ਹੀ ਵੱਜਦੀ ਸੀ ਇਹ ਥਾਂ ।

ਮੈਨੂੰ ਦੇਖਦਿਆਂ ਸਾਰ ਉਸਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਛਲਕ ਪਈਆਂ । ਪਏ  ਪਏ ਨੇ ਉੱਠਣ ਦਾ ਯਤਨ ਕੀਤਾ , ਪਰ ਉੱਠਿਆ ਨਾ ਗਿਆ । ਮੈਂ ਆਸਰਾ ਦੇ ਕੇ ਬੈਠਦਾ ਕੀਤਾ ਤਾਂ ਉਸਨੂੰ ਜ਼ੋਰਦਾਰ ਖੰਘ ਛਿੜ ਪਈ । ਉਸਦਾ ਹੇਠਲਾ ਸਾਹ ਹੇਠਾਂ ,ਉੱਪਰਲਾ ਸਾਹ ਉੱਪਰ । ਨੱਕ-ਮੂੰਹ ‘ਚੋਂ ਪਾਣੀ ,ਅੰਗਾਂ –ਪੈਰਾਂ ਨੂੰ ਕਾਂਬਾ । ਮੈਥੋਂ ਉਸਦੀ ਹਾਲਤ ਦੇਖੀ-ਸਹਾਰੀ ਨਾ ਗਈ । ਮੈਂ ਝੱਟ ਉਸਨੂੰ ਕਿਸੇ ਡਾਕਟਰ ਪਾਸ ਲੈ ਕੇ ਜਾਣ ਲਈ ਕਾਹਲਾ ਪੈ ਗਿਆ । ਪਰ ਜਾਇਆ ਕਿਵੇਂ ਜਾਂਦਾ । ਘਰ ਨਾ ਗਿਆਨ ਸੀ ,ਨਾ ਸੰਤ । ਮਾਮੀ ਸੀ ਇਕੱਲੀ । ਉਹ ਵੀ ਨਾ ਹੋਇਆ ਨਾਲ ਦੀ । ਨਾ ਊਸਨੂੰ ਅੱਖੋਂ ਅੱਖੋਂ ਦਿਸਦਾ ਸੀ ਠੀਕ ਤਰਾਂ , ਨਾ ਕੰਨੋਂ ਸੁਣਦਾ ਸੀ । ਉਸਦੀ ਜਥ੍ਹੇਦਾਰ ਦੇਹ ਹਾਰ ਗਈ ਸੀ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹੁਣ । ਜਵਾਬ ਦੇ ਗਈ ਸੀ ਉਸਦੇ ਹੱਠ ਨੂੰ । ਇਸ ਹੱਠ ਆਸਰੇ ਹੀ ਪਾਲੇ ਸਨ ਉਸਨੇ ਦੋਨੋਂ ਪੁੱਤਰ । ਨਹੀਂ , ਊਦ੍ਹੋਂ ਮਾਮਾ ਕਨੇਡੇ ਗਿਆ ਕਿਧਰੇ ਗਾਇਬ ਹੋ ਗਿਆ ਤੇ ਵੱਡਾ ਮਾਮਾ ਹਰੀਆ , ਕਿਸੇ ਟਰੱਕ ‘ਤੇ ਚੜ੍ਹੇ ਨੂੰ ਉਸਨੂੰ ਸਾਰੇ ਦਾ ਸਾਰਾ ਨਿਗ਼ਲ ਲਿਆ ਸੀ , ਇਸ ਮੁਲਕ ਦੇ ਇਕ ਸਿਰੇ ਤੋਂ ਦੂਜੇ ਸਿਰੇ ਤਕ ਵਿਛੇ ਸੋਨਾ-ਗਾਚੀ ਬਾਜ਼ਾਰ ਦੇ ਗੰਦ-ਗ਼ਦਰ ਨੇ ।

ਉਸਦੇ ਅੰਤਲੇ ਵੇਲੇ ਵਰਗੀ ਖੰਘ , ਊਦ੍ਹੋਂ ਮਾਮੇ ਦੇ ਸਾਹ ਵੀ ਸੂਤਣ ਨੂੰ ਫਿਰਦੀ ਸੀ । ਮੈਂ ਉਸਨੂੰ ਜਿਵੇਂ ਬੈਠਦਾ ਕੀਤਾ ਸੀ ,ਉਵੇਂ ਲੇਟਦਾ ਕਰ ਦਿੱਤਾ । ਢਿਲਕੀ ਜਿਹੀ ਮੰਜੀ ‘ਤੇ । ਮੈਨੂੰ ਹੱਥਾਂ ਪੈਰਾਂ ਦੀ ਪੈ ਗਈ । ਝੱਟ ਕਮਰਿਉਂ ਬਾਹਰ ਆ ਕੇ ਮੈਂ ਆਸੇ-ਪਾਸੇ ਦੇਖਿਆ । ਬਾਹਰ ਕਿਸੇ ਵੀ ਖੇਤ-ਪੈਲੀ ‘ਚ ਘੁੰਮਦਾ –ਫਿਰਦਾ , ਨੱਕਾ-ਬੰਨਾ ਬੰਨ੍ਹਦਾ ਕੋਈ ਜੀਆ ਨਾ ਦਿਸਿਆ । ਲੋਕੀਂ ਸ਼ਾਇਦ ਘਰਾਂ ਨੂੰ ਮੁੜ ਗਏ ਸਨ , ਦੁਪਹਿਰ ਹੋਣ ਕਰਕੇ। ਨਿੰਮੋਝਾਣ ਹੋਇਆ ਮੈਂ ਪਿੰਡ ਵੱਲ ਨੂੰ ਦੌੜਨ ਵਾਂਗ ਅਜੇ ਤੁਰਿਆ ਹੀ ਸੀ ਕਿ ਪਿਛਲੇ ਪਾਸਿਉਂ ਆਉਂਦੀ ਇਕ ਵਿੜਕ ਸੁਣਾਈ ਦਿੱਤੀ । ਕੋਈ ਸਾਇਕਲ ਸਵਾਰ ਸੀ ਇਹ । ਅੱਧੋ-ਰਾਣਾ  ਕੁੜਤਾ ਅੱਧੀਆਂ ਬਾਹਾਂ ਵਾਲਾ , ਤੇੜ ਕੱਛਾ ,ਲੱਤਾਂ ਨੰਗੀਆਂ । ਪੈਰ ਮਿੱਟੀ ਗਾਰੇ ਨਾਲ ਲਿਬੜੇ , ਨੰਗੇ । ਸਿਰ ‘ਤੇ ਵਲ੍ਹੇਟਿਆ ਮੈਲਾ-ਕੁਚੈਲਾ ਪਰਨਾ , ਅੱਧੀਆਂ ਜਟੂਰੀਆਂ ਬਾਹਰ । ਉਸ ਵਰਗਾ ਹੀ ਉਸਦਾ ਸਾਇਕਲ । ਪਰ ਉਸਦੇ ਕੈਰੀਅਰ ਤੋਂ ਉੱਤਰਿਆ ਛੋਹਰ ਕਾਫੀ ਸਾਰਾ ਸਾਫ਼-ਸੁਥਰਾ,ਸਜਿਆ –ਫ਼ਬਿਆ  । ਉਹ ਦੋਨੋਂ ਖੂਹ ਵੱਲ ਨੂੰ ਮੁੜਕੇ ਕਮਰੇ ਅੰਦਰ ਆ ਵੜੇ ।

ਉਹਨਾਂ ਪਿੱਛੇ ਮੈਂ ।

ਖੜ੍ਹੇ-ਖੜੋਤੇ ਛੋਹਰ ਨੇ ਆਪਣੇ ਬਗ਼ਲ-ਬੈਗ ‘ਚੋਂ ਟੀਕਾ-ਸਰਿੰਜ ਕੱਢੀ-ਭਰੀ ,ਝੱਟ ਮਾਮੇ ਦੇ ਪੁੜੇ ‘ਚ ਖੋਭ ਦਿੱਤੀ । ਉਸਦਾ ਜਿਵੇਂ ਪੁਰਾਣਾ ਅਭਿਆਸ ਸੀ ਇਹ । ਪਹਿਲੋਂ ਤੋਂ ਕਰਦਾ ਰਿਹਾ ਸੀ , ਇਵੇਂ ਦੀ ਕਾਰਵਾਈ । ਘੜੀ ਕੁ ਪਿੱਛੋਂ ਮਾਮੇ ਦਾ ਘੜਕਦਾ ਸਾਹ ਥੋੜ੍ਹਾ ਕੁ ਠੀਕ ਸੀ । ਅੰਗਾਂ ਪੈਰਾਂ ਦੀ ਤੜਪਾਹਟ ਕਾਫੀ ਸਾਰੀ ਘੱਟ ।

ਉਸਨੂੰ ਟਿਕਿਆ ਸਮਝ ਕੇ ਅਸੀਂ ਤਿੰਨੋਂ ਜਣੇ ਬਾਹਰ ਆ ਗਏ । ਉਹ ਦੋਨੋਂ ਮੇਰੇ ਲਈ ਅਜਨਬੀ ਸਨ , ਮੈਂ ਉਹਨਾਂ ਲਈ । ਮੁੰਡਾ ਤਾਂ ਖੈਰ ਆਪਣਾ ਕੰਮ ਭੁਗਤਾ ਕੇ ਚਲਾ ਗਿਆ , ਮੈਂ ਸਾਹਮਣੇ ਖੜ੍ਹੇ ਆਕਾਰ ਦੇ ਰਹਿੰਦੇ-ਬਚਦੇ ਪਛਾਣ-ਚਿੰਨ੍ਹ ਜੋੜਦਾ ਰਿਹਾ , ਇਹ ਗਿਆਨਾ ਸੀ , ਹਰੀਏ  ਮਾਮੇ ਦਾ ਛੋਟਾ ਮੁੰਡਾ । ਕਰੀਬ ਕਰੀਬ ਮੇਰਾ ਹਾਣੀ । ਹੁਣ ਵੀਹ ਵਰ੍ਹੇ ਵੱਡਾ ਦਿਸਦਾ ਸੀ ਮੇਰੇ ਤੋਂ , ਦਾੜ੍ਹੀ ਸਾਰੀ ਪੂਰੀ ਚਿੱਟੀ । ਚਿੱਟੀ ਨਹੀ ਬੱਗੀ । ਅੰਦਰ ਵੱਲ ਨੂੰ ਧੱਸ ਗਈਆਂ ਅੱਖਾਂ । ਟੋਏ  ਬਣੀਆਂ ਖਾਖਾਂ । ਉਸਨੂੰ ਪੂਰਾ ਪਛਾਣ ਕੇ ਮੇਰੀ ਜਿਵੇਂ ਲੇਅਰ ਹੀ ਨਿਕਲ ਗਈ । ਮੈਂ ਉਸਨੂੰ ਧਾਅ ਗਲਵੱਕੜੀ  ਪਾ ਲਈ । ਪਰ , ਉਹ ਅਡੋਲ ਦਾ ਅਡੋਲ ਖੜ੍ਹਾ ਸੀ । ਉਸ ਲਈ ਇਸ ਦਾ ਜਿਵੇਂ ਕੋਈ ਅਰਥ ਨਾ ਹੋਵੇ । ਨਾ ਉਸਨੇ ਬਾਹਾਂ ਮੇਰੇ ਦੁਆਲੇ ਵਗਲੀਆਂ , ਨਾ ਸਿਰ ਮੇਰੇ ਮੋਢੇ ‘ਤੇ ਰੱਖਿਆ । ਇਹ ਉਸ ਦਾ ਰੋਸਾ-ਗੁੱਸਾ ਸੀ ਮੇਰੇ ‘ਤੇ – ‘ਪੈਰ ਪੈਰ ‘ਤੇ ਨਾਨਕੇ ਘਰ ਦੀ ਖ਼ਬਰਸਾਰ ਲੈਣ ਵਾਲਾ ਮੈਂ , ਕਈ ਕਈ ਦਿਨ ਊਦ੍ਹੋ ਮਾਮੇ ਨਾਲ ਗੱਲੀਂ ਲੱਗਾ ਰਹਿਣ ਵਾਲਾ ਬਲਕਾਰ , ਹੁਣ ਕਿਧਰੋਂ ਆ ਧਮਕਿਆ ਸੀ ਐਨੇ ਚਿਰੀਂ ! ‘

ਏਨੇ ਕੁ ਨਾਲ ਵੀ ਉਸਦਾ ਅੰਦਰ ਹਲਕਾ ਨਹੀਂ ਸੀ ਹੋਇਆ । ਅਗਲੇ ਹੀ ਸਾਹ ਉਸਦਾ ਜਿਵੇਂ ਕੜ ਪਾਟ ਗਿਆ ਹੋਵੇ – ਉੱਚੀ ਉੱਚੀ ਰੋਣ-ਧੋਣ, ਵਿਚ –ਵਾਰ ਹਉਕੇ-ਹਟਕੋਰੇ , ਬੇ ਰੋਕ-ਟੋਕ ਅੱਥਰੂ । ਉਸ ਅੰਦਰ ਇਹ ਜਿਵੇਂ ਚਿਰਾਂ ਤੋਂ ਰੁਕੇ ਪਏ ਸਨ । ਮੈਂ ਉਸਨੂੰ ਇਉਂ ਕਰਦੇ ਨੂੰ ਰੋਕਿਆ ਨਾ ।ਮੇਰੀਆਂ ਬਾਹਾਂ ‘ਚੋਂ ਨਿਕਲ , ਉਹ ਖੂਹ ਦੀ ਉੱਖੜੀ-ਢੱਠੀ ਮੌਣ ‘ਤੇ ਬੈਠ ਗਿਆ ਸੀ । ਉਸ ਅੰਦਰਲਾ ਗੁੱਭ-ਗੁਭਾਰ ਉਸਦੇ ਗਲੇ ‘ਚੋਂ ਮਸਾਂ ਨਿਕਲਦੇ ਬੋਲ ਵੀ ਕੱਢਦ ਗਏ – “ ਬੱਲੀ ਭਾਅ...ਹਾਰ ਗਿਆਂ ਮੈਂ ....ਹਓਂਕ ...। ਨਈਂ ਸਾਂਭੀ ਗਈ ਮੇਰੇ ‘ਕੱਲੇ ਤੋਂ ...ਹਓਅਕ ...।ਸੰਤ ਸੌਹਰੀਂ ਜਾ ਵੜਿਆ ...ਹਓਂਅ ...। ਉਹ ਕਦੀਈ ਆਉਂਦਾ ...ਉਹ ਵੀ ਹਿੱਸਾ ਮੰਗਣ ...ਹਓਅ...।ਮੈਂ...ਮੈਂ....ਹੳਅ ...। ਕੁੜੀਆਂ ਉਮਰੋਂ ਟੱਪ ਚੱਲੀਆਂ  ਦੋਨੋਂ ...ਹਉਂਅ । ਬੱਲੀ ਭਾਅ....ਲੋਕੀਂ ....। ”

ਇਕ ਵਾਰ ਫਿਰ ਉਸਦੀ ਚੀਕਵੀਂ ਤਿੱਖੀ ਲੇਅਰ ਨਿਕਲ ਗਈ । ਤਿੱਖੀ ਵੀ ਤੇ ਕਈ ਗੁਣਾਂ ਦਰਦੀਲੀ ਵੀ । ਫਿਰ ਝੱਟ ਉਸਨੇ ਆਪਣਾ  ਆਪ ਸਾਂਭ ਲਿਆ । ਸ਼ਾਇਦ ਉਸਨੂੰ ਲੱਗਾ ਹੋਵੇ ਕਿ ਕੁੜੀਆਂ ਦੀ ਗੱਲ ਕਰਦਾ ਉਹ ਵਾਧੂ ਦਾ ਬੋਲ ਗਿਆ ਹੈ । ਉਸਨੇ ਜਿਵੇਂ ਕਿਸੇ ਅੱਗੇ ਹੱਥ ਅੱਡ ਦਿੱਤਾ ਹੋਵੇ । ਅਗਲੇ ਹੀ ਪਲ ਉਸਨੇ ਮੈਲੇ –ਕੁਚੈਲੇ ਕੁਰਤੇ ਨਾਲ ਅੱਖਾਂ ਪੂੰਝ ਲਈਆਂ । ਘਰੋੜਵਾਂ ਖੰਗੂਰਾ ਮਾਰਕੇ ਗਲ੍ਹਾ ਸਾਫ਼ ਕਰ ਲਿਆ । ਹੁਣ ਤਕ ਚੱਲੀ-ਚਲਾਈ  ਬਾਤ-ਚੀਤ ਮੁੱਢੋਂ ਬਦਲ ਦਿੱਤੀ – “ਹਾਅ ਮੰਗਲ ਦਾ ਮੁੰਡਾ ਸੀ , ਫੌਜੀ ਮੰਗਲ ਦਾ ...। ਉਹ ਕਰ ਲੈਂਦਾ ਮਾੜਾ-ਪਤਲਾ ਓਹੜ –ਪੋੜ੍ਹ । ਜਿੱਦਣ ਚਾਚਾ ਵਾਹਲਾ ਈ ਤੰਗ ਹੋਵੇ ...ਲੈ ਆਇਦਾ ਉਹਨੂੰ ...।”

ਪਰ ਮੈਂ ...ਮੈਨੂੰ ਉਸਦੀ ਆਖੀ ਨਾ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸੁਣੀ , ਨਾ ਸਮਝ ਆਈ । ਉਸਦੇ ਵਹਿਣ ‘ਚ ਰੁੜ੍ਹਿਆ  ਮੈਂ ਉਸ ਵਾਂਗ ਹੀ ਬੇ-ਹਿਸ ਹੋਇਆ ਪਿਆ ਸੀ । ਊਦ੍ਹੋ ਮਾਮੇ ਨਾਲੋਂ ਵੱਧ ਮੈਂ ਉਸ ਦੇ ਅਤੀਤ ਨਾਲ , ਉਸਦੇ ਵਰਤਮਾਨ ਨਾਲ ਜੁੜਿਆ ਪਿਆ ਸੀ – “ ਕਿੱਥੇ ਡਿੱਗੀ-ਢੱਠੀ ਮੌਣ ‘ਤੇ , ਸਾਹਮਣੇ ਬੈਠਾ ਉਧੜਿਆ-ਉਧੜਿਆ ਗਿਆਨ , ਕਿੱਥੇ ਭਰ-ਜੁਆਨ ਮੁੱਸ-ਫੁੱਟ ਜਾਫੀ । ਗੱਠੇ-ਤਰਾਸ਼ੇ ਅੰਗ –ਪੈਰ ।ਫੁਰਤੀਲੀ ਸੁਡੌਲ ਦੇਹ । ਜਿਸਦਾ ਨਾਂ ਸੁਣਦਿਆਂ ਅਗਲੀ ਟੀਮ ਊਈਂ ਸਹਿਮ ਜਾਂਦੀ ਸੀ , ਕਬੱਡੀ ਮੈਚ ਖੇਲਣ ਲੱਗਿਆਂ । ” ਪਰ ਹੁਣ ....ਹੁਣ ਕੀ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ ਉਸਨੂੰ ! ਕਿਨ੍ਹੇ ਕੀਤੀ ਸੀ ਉਸਦੀ ਇਹ ਖੋਹ-ਖਿੰਝ ? ਆਪ ਨੂੰ ਤਾਂ ਉਸਨੂੰ ਨਾ ਕੋਈ  ਵੈਲ ਸੀ ,ਨਾ ਐਬ । ਬਚਿਆ ਰਿਹਾ ਸੀ ਮੁੱਢ ਸ਼ੁਰੂ ਤੋਂ । ਹਾਲੀਂ ਸੰਤ ਮਾਰ ਲੈਂਦਾ ਸੀ ਮੂੰਹ ਸਭ ਕਾਸੇ ਨੂੰ । ਪਰ ਗਿਆਨ , ਉਹ ਤਾਂ ਵੈਲੀਆਂ-ਨਿਸ਼ੇੜੀਆਂ  ਦੇ ਕਦੀ ਲਾਗਿਉਂ ਦੀ ਵੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਲੰਘਿਆ । ਫਿਰ ...ਫਿਰ ਉਸਦੀ ਇਵੇਂ ਦੀ ਬਣੀ ਵਿਗੜੀ ਦਸ਼ਾ ਦਾ ਕੌਣ ਸੀ ਜੁੰਮੇਂਦਾਰ ।

ਮੇਰੇ ਨਾਵਲੀ ਗਿਆਨ ਨੇ ਵੀ ਮੈਨੂੰ ਇਹ ਉਲਝਣ ‘ਚੋਂ ਬਾਹਰ ਨਾ ਕੱਢਿਆ । ਮੈਨੂੰ ਇਹ ਲਿਖਤ-ਸੂਝ ਕੋਰੀ ਨਹੀਂ ਤਾਂ ਕੱਚੀ ਜ਼ਰੂਰ ਲੱਗਣ ਲੱਗ ਪਈ । ਉਦ੍ਹੋ ਮਾਮੇ ਤੋਂ ਐਨੇ ਵਰ੍ਹੇ  ਕੱਟੇ ਰਹਿਣ ਦਾ ਪਛਤਾਵਾ ,ਮੇਰੇ ਦਿਲ-ਦਿਮਾਗ ਨੂੰ ਜਿਵੇਂ ਜ਼ਖਮੀ ਕਰਨ ਲੱਗ ਪਿਆ । ਕਦੀ ਖੇਤ , ਕਦੀ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ , ਕਦੀ ਕੋਠੀ ਇਕ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦਾ ਜਕੜ-ਜੰਜਾਲ ਬਣ ਕੇ ਰੋਕਦੇ ਰਹੇ ਸੀ ਮੈਨੂੰ , ਊਦੋਂ ਮਾਮੇ ਵੱਲ ਨੂੰ ਤੁਰਨ ਲੱਗੇ ਨੂੰ । ਹੁਣ ...ਇਸ ਵਾਰ ਆਇਆ ਹੀ ਆਇਆ , ਤਾਂ ਮਾਮੇ ਦੀ ਹਾਲਤ...ਇਸ ਹੱਦ...।

ਇਕ-ਦਮ ਮੈਂ ਸਭ ਕੁਝ ਸੋਚਣਾ ਬੰਦ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ।ਨੀਵੀਂ ਪਾਈ ਬੈਠੇ ਗਿਆਨ ਨੂੰ ਹਲੂਣਿਆਂ- “ਉੱਠ ਜਾਹ , ਕਿਸੇ ਕਾਰ-ਮੋਟਰ ਦਾ ਪ੍ਰਬੰਧ ਕਰ । ਜੇ ਪਿੰਡ ਹੈਗੀ ਕਿਸੇ ਦੀ ਤਾਂ ਖਰੀ ਵਾਹਵਾ ,ਭਾੜੇ ‘ਤੇ ਕਰ ਲਿਆ । ਨਹੀਂ ਤਾਂ ਚਲਦੇ ਆਂ ਦੋ-ਸੜਕੇ ਨੂੰ । ਮੈਂ ਵੀ ਚੱਲਦਾਂ ਤੇਰੇ ਨਾਲ । ਮਾਮੇ ਨੂੰ ਖੜੀਏ  ਕਿਧਰੇ ....। ”

ਗਿਆਨ ਨੇ ਬਿਨਾਂ ਕਿਸੇ ਉੱਤਰ-ਹੰਗਾਰੇ ਦੇ ਸਾਈਕਲ ਲਿਆ । ਤੇਜ਼ ਤੇਜ਼ ਪੈਡਲ ਮਾਰਦਾ ਪਿੰਡ ਵੱਲ ਹੋ ਤੁਰਿਆ ।

ਅੱਧੇ-ਪੌਣੇ ਘੰਟੇ ‘ਚ ਅਸੀ ਸ਼ਹਿਰ ਸਰਕਾਰੀ ਹਸਪਤਾਲ ਦੇ ਐਮਰਜੈਂਸੀ ਵਾਰਡ ਵਿਚ ਸਾਂ । ਛਿੰਦੇ ਭੈਂਗੇ ਦੀ ਕਾਰ –ਟੈਕਸੀ ‘ ਚ । ਉਸਦੀ ਪਿੰਡ ਕਰਿਆਨੇ ਦੀ ਦੁਕਾਨ ਸੀ ,ਨਾਲ ਨਾਲ ਟੈਕਸੀ ਕਾਰੋਬਾਰ ।

ਉਦ੍ਹੋ ਮਾਮੇ ਨੇ ਅਜੇ ਤਕ ਸੁਰਤ ਨਹੀਂ ਸੀ ਕੀਤੀ । ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਕਿਹੋ ਜਿਹਾ ਇਲਾਜ ਕੀਤਾ ਸੀ , ਮੰਗਲ ਫੌਜੀ ਦੇ ਝੋਲਾ –ਛਾਪ ਡਾਕਟਰ ਨੇ ।

ਉਹ ਝੋਲਾ-ਛਾਪ ਤਾਂ ਖੈਰ ਲੱਭ ਹੀ ਗਿਆ ਸੀ ਆਪਣੇ ‘ਕਲੀਨਿਕ’ ‘ਤੇ । ਉਹ  ਤਾਂ ਤੁਰ ਵੀ ਪਿਆ ਸੀ ਗਿਆਨ ਨਾਲ ਉਸੇ ਵੇਲੇ । ਪਰ,ਐਥੇ ਵੱਡੇ ਸ਼ਹਿਰ ਦੇ ਵੱਡੇ ਸਰਕਾਰੀ ਹਸਪਤਾਲ ‘ਚ ਜਿਵੇਂ ਉਜਾੜ ਪਈ ਹੋਵੇ ਦੁਪਹਿਰੇ ਦਿਨ ਦੇ । ਨਾ ਕੋਈ ਇੰਦਾ , ਨਾ ਪਰਿੰਦਾ । ਕਿਧਰੇ ਕੋਈ ਟਾਵੀਂ ਟਾਵੀਂ ਨਰਸ ਜ਼ਰੂਰ ਫਿਰਦੀ-ਘੁੰਮਦੀ ਦਿਸੀ ਐਧਰ-ਓਧਰ । ਪੁੱਛਣ ‘ਤੇ ਪਤਾ ਲੱਗਾ, ਦੋ ਵੱਜ ਚੁੱਕੇ ਸਨ, ਡਾਕਟਰ ਜਾ ਚੁੱਕੇ ਸਨ ਘਰਾਂ ਨੂੰ ।

“ ਪਰ ਇਹ ਤਾਂ ਐਮਰੇਜੈਂਸੀ ...ਈ...ਈ....। ਏਥੇ ਤਾਂ ਕਿਸੇ ਨਾ ਕਿਸੇ ਦੀ ਡਿਊਟੀ ....”, ਮੇਰੀ ਤਲਖੀ , ਵਾਰਡ ‘ਚੋਂ ਨਿਕਲ ਕੇ ਕਾਉਂਟਰ ਵੱਲ ਨੂੰ ਆਉਂਦੀ ਸਟਾਫ਼ ਨਰਸ ਵੱਲ ਨੂੰ ਉਭਾਸਰੀ । ਉਸ ਦਾ ਖਿਝੀ-ਖਪੀ ਦਾ ਉੱਤਰ ਸੀ – “ਤੁਸੀਂ ਆਪਣਾ ਮਰੀਜ਼ ਦਾਖਲ ਕਰੋ , ਹੋਰ ਗੱਲਾਂ ਰਹਿਣ ਦਿਓ ...।”

ਮੈਂ , ਉਸ ਵੱਲੋਂ ਦਿੱਤਾ ਫਾਰਮ ਭਰ ਕੇ ਉਸ ਨੂੰ ਫੜਾਇਆ । ਉਸਨੇ ਦੋ ਸੌ ਵੀਹ ਰੁਪਏ  ਮੰਗ ਲਏ ।

“ ਬੀਬੀ ਦੋ ਸੌ ਕਾਦ੍ਹਾ? ਵੀਹ ਤਾਂ ਮੰਨਿਆ ਫੀਸ ਹੋਣੀ ਆ , ਦਾਖਲਾ –ਫੀਸ ....।” ਗਿਆਨ ਨੂੰ ਸ਼ਾਇਦ ਦਾਖ਼ਲਾ ਫੀਸ ਦਾ ਥੋੜ੍ਹਾ ਕੁ ਇਲਮ ਹੈਗਾ ਸੀ ।

“ ਏਹ ਡਾਕਟਰ ਤੋਂ ਪੁਛਿਓ , ਉਹ ਸਾਨੂੰ ਏਨੇ ਈ ਆਖ ਕੇ ਗਏ ਆ ....।” ਮੈਂ ਜੱਕ-ਤੱਕ ਨਾ ਕੀਤੀ , ਝੱਟ ਉਸਨੂੰ ਮੰਗੇ ਫੜਾ ਦਿੱਤੇ ।

ਇਸ ਵਾਰ ਉਹ ਬੋਲੀ ਕੁਝ ਨਾ । ਉਂਝ ਸੱਜੇ ਹੱਥ ਦੀ ਪਹਿਲੀ ਉਂਗਲੀ ਸਿੱਧੀ ਕਰਕੇ ਐਂਮਰੇਜੈਂਸੀ ਰੂਮ ਦੇ ਅੰਦਰ ਵੱਲ ਨੂੰ ਘੁੰਮਦੀ ਕਰ ਦਿੱਤੀ । ਉਸ ਨੇ ਇਹ ਕਿਹਾ ਸੀ – “ਮਰੀਜ਼ ਨੂੰ ਉਸ ਬੈੱਡ ‘ਤੇ ਲੇਟਦਾ ਕਰ ਦਿਓ ।”

ਅਸੀਂ ਉਵੇਂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ।

ਸਟਰੇਚਰ ਤੋਂ ਬੈੱਡ ‘ਤੇ ਪਰਤ ਹੁੰਦੇ ਊਦ੍ਹੋ ਮਾਮੇ ਅੰਦਰੋਂ ਇਕ ਜ਼ੋਰਦਾਰ ਚੀਸ ਨਿਕਲੀ-“ਹਆ...ਏ...ਏ...।”

ਸੁਣਦਿਆਂ ਸਾਰ ਮੇਰੇ ਪੈਰਾਂ ਹੇਠਲੀ ਧਰਤੀ ਖਿਸਕ ਗਈ , ਹਾਏ ਤਾਂ ਉਸਨੇ ਹੁਣ ਤਕ ਕੱਢੀ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਮੂਹੋਂ । ਨਾ ਟੀਕਾ ਲਗਦੇ ਸਮੇਂ , ਨਾ ਮੰਜੀ ‘ਤੇ ਪਏ  ਤੜਫਦੇ ਨੇ , ਖੂਹ ‘ਤੇ ।

ਫਿਰ ਇਵੇਂ ਦੀ ਲਾਚਾਰਗੀ , ਉਹ ਵੀ ਮਾਮੇ ਵੰਨੀਓਂ , ਕੈਦਾਂ , ਕਾਲ-ਕੋਠੜੀਆਂ , ਮੁਸ਼ੱਕਤਾਂ , ਮਾਰਾਂ-ਕੁੱਟਾਂ ਨੂੰ ਟਿੱਚ ਜਾਨਣ ਵਾਲੇ ਊਦਮ ਸਿੰਘ ਗ਼ਦਰੀ ਮੂੰਹੋ ...? ਮੈਂ ਸਾਰੇ ਦਾ ਸਾਰਾ ਮਿੱਟੀ ਹੋ ਗਿਆ । ਆਪ-ਮੁਹਾਰੇ ਮੇਰੇ ਦੋਨੋਂ ਹੱਥ ਅਰਦਾਸ ਕਰਨ ਵਾਂਗ ਜੁੜ ਗਏ । ‘ ਕਾਹਦੀ ਅਰਦਾਸ , ਕਿਹੋ ਜਿਹੀ ਬੇਨਤੀ ।’ ਕਿਸ ਦੀ ਖਾਤਰ , ਕਿਹਦੇ ਅੱਗੇ ? ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਸੰਭਾਲਦਾ ਰੱਖਣ ਲਈ ਜਾਂ ਊਦ੍ਹੋ ਮਾਮੇ ਦੀ ਪੀੜ ਮੁਕਤੀ ਲਈ ? ਕਿਸੇ ਗੱਲ ਦੀ ਵੀ ਮੈਨੂੰ ਸਮਝ ਨਾ ਲੱਗੀ , ਊਦ੍ਹੋ ਮਾਮੇਂ ਨੇ ਤਾਂ ਇਵੇਂ ਕਦੀ ਵੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਕੀਤਾ  ਕਦੀ ਵੀ ਡੋਲਿਆ –ਘਬਰਾਇਆ ਨਹੀਂ ਸੀ ਉਹ । ਅਟਕ ਜੇਲ੍ਹ ‘ਚ  ਬੰਦ ਹੋਇਆ ਵੀ ਉਹ ਅਡੋਲ ਰਿਹਾ ਸੀ ਇਕ-ਦਮ ...।ਅਫ਼ਗਾਨੀ ਕੈਦ ‘ਚੋਂ ਚਕਮਾ ਦੇ ਕੇ ਭੱਜਿਆ , ਲੁਕ-ਛਿਪ ਕੇ ਦੇਸ਼ ਮੁੜਦਾ ਮਾਮਾ ਦੋ ਗ਼ਦਰੀਆਂ ਸਮੇਤ ਫੜ ਹੋ ਕੇ ਅਟਕ ਜੇਲ੍ਹ ‘ਚ ਪੁੱਜ ਗਿਆ , ਤੇ ਪੁੱਜਦਿਆਂ ਸਾਰ ਹੀ ਵਹਿਸ਼ੀ ਕਿਸਮ ਦੇ ਜ੍ਹੇਲਰ ਚੰਦਰਭਾਨ ਨਾਲ ਉਲਝ ਪਿਆ ਸੀ, ਪਰੇਡ ਮਸਲੇ ‘ਤੇ ।

ਆਪਣੇ ਮੁਕਤੀ –ਪੰਧ ਦਾ ਵੇਰਵਾ ਦੱਸਦੇ ਊਦ੍ਹੋ ਮਾਮੇ ਨੇ ਇਕ ਵਾਰ ਦੱਸਿਆ ਸੀ ਮੈਨੂੰ ਕਿ , “ ਉਸ ਤੋ ਪਹਿਲਾਂ ਅਟਕ ਜੇਲ੍ਹ ‘ਚ ਪੁੱਜੇ ਕਰੀਬ ਸਾਰੇ ਕੈਦੀ ਰਾਜਸੀ ਸਨ । ਫੜ ਤਾਂ ਉਹ ਨਾ –ਮਿਲਵਰਤਨ ਅੰਦੋਲਨ ਕਾਰਨ ਹੋਏ ਸਨ , ਪਰ ਉਹਨਾਂ ‘ਚ ਦਿੱਖ ਵਜੋਂ ਬਹੁਤੇ ਅਕਾਲੀ ਸਨ । ਥੋੜ੍ਹੇ ਕੁ ਕਾਂਗਰਸੀ , ਆਰੀਆ ਸਮਾਜੀ , ਲੀਗੀ ਵੀ ਸਨ । ਉਹਨਾਂ ਵਿਚ ਇਕ ਆਜ਼ਾਦ ਟੋਲਾ ਵੀ ਸੀ ਸਹਿੰਸਰੇ ਹੋਣਾਂ ਦਾ । ਇਹ ਟੋਲਾ ਉਸ ਵਾਂਗ ਰਵਾਇਤੀ ਕਿਸਮ ਦੇ ਪਾਠ-ਪਠਨ ਵਿਚ ਕੋਈ ਯਕੀਨ ਨਹੀਂ ਸੀ ਰੱਖਦਾ । ਨਾ ਰੱਬ ਦੀ ਹੋਂਦ ,ਨਾ-ਹੋਂਦ ‘ਤੇ ਕੋਈ ਇਤਰਾਜ਼ ਸੀ ਇਸ ਨੂੰ । ਉਂਝ ਇਹ ਸਾਰੇ ਹੀ ਹੱਦੋਂ ਵੱਧ ਤੰਗ ਸਨ ਚੰਦਰਭਾਨ ਤੋਂ । ਉਸਦੀ ਜ਼ਾਲਮਾਨਾਂ ਕਿਸਮ ਦੀ ਪਰੇਡ ਤੋਂ । ਰੋਟੀ ਵੇਲੇ, ਨਹਾਉਣ ਵੇਲੇ , ਜੰਗਲਪਾਨੀ ਜਾਣ ਵੇਲੇ , ਸੌਣ ਵੇਲੇ , ਜਾਗਣ ਵੇਲੇ , ਗੱਲ ਕੀ ਪੈਰ-ਪੈਰ ‘ਤੇ ਪਰੇਡ ,ਪੈਰ ਪੈਰ ‘ਤੇ ਗਿਣਤੀ , ਉਹ ਵੀ ਲਾਈਨ ਹਾਜ਼ਰ ਕਰਕੇ । ਆਖ਼ਰ ਸਾਰੇ ਹੀ ਬਾਗੀ ਹੋ ਗਏ । ਪਰੇਡ-ਅਦੁਲੀ ਸ਼ੁਰੂ , ਖਾਣਾ –ਪੀਣਾ ਬੰਦ । ਜੇਲ੍ਹ-ਹਾਕਮਾਂ ਨੂੰ ਚੜ ਗੁੱਸਾ ਗਿਆ , ਉਹਨਾਂ ਹੋਰ ਵੀ ਸਖ਼ਤੀ ਕਰ ਦਿੱਤੀ । ਕਈ ਸਾਰੇ ਹਰਬੇ ਵਰਤ ਕੇ ਆਖ਼ਰ ਉਸ ਮਾਰ-ਕੁੱਟ ਕੇ ਉੱਤਰ ਆਏ । ਵਾਰੀ ਲਾ ਕੇ । ਇਹ ਕੁੱਟਾਂ –ਮਾਰਾਂ ਕਾਂਗਰਸੀ , ਆਰੀਆ ਸਮਾਜੀ ਤਾਂ ਸਹਿ –ਸਹਾਰ ਗਏ  ਔਖੇ –ਸੌਖੇ । ਪਰ ਤੀਜੇ ਕੁ ਦਿਨ ਅਕਾਲੀ ਟੋਲੇ ‘ਚੋਂ ਭਗਵਾਨ ਸਿੰਘ ਢੰਡ- ਕਸੇਲ ਨੇ ਉਸ ਵੱਲ ਨੂੰ ਪੈਰ ਪੁੱਟਣ ਲੱਗੇ ਜੇਲ੍ਹ-ਗਾਰਡਾਂ , ਗੁੰਡੇ-ਲੰਬੜਦਾਰਾਂ ਨੂੰ ਜ਼ੋਰਦਾਰ ਭਬਕ ਮਾਰੀ – “ ਖ਼ਬਰਦਾਰ ਜੇ ਹੱਥ ਚੁੱਕਿਆ ਮੇਰੇ ‘ਤੇ । ਖੂਨ ਪੀ ਜਾਊਂ ਮੈਂ ਤਾੜ੍ਹਾ ਖੂਨ । ਲੋਹਾ ਘੋਲ ਕੇ ਪੀਤਾ ਵਾ ਮੈਂ , ਲੋਹਾ । ” ਉਸਨੇ ਪੈਂਦੀ ਸੱਟੇ ਤਿੰਨਾਂ ਕੁ ਨੂੰ ਖਿੱਚਵੀਂ ਭੂਆਂਟਣੀ ਦੇ ਮਾਰੀ । ਤਿੰਨੇ ਮੂੰਹਦੜੇ-ਮੂੰਹ ਚਿੱਤ । ਉਹਨਾਂ ‘ਚੋਂ ਡੋਲਦੇ-ਡਿੱਗਦੇ ਦਾ ਇਕ ਦਾ ਸਿਰ ਚੰਦਰਭਾਨ ਦੇ ਚੱਡਿਆਂ ਤੇ ਜਾ ਵੱਜਾ । ਚੰਦਰਭਾਨ ਦਾ ਕੁੱਲਾ –ਪੱਗ ਕਿਧਰੇ ,ਰੂਲ-ਸੋਟਾ ਕਿਧਰੇ , ਆਪ ਉਹ ਕਿਧਰੇ । ਲਾਲ-ਪੀਲਾ ਹੋਏ ਨੂੰ ਉਸ ਨੂੰ ਜਾਣੋ ਅੱਗ ਹੀ ਲੱਗ ਗਈ। ਉਸਨੇ ਇਕੋ-ਵਾਰਗੀ ਹੱਲਾ ਬੋਲ ਦਿੱਤਾ ਭਗਵਾਨ ਸਿੰਘ ‘ਤੇ । ਕਈ ਜਣੇ ਹੋਰ ਵੀ ਟੁੱਟ ਕੇ ਪੈ ਗਏ ਉਸਨੂੰ । ਘੱਟ ਤਾਂ ਉਹਨੇ ਵੀ ਨਾ ਕੀਤੀ ਅੱਗੋਂ ਪਰ ਪੰਦਰਾਂ –ਵੀਹਾਂ ਸਾਹਮਣੇ ਉਸਦੀ ਪੇਸ਼ ਨਾ ਗਈ ਇਕੱਲੇ ਦੀ । ਡਾਂਗਾਂ-ਸੋਟੇ , ਠੁੱਡੇ-ਹੁੱਜਾਂ ਉਸਨੂੰ , ਉਹਨਾਂ ਹਲਾਲ ਹੀ ਕਰ ਸੁੱਟਿਆ । ਆਪਣੀ ਬੈਰਕ ਲਾਗੇ ਖੜ੍ਹੇ ਊਦ੍ਹੋ ਮਾਮੇ ਤੋਂ ਉਸਦੀ ਮਾਰ-ਕੁੱਟ ਸਹਾਰੀ ਨਾ ਗਈ । ਤੇਜ਼ ਦੁੜਕੀ ਦੌੜ ਕੇ , ਉਹ ਉਸ ਉੱਪਰ ਜਾ ਵਿਛਿਆ । ਕਸੇਲ ਉੱਪਰ ਵਰ੍ਹਨ ਵਾਲੀ ਡਾਂਗ ਮਾਮੇ ਨੂੰ ਸੇਕਾ ਲਾਉਣ ਲੱਗੀ । ਉਸਦਾ ਪਿੱਠ-ਪਿੰਡਾ , ਲੱਤਾਂ –ਬਾਹਾਂ ਸਿਰ-ਮੂੰਹ ਸਭ ਝੰਬੇ ਗਏ । ਉਸਦੇ ਮੂੰਹੋਂ ਹਰ ਸਾਹ ਨਿਕਲਦੇ ਬੋਲ , ਗੁਰ-ਫਤੇਹ ਦਾ ਜੈਕਾਰਾ ਸਨ ਜਾਂ ਇਨਕਲਾਬ ਜ਼ਿੰਦਾਬਾਦ ਦਾ ਨਾਅਰਾ  । ਉਸਨੇ ਇਕ ਵਾਰ ਵੀ ਕਿਧਰੇ ‘ਹਾਏ ’ ਨਹੀਂ ਸੀ ਆਖੀ, ਬੇ-ਹੋਸ਼ ਹੋ ਜਾਣ ਤਕ ਵੀ ਨਹੀਂ ।

ਹਸਪਤਾਲ ਦੇ ਐਮਰਜੈਂਸੀ ਬੈੱਡ ‘ਤੇ ਪਾਉਣ ਲੱਗੇ ਮਾਮੇ ਦੇ ਮੂੰਹੋਂ ਨਿਕਲੀ ‘ਹਾਅਏ ’ ਨੇ  ਮੇਰੀ ਜਾਨ ਹੀ ਕੱਢ ਲਈ । ਸਾਫ਼ ਜ਼ਾਹਰ ਸੀ ,ਉਸਨੂੰ ਝੱਲਣਾ ਪੈ ਰਿਹਾ ਦੁੱਖ , ਚੰਦਰਭਾਨੀ ਮਾਰ ਨਾਲੋਂ ਕਈ ਗੁਣਾਂ ਵੱਧ ਸੀ । ਵੱਧ ਵੀ ਤੇ ਰੂਹ-ਚੀਰਵਾਂ ਵੀ । ਮੈਥੋਂ ਆਪਣਾ ਆਪ ਸੰਭਾਲਿਆ ਨਾ ਗਿਆ । ਮਾਮੇ ਅੰਦਰ ਦੀ ਪੀੜ –ਚੀਸ ਜਿਵੇਂ ਮੇਰੇ ਅੰਦਰ ਪ੍ਰਵੇਸ਼ ਕਰ ਗਈ । ਲੁੜ੍ਹਕਦੇ –ਡੋਲਦੇ ਕਮਰਿਉਂ ਬਾਹਰ ਨਿਕਲਦੇ ਦਾ ਮੇਰਾ ਤਲਖਂ ਆਪਾ ਹੋਰ ਵੀ ਪ੍ਰਚੰਡ ਹੋ ਗਿਆ –“ ਨਰਸ, ਓਹ ਨਰਸ ...ਕਦ ਆਊ ਤੇਰਾ ਡਾਕਟਰ ? ਲਿਆ ਦੇਅ ਮੈਨੂੰ ਉਦ੍ਹਾ ਫੋਨ ਨੰਬਰ ...ਮੈਂ ਕਰਦਾਂ ਉਸ ਮਾਦਰ...ਨਾ’ ਗੱਲ । ਮਰੀਜ਼ ਦੀ ਜਾਨ ‘ਤੇ ਬਣੀ ਪਈ ਆ , ਉਹ ਭੈਣ ...ਪਤਾ ਨਈਂ ਕਿੱਧਰ ਤੁਰਿਆ ਫਿਰਦਾ ....। ”

ਮੇਰੇ ਅੰਦਰਲਾ ਕਬਾਇਲੀ ਜੱਟ ਇਕ-ਦਮ ਉਭਾਸਰ ਪਿਆ ।

ਪਰ,ਝੱਟ ਹੀ ਇਹ ਟਰੇਅ-ਚੁੱਕੀ ਆਉਂਦੀ ਇਕ ਬਲੂਰ ਜਿਹੀ ਨਰਸ ਸਾਹਮਣੇ ਛਿੱਥਾ ਪੈ ਗਿਆ । ਉਸਦੀ ਤਾੜਵੀਂ ਨਿਗਾਹ ਜਿਵੇਂ ਮੈਨੂੰ ਲਆਨਤ ਪਾ ਰਹੀ ਸੀ –‘ਅਕਲ ਕਰ ਕੁਸ਼ ਅਕਲ ...ਧੀਆਂ ਭੈਣਾਂ ਸਾਹਮਣੇ ਗਾਲ੍ਹਾਂ ...।’

ਉਸਦੇ ਸਹਿਜ –ਟਿਕਵੇ ਹੱਥ ਮਾਮੇ ਦੀ ਮੁੱਢਲੀ –ਸਹਾਇਤਾ ਕਰਦੇ ਨਾਲ ਦੀ ਨਾਲ ਉਸ ਨਾਲ ਬਾਤ-ਚੀਤ ਵੀ ਕਰਨ ਲੱਗ ਪਏ –“ਦਰਦ ਕਿੱਥੇ ਹੁੰਦੀ ...ਖੰਘ ਕਿੰਨੇ ਚਿਰਾਂ ਦੀ ਆਂ ....ਸਾਹ ਕਦੋਂ ਤੋਂ ਰੁਕਦਾ ....?”

ਮਾਮਾ ਨਰਸ ਨਾਲ ਗੱਲਾਂ –ਬਾਤਾਂ ਕਰਕੇ ਫਿਰ ਸੌ ਗਿਆ । ਸ਼ਾਮ ਦੇ ਸੱਤ ਕੁ ਵਜੇ ਕੋਈ  ਜਣਾ ਝੱਖੜ ਵਰਗੀ ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ ਵਾਰਡ ਅੰਦਰ ਦਾਖ਼ਲ ਹੋਇਆ । ਮਧਰਾ ਕੱਦ , ਮੂੰਹ-ਸਿਰ ਦੀ ਘੋਟਵੀਂ ਹਜ਼ਾਮਤ, ਭੜਕੀਲੇ ਰੰਗੀ ਪੈਂਟ-ਕਮੀਜ਼ , ਪੈਰੀਂ ਚਿੱਟੇ ਐਕਸ਼ਨੀ ਬੂਟ । ਦੇਖਣ –ਚਾਖਣ ਨੂੰ ਨਿਰਾਪੁਰਾ ਆਰਕੈਸਟਰਾ ਬਾਜਦਾਰ । ਪਰ ਉਸਦੇ ਇਕ ਹੱਥ ਲਮਕਦੀ ਸਾਹ-ਟੋਹਣੀ ਉਸ ਦੇ ਡਾਕਟਰ ਹੋਣ ਦਾ ਪ੍ਰਮਾਣ ਬਣਦੀ ਸੀ । ਉਸਨੇ ਆਪਣੀ ਚਾਲ ਵਰਗੀ ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ ਮਾਮੇ ਦੀ ਛਾਤੀ-ਪਿੱਠ ਟੋਹੀ । ਬੰਦ ਹੋਈਆਂ ਅੱਖਾਂ ਪੁੱਟ ਕੇ ਦੇਖਿਆ । ਫਿਰ, ਝੱਟ ਦੇਣੀ ਰਿਪੋਰਟ-ਕਾਰਡ ‘ਤੇ ਕਿੰਨੀ ਸਾਰੀ ਇਬਾਰਤ ਲਿਖ ਕੇ ਕਮਰਿਉਂ ਬਾਹਰ ਨਿਕਲ ਤੁਰਿਆ । ਬੀਮਾਰੀ ਦਾ ਨਾਂ-ਥਹੁ ਜਾਨਣ ਲਈ , ਮੈਂ ਥੋੜ੍ਹੇ ਕੁ ਕਦਮ ਉਸ ਪਿੱਛੇ ਤੁਰਿਆ ਵੀ , ਪਰ ਉਹ ਮੈਥੋਂ ਕਿੰਨੀ ਸਾਰੀ ਵਿੱਥ ਬਣਾ ਕੇ ਸਾਹਮਣੇ ਖੜ੍ਹੀ ਕਾਰ ‘ਚ ਚਲਦਾ ਬਣਿਆ ।

ਮੂੰਹ –ਸਿਰ ਲਮਕਾਈ ਮੁੜਿਆ , ਮੈਂ ਫਿਰ ਐਮਰਜ਼ੈਂਸੀ ਰੂਮ ‘ ਚ ਸਾਂ । ਮੇਰੇ ਹੱਥ ‘ਚ ਹੁਣ ਬਲੱਡ-ਟੈਸਟ ,ਸਟੂਲ-ਟੈਸਟ , ਸਪਿੱਟ-ਟੈਸਟ ,ਐਕਸ-ਰੇ-ਸਕੈਨ ਵਰਗੇ ਕਈ ਸਾਰੇ ਟੈਸਟਾਂ ਦੀ ਲੰਮੀ ਸੂਚੀ ਸੀ । ਮੈਂ ਘੜੀ ਦੇਖੀ , ਸਾਢੇ ਸੱਤ ਵੱਜ ਚੁੱਕੇ ਸਨ। ਸੂਰਜ  ਛਿਪਣ ਕੰਢੇ ਸੀ । ਬਾਜ਼ਾਰ ਬੰਦ ਹੋ ਜਾਣ ਦਾ ਵੇਲਾ । ਹਸਪਤਾਲ ਦੀ ਟੈਸਟ-ਲੈਬ ਖੁੱਲ੍ਹੇ ਹੋਣ ਦਾ ਸਵਾਲ ਹੀ ਪੈਦਾ ਨਹੀਂ ਸੀ ਹੁੰਦਾ ਇਸ ਵੇਲੇ । ਹੁਣ ਕੀ ਕੀਤਾ ਜਾਏ ?ਪ੍ਰਸ਼ਨ ਦੇ ਰੂ-ਬ-ਰੂ ਮੈਂ ਅਜੇ ਕਿਸੇ ਸਿਰੇ ਨਹੀਂ ਸੀ ਲੱਗਾ ਕਿ ਚਾਰ –ਪੰਜਾ ਜੀਨਧਾਰੀ ਬੇਹੱਦ ਸ਼ਾਇਸਤਗੀ ਨਾਲ ਮੇਰੇ ਆਸ-ਪਾਸ ਆ ਖੜੋਏ । ਉਹਨਾਂ ‘ਚੋ ਪਹਿਲ ਕਿਸ ਨੇ ਕੀਤੀ , ਇਹ ਤਾਂ ਮੈਨੂੰ ਪਤਾ ਨਾ ਲੱਗਾ , ਉਂਝ ਸਾਰੇ ਹੀ ਜਿਵੇਂ ਮੇਰੀ ਬਾਂਹ ਫੜਨ ਲਈ ਆਏ ਹੋਣ –“ ਤੁਸੀ ਫਿਕਰ ਨਾ ਕਰੋ ਜੀ ,ਸਾਡੇ ਲੈਬ ਸਾਰੀ ਰਾਤ ਖੁਲ੍ਹੇ ਰਹਿੰਦੇ । ਚਾਹੋ ਤਾਂ ਦੋ ਘੰਟਿਆ ਨੂੰ ਅੱਪੜਦੀਆਂ ਕਰ ਦਿਆਂਗੇ ਰੀਪਰੋਟਾਂ । ਨਹੀਂ ਸਵੇਰੇ ਡਾਕਟਰ ਦੇ ਆਉਣ ਤਕ ਸਾਰੀ ਫਾਇਲ ਤਿਆਰ ਸਮਝੋ ।”

“ ਇਹੀ ਤਾਂ ਫ਼ਰਕ ਆ ਸਾਡੇ ‘ ਚ ਤੇ ਸਰਕਾਰੀ ਕਰਮਚਾਰੀਆਂ  ‘ਚ , ਉਹਨਾਂ ਤੁਹਾਡਾ ਕਲ੍ਹ ਦਾ ਸਾਰਾ ਦਿਨ ਪੂਰਾ ਖ਼ਰਾਬ ਕਰਕੇ ਵੀ ਤੁਹਾਡੇ ਹੱਥ ਪੱਲੇ ਕੁਸ਼ ਨਹੀਂ ਪਾਉਣਾ । ਰੁਪੱਈਏ ਵੀ ਛੇਆਂ –ਦਸਾਂ ਦੀ ਥਾਂ ਸੱਠ-ਸੌ ਝਾੜਨੇ ਆ । ਅਸਲ ਫੀਸ ਦੇ ਸੱਜੇ ਵੰਨੇ ਸਿਫਰਾਂ ਜੋੜ ਕੇ ।” ਇਹ ਆਵਾਜ਼ ਪਹਿਲੀ ਨਾਲੋਂ ਬਦਲਵੀਂ ਸੀ ।

ਮੈਂ ਹੈਰਾਨ ਸਾਂ ਇਹ ਇੱਲ੍ਹਾਂ ਕਿੱਧਰੋਂ ਆ ਝਪਟੀਆਂ ਸਨ ਮੇਰੇ ‘ਤੇ । ਇਹਨਾਂ ਨੂੰ ਪਤਾ ਕੀਹਨੇ ਦਿੱਤਾ ਸੀ ਮੇਰਾ , ਮਾਮੇ ਦੇ ਐਥੇ ਪੁੱਜਣ ਦਾ । ਫਿਰ ਝੱਟ ਹੀ ਮੈਨੂੰ ਇਸ ਤੰਤਰ ਦੀ ਭਿਣਕ ਵੀ ਪੈ ਗਈ । ਇਹ ਸਭ ਇੱਥੋ ਦੇ ਡਾਕਟਰੀ ਅਮਲੇ ਦੀ ਕਾਰਾਗਰੀ ਸੀ । ਇਹਨਾਂ ਨਾਲ ਚੱਲਦੇ ਹਿੱਸੇ-ਪੱਤੀਆਂ ਦੀ ਕਰਾਮਾਤ ।

ਮੈਂ ਅਜੇ ਇਹਨਾਂ ਅਣ-ਸੁੱਦੇ ਪ੍ਰਾਹਣਿਆਂ ਨੂੰ ਕੋਈ ਹਾਂ-ਨਾਂਹ ਨਹੀਂ ਸੀ ਕੀਤੀ ਕਿ ਬੈੱਡ ‘ਤੇ ਪਿਆ , ਊਦ੍ਹੋ ਮਾਮਾ ਪਹਿਲਾ ਥੋੜ੍ਹਾ ਕੁ ਹਿੱਲਿਆ , ਫਿਰ ਤੜਫਨ ਲੱਗ ਪਿਆ , ਬੇ-ਤਹਾਸ਼ਾ । ਸੱਜਿਉਂ ਖੱਬੇ , ਖੱਬਿਉਂ ਸੱਜੇ । ਸਹਿਜ ਪਸਰੀਆਂ ਲੱਤਾਂ ਕਦੀ ਗੋਡਿਆਂ ਤਕ ‘ ਕੱਠਿਆਂ ਹੋ ਜਾਂਦੀਆਂ, ਕਦੀ ਢਿੱਡ ਨੂੰ ਆ ਲਗਦੀਆਂ । ਇਵੇਂ ਹੀ ਬਾਹਾਂ । ਇਕ ਬਾਂਹ ‘ਤੇ ਲੱਗਾ ਗੁਲੂਕੋਸ ਪਹਿਲਾਂ ਖਿੱਚ ਹੋ ਕੇ ਪਾਸੇ ਲੁੜਕ ਗਿਆ , ਫਿਰ ਲੱਥ ਕੇ ਹੇਠਾਂ ਜਾ ਡਿੱਗਾ ਸਟੈਂਡ ਸਮੇਤ । ਉੱਪਰ –ਹੇਠਾਂ ਹੁੰਦੀ ਛਾਤੀ ਅਜੀਬ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਘੜਕਣ ਲੱਗ ਪਈ । ਨਾ ਮਾਮੇ ਨੂੰ ਹੁੱਥੂ ਆਉਂਦਾ ਸੀ ,ਨਾ ਖੰਘ ਪੱਟ ਹੁੰਦੀ ਸੀ ਉਸਦੀ ।

ਉਸ ਦੀ ਇਵੇਂ ਦੀ ਬਣੀ ਹਾਲਤ ਦੇਖ ਕੇ ਥੋੜ੍ਹਾ ਕੁ ਹਟਵੀਂ ਖੜ੍ਹੀ ਨਰਸ , ਝੱਟ ਉਸਦੇ ਲਾਗੇ ਨੂੰ ਸਰਕ ਆਈ । ਫਿਕਰਮੰਤ ਤਾਂ ਨਹੀਂ ਥੋੜ੍ਹੀ ਕੁ ਚਿੰਤਾਵਾਨ ਜ਼ਰੂਰ ਹੋਈ ਜਾਪੀ ਉਹ । ਉਸਨੇ ਜੇਬੀ ਫੂਨ ਕੱਢ ਕੇ ਕਿਧਰੇ ਗੱਲ-ਬਾਤ ਕੀਤੀ । ਨਾਲ ਹੀ ਉਸਨੇ ਆਪਣਾ ਲਕਾ-ਤੁਕਾ ਲਪੇਟਦੀ ਨੇ ਸਾਡੇ ਲਈ ਅਗਲਾ ਹੁਕਮ ਜਾਰੀ ਕਰ ਦਿੱਤਾ-“ ਡਾਕਟਰ ਸਾਬ੍ਹ ਕਹਿੰਦੇ ਆ , ਇਸ ਨੂੰ ਕਿਧਰੇ ਹੋਰਥੇ ਸ਼ਿਫਟ ਕਰਨਾ ਪੈਣਾ , ਕਿਸੇ ਵੱਡੇ ਹਸਪਤਾਲ । ਸਾਡੇ ਪਾਸ ਪ੍ਰਬੰਧ ਨਈਂ । ਏਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਫੇਫੜੇ ‘ਚ ਪਾਣੀ ਭਰ ਗਿਆ । ” ਮਾਮੇ ਲਾਗੇ ਮਿੱਟੀ ਹੋਏ  ਖੜ੍ਹੇ ਦੇ ਮੇਰੇ ਸਾਹ ਰਹਿੰਦੇ ਵੀ ਸੂਤੇ ਗਏ । ਤਾਂ ਵੀ ਥੋੜ੍ਹਾ ਕੁ ਸੰਭਲਦੇ ਨੇ ਮੈਂ ਬਾਹਰ ਬੈਠੇ ਗਿਆਨ ਤਕ ਸੂਚਨਾ ਅੱਪੜਦੀ ਕੀਤੀ । ਫਿਰ ਉਸੇ ਨਰਸ ਤੋਂ ਸ਼ਿਫਟਿੰਗ-ਪ੍ਰਬੰਧ ਬਾਰੇ ਜਾਣਕਾਰੀ ਲਈ ।

ਐਂਬਲੈਂਸ ਹਸਪਤਾਲ ਕੋਲ੍ਹ ਹੈਗੀ ਸੀ , ਸਿਰਫ਼ ਤੇਲ ਦਾ ਖ਼ਰਚਾ – ਪਾਣੀ ਹੋਣਾ ਸੀ ਸਾਡਾ । ਹੋਰ ਕਰ ਵੀ ਕੀ ਸਕਦੇ ਸੀ ਅਸੀਂ । ਜਿਹੋ ਜਿਹੇ ਪਿੰਡੋਂ ਤੁਰੇ ਸੀ ਖੂਹ ਤੋਂ  ,ਉਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਅੱਗੇ ਨੂੰ ਹੋ ਤੁਰੇ । ਹੋਰ ਵੱਡੇ ਸ਼ਹਿਰ ਦੇ ਹੋਰ ਵੱਡੇ ਹਸਪਤਾਲ ਨੂੰ ।

ਤੜਫ਼ਦਾ –ਘੜਕਦਾ ਮਾਮਾ ਕਦੀ ਅਸਲੋਂ ਬੇ-ਹੋਸ਼ ਹੋ ਜਾਂਦਾ , ਕਦੀ ਥੋੜ੍ਹੀ ਕੁ ਸੁਰਤ ਕਰਕੇ ਸਾਡੇ ਦੋਨਾਂ ਵੱਲ ਨੂੰ ਦੇਖ ਲੈਂਦਾ । ਸਾਨੂੰ ਅੰਦਰਲੀ ਪੀੜ ਦੱਸਣ ਸਮਝਾਉਣ ਲਈ ਉਸਦੀ ਛਾਤੀ, ਉਸਦੇ ਬੋਲ ਜਿਵੇਂ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਜਵਾਬ ਦੇ ਗਏ ਹੋਣ ।

ਦਿਨ ਵੇਲੇ ਦਾ ਦੋ ਘੰਟੇ ਦਾ ਸਫ਼ਰ , ਰਾਤ ਸਮੇਂ ਢਾਈ-ਪੌਣੇ ਤਿੰਨ ਘੰਟਿਆਂ ‘ਚ ਮੁਕਦਾ ਹੋਣਾ ਸੀ ਕਿਧਰੇ ।

ਗਿਆਨ ਨੀਵੀਂ ਪਾਈ ਗੁੰਮ-ਸੁੰਮ ਹੋਇਆ ਬੈਠਾ ਸੀ ਤੇ ਮੈਂ ...ਮੈਨੂੰ ਗੰਭੀਰ ਕਿਸਮ ਦੀ ਅੱਚੋਆਈ ਨੇ ਤੜਪ ਚਾੜ੍ਹ ਰੱਖੀ ਸੀ । ਮੈਂ ਕਦੀ ਰਿਹਾਇਸ਼ੀ ਮੁਲਕ ਚਲਿਆ ਜਾਂਦਾ, ਕਦੀ ਇੱਥੇ ਆ ਪੁੱਜਦਾ ਆਪਣੇ ਦੇਸ਼ ‘ਚ। ਇੱਥੋਂ ਦੇ ਡਾਕਟਰੀ ਅਮਲੇ ਨੇ ਇਕ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਧੱਕੇ ਮਾਰੇ ਸਨ, ਹਸਪਤਾਲ ਆਏ ਮਰੀਜ਼ ਮਾਮੇ ਨੂੰ । ਓਥੇਂ ਦਾ ਚਕਿੱਸਤਾ ਪ੍ਰਬੰਧ ਆਪ ਜੁੰਮੇਵਾਰ ਸੀ ਮਰੀਜ਼ ਨੂੰ ਘਰ ਤੋਂ ਮੁੜ ਘਰ ਤਕ ਪੁੱਜਦਾ ਕਰਨ ਦਾ ।

ਸਾਨੂੰ ਬੇ-ਹਵਾਸ ਹੋਏ ਦੇਖਕੇ ਐਂਬੂਲੈਂਸ ਚਾਲਕ ਨੇ ਸ਼ਾਇਦ ਸਹਿਵਨ ਪੁੱਛਿਆ ਹੋਵੇ –“ ਕਦ ਕੁ ਦੇ ਆ ਐਨੇ ਢਿੱਲੇ ਬਾਪੂ ਜੀ ....?”

ਇਸ ਦਾ ਉੱਤਰ ਮੇਰੇ  ਪਾਸ ਹੈ ਕੋਈ ਨਹੀਂ ਸੀ , ਗਿਆਨ ਤੋਂ ਦਿੱਤਾ ਨਾ ਗਿਆ।

ਸਾਡੀ ਚੁੱਪ ਦੀ ਮਜਬੂਰੀ ਜਿਵੇਂ ਉਸ ਨੇ ਤਾੜ ਲਈ ਹੋਵੇ । ਉਸਨੇ ਬਾਤ-ਚੀਤ ਦਾ ਪਾਸਾ ਹੀ ਬਦਲ ਲਿਆ- “ਸਾਡੇ ਏਸ ਮੁਲਕ ਦਾ ਰੱਬ ਈ ਰਾਖਾ ਆ ,ਵੀਰਿਓ । ਹਨੇਰਗ਼ਰਦੀ ਮੱਚੀ ਪਈ ਆ , ਨ੍ਹੇਰਗ਼ਰਦੀ ਹਰ ਪਾਸੇ । ਕੋਈ ਸਾਲਾ ਡੱਕਾ ਦੂਹਰਾ ਕਰਕੇ ਰਾਜ਼ੀ ਨਈਂ । ਸਭ ਸਾਲੇ ਮੁਫ਼ਤੋ-ਮੁਫ਼ਤ ਕਮਿਸ਼ਨਾਂ ਮਾਂਜਦੇ ਆ ...।”

ਨਿਸਚੇ ਹੀ ਉਸਦੀ ਉਂਗਲੀ ਹਸਪਤਾਲੀ ਅਮਲੇ ਵੱਲ ਨੂੰ ਸੀ । ਇਸ ਵਾਰ ਮੇਰੀ ਦੁਖਦੀ ਰਗ ਛੇੜ ਲਈ ਉਸਨੇ।

ਮੈਂ ਪੈਂਦੀ ਸੱਟੇ ਉਸ ਲੰਡੂ ਜਿਹੇ ਡਿਊਟੀ ਡਾਕਟਰ ਨੂੰ ਧਰ ਲਿਆ । ਕਿੰਨੀ ਲਾ-ਪਰਵਾਹੀ ਵਰਤੀ ਸੀ ਉਸਨੇ , ਊਦ੍ਹੋ ਮਾਮੇ ਦੀ ਜਾਂਚ –ਪਰਖ ਕਰਦਿਆਂ।

ਮੈਥੋਂ ਕਿੰਨੇ ਸਾਰੇ ਅਪ-ਸ਼ਬਦ ਵੀ ਬੋਲੇ ਗਏ ।

ਲਗਦੇ ਹੱਥ , ਮੇਰੀ ਆਰੰਭੀ ਗਾਲ੍ਹ ਲੜ੍ਹੀ ਗੱਡੀ ਚਾਲਕ ਨੇ ਅੱਗੇ ਤੋਰ ਲਈ । ਉਸੇ ਸੁਰ ‘ਚ – “ ਕੁੱਤੇ ਸਾਲੇ ਥੱਬਾ-ਥੱਬਾ ਤਨ਼ਖਾਹਾਂ ਝਾੜਦੇ ਆ, ਕੰਮ ਧੇਲੇ ਦਾ ਨਈਂ ਕਰਦੇ ਭੈਣ ਆਪਣੀ ...।ਸਭ ਕੁਸ਼ ਹੁੰਦਿਆਂ-ਸੁੰਦਿਆਂ ਆਖੀ ਜਾਣਗੇ , ਪ੍ਰਬੰਧ ਹੈਨੀ । ਹੈਅ ਕਿਉਂ ਨਈਂ , ਸੱਭੋਂ ਕੁਝ ਹੈਗਾ । ਕਮੇਟੀ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮਾਂ ...ਦਾ ਖੂਨ ਕਿੱਦਾਂ ਬਦਲ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹਫ਼ਤੇ ‘ਚ ਦੋ ਵੇਰਾਂ । ਓਦੋਂ ਪ੍ਰਬੰਧ ਕਿੱਥੋਂ ਨਿਕਲ ਆਉਂਦਾ । ਜੁੱਤੀ ਦੇ ਯਾਰ ਆ ਸਾਲੇ । ਏਥੇ ਕੰਮ ਕਰਨਾ ਪੈਂਦਾ ,ਮਰੀਜ਼ ਅੱਗੇ ਭੇਜ ਕੇ ਗੱਫਾ ਲੱਭਦਾ ਮੋਟਾ । ਲੁੱਟ ਪਾਈ ਵੀ ਆ ਕੁੜੀ ਦੇ ....! ਮੈਂ ਤਾਂ ਬਥੇਰਾ ਵਿਲਕਦਾਂ , ਅਖ਼ਬਾਰਾਂ ਆਲਿਆਂ ਨੂੰ , ਵਿਜੀਲੈਂਸ ਆਲਿਆਂ ਨੂੰ , ਪਈ ਆਓ ਮੈਂ ਦੱਸਦਾਂ ਸਾਰਾ ਕੁਸ਼ । ਪਰ ਕੋਈ ਸਾਲਾ ਆਵੇ ਵੀ । ਕੋਈ ਨਈਂ ਆਉਦਾ । ਸਭ ਕਾਣੇ ਕੀਤੇ ਵੇ ਇਹਨਾਂ...।” ਮੇਰੇ ਹਮਪੇਸ਼ਾ-ਹਮਜ਼ਾਦ ਐਬੂਲੈਂਸ ਚਾਲਕ ਨੇ ਮੇਰੀ ਖਿੰਡੀ –ਖਿਲਰੀ ਬਿਰਤੀ ਇਕੱਠੀ ਕਰਕੇ ਆਪਣੇ ਨਾਲ ਜੋੜ ਲਈ । ਦੋ ਮੁਲਕਾਂ ਵਿਚਕਾਰ ਭਟਕਦੇ ਨੂੰ ਮੈਨੂੰ ਇਕ ਥਾਂ ਟਿਕਦਾ ਕਰ ਲਿਆ । ਹੁਣ ਮੈਂ ਏਧਰ ਸਾਂ ਆਪਣੇ ਮੁਲਕ ‘ਚ , ਆਪਣੀ ਜੱਦੀ-ਪੁਸ਼ਤੀ ਜਨਮਗਾਹ ‘ਚ ।  ਸਭ ਕੁਝ ਇਸ ਮੁਲਕ ਦੇ ਲੇਖੇ ਲਾਉਣ ਵਾਲੇ ਆਪਣੇ ਹੀ ਰਹਿਨੁਮਾ ਲਾਗੇ ਬੈਠਾ ਸਾਂ , ਊਦ੍ਹੋ ਮਾਮੇ ਲਾਗੇ । ਐਂਬੂਲੈਂਸ ਗੱਡੀ ‘ਚ ।

ਅੱਧਾ ਕੁ ਪੈਡਾ ਮੁਕਦਿਆਂ ਕਰਦਿਆਂ ਮਾਮੇ ਦੀ ਹਾਲਤ ਅਸਲੋਂ ਵਿਗੜ ਗਈ । ਰੁਕ ਰੁਕ ਕੇ ਚਲਦਾ ਸਾਹ , ਡੂੰਘੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਘੜਕਣ ਲੱਗ ਪਿਆ । ਪਹਿਲਾਂ ਉਹ ਥੋੜ੍ਹਾ ਕੁ ਕੰਬਿਆ , ਫਿਰ ਇਕਦਮ ਤੜਫਣ ਲੱਗਾ ਪਿਆ । ਸੱਜਿਉਂ ਖੱਬੇ , ਖੱਬਿਉਂ ਸੱਜੇ । ਲੱਤਾਂ ਬਾਹਾਂ ਦੀ ਹਰਕਤ ਬਿਲਕੁਲ ਉਵੇਂ ਜਿਵੇਂ ਐਮਰਜੈਂਸੀ ਬੈੱਡ ‘ਤੇ ਹੋਈ ਸੀ। ਇਸ ਵਾਰ ਮੈਥੋਂ ਉਸਦੀ ਹਾਲਤ ਦੇਖੀ ਸਹਾਈ ਨਾ ਗਈ । ਇਸ ਵਾਰ ਮੇਰੇ ਅੰਦਰ ਕਿਧਰੇ ਦੱਬੇ-ਘੁੱਟੇ ਰਹੇ ਅੱਥਰੂ , ਇਕਦਮ ਫੁਟ ਨਿਕਲੇ ।

ਗਿਆਨ ਅਜੇ ਵੀ ਉਵੇਂ ਹੀ ਬੈਠਾ ਸੀ, ਬਿਨਾਂ ਹਿੱਲੇ-ਬੋਲੇ ।

ਘੜੀ-ਦੋ ਘੜੀਆਂ ਪਿੱਛੋਂ ਲਗਾਤਾਰ ਤੜਫ਼ਦਾ-ਹੁੰਗਾਰਦਾ ,ਊਦ੍ਹੋ ਮਾਮਾ ਇਕ ਲੰਮਾ-ਸੁਖਾਵਾਂ ਸਾਹ ਲੈ ਕੇ ਬਿਲਕੁਲ ਸ਼ਾਂਤ ਹੋ ਗਿਆ । ਹੁਣ ਨਾ ਉਸਦੀਆਂ ਲੱਤਾਂ-ਬਾਹਾਂ ਕਿਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀ ਹਰਕਤ ‘ਚ ਸਨ । ਨਾ ਉਸਨੂੰ ਸਾਹ-ਛਾਤੀ ਦੀ ਕੋਈ ਤਕਲੀਫ਼ ।

ਪੱਥਰ ਬਣੇ ਅਸੀ ਦੋਨੋਂ , ਇਕ ਦੂਜੇ ਵੱਲ ਦੇਖੀ ਗਏ ...ਦੇਖੀ ਗਏ । ਨਾ ਅਸੀਂ ਮਾਮੇ ਨੂੰ ਹਿਲਾਉਣ –ਬੁਲਾਉਣ ਜੋਗੇ ਰਹੇ ਸੀ , ਨਾ ਇਕ ਦੂਜੇ ਦੇ ਗਲੇ ਲੱਗ ਕੇ ਰੋਣ ਜੋਗੇ ।

ਸਾਡੀ ਹੋਣੀ ਨੂੰ ਭਾਂਪਦਿਆ ਸੂਝਵਾਨ ਚਾਲਕ ਨੇ ਐਮਬੂਲੈਂਸ ਗੱਡੀ ਪੱਕੀਉਂ ਕੱਚੇ ਲਾਹ ਕੇ ਰੋਕ ਦਿੱਤੀ । ਸਟੇਰਿੰਗ ‘ਤੇ ਸਿਰ ਸੁੱਟੀ ਉਹ ਵੀ ਜਿਵੇਂ ਸਾਡੇ ਮੂਕ ਵਿਰਲਾਪ ਵਿਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ ।

ਮਾਮੇ ਦੀਆਂ ਖੁੱਲੀਆਂ ਰਹਿ ਗਈਆਂ ਅੱਖਾਂ ਨੂੰ ਉਂਗਲਾਂ –ਪੋਟਿਆਂ  ਨਾਲ ਬੰਦ ਕਰਦੇ ਮੈਂ ਗਿਆਨ ਵੱਲ੍ਹ ਨੂੰ ਨਿਗਾਹ ਘੁਮਾਈ । ਉਹ ਅਜੇ ਵੀ ਉਵੇਂ ਹੀ ਬੈਠਾ ਸੀ , ਸਿਰ ਸੁੱਟੀ । ਫਿਰ...ਫਿਰ ਉਸਦੇ ਅੰਦਰੋਂ ਇਕ ਜ਼ੋਰਦਾਰ ਉਬਾਲ ਉੱਠਿਆ । ਸਿਰ ‘ਤੇ ਲਿਪਟਿਆਂ ਡੱਬੀਦਾਰ ਪਰਨਾ ਲਾਹ-ਖੋਲ੍ਹ ਕੇ ਮਾਮੇ ‘ਤੇ ਪਾਉਂਦੇ ਦੀ ਉਸਦੀ ਰੂਹ-ਚੀਰਵੀਂ ਲੇਅਰ ਨਿਕਲ ਗਈ । ਇਸ ਵਾਰ ਦਾ ਉਸਦਾ ਵਿਲਕ-ਵਿਰਲਾਪ ਮੌਣ ਉੱਤਲੇ ਰੋਣ-ਧੌਣ ਨਾਲੋਂ ਵੀ ਉੱਚਾ ਸੀ । ਇਸ ਵਾਰ ਵੀ ਮੈਂ ਉਸਨੂੰ ਨਾ ਰੋਕਿਆ , ਨਾ ਦਿਲਾਸਾ ਦਿੱਤਾ । ਰੋਣ ਦਿੱਤਾ ਉਸਨੂੰ । ਉਹ ਰੋਂਦਾ ਰਿਹਾ ਉੱਚੀ-ਉੱਚੀ , ਆਪਣੀ ਹੋਣੀ ਤੇ ਆਪਣੀ ਬੇ-ਬੱਸੀ ‘ਤੇ । ਤੇ...ਤੇ  ਉਸਨੂੰ ਸਾਹਮਣੇ ਬੈਠਾ ਮੈਂ ....ਮੈਂ  ਉਸ ਤੋਂ ਵੀ ਉੱਚੀ ਮੂਕ –ਸੁਰ ‘ਚ ‘ਬਲਹਾਰੇ’ ਜਾਦਾਂ ਰਿਹਾ । ਇਸ ਮੁਲਕ...ਮੁਲਕ ਦੇ ਕਿਰਦਾਰੀ ਅਮਲ ਤੇ ।

 

(ਪਤਾ : ਨੇੜੇ . ਐਸ . ਡੀ . ਐਮ . ਕੋਰਟ , ਜੀ ,ਟੀ.ਰੋਡ , ਦਸੂਹਾ ,ਜਿਲ੍ਹਾ : ਹੋਸ਼ਿਆਰਪੁਰ, ਫੋਨ  : 091-94655-74866 )

 

~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~    

( ਮੇਰੀ ਕਹਾਣੀ " ਬਲੌਰ " ਬਾਰੇ – ਕਹਾਣੀਕਾਰ ਲਾਲ ਸਿੰਘ )

ਬਲੌਰ ਕਹਾਣੀ ਦਾ ਨਾਇਕ ਬਹਾਦਰ ਚੀਨੀ ਕਹਾਣੀ “ ਦੇਹ ਤੇ ਆਤਮਾ “ ਦੇ ਨਾਇਕ ਸਿੳਚੀ ਦੀ ਸੁਰ ਨਾਲ ਸੁਰ ਮੇਲਦੇ ਉਸ ਵਰਗਾ ਐਲਾਨ ਕਰ ਮਾਰਦਾ ਹੈ ਕਿ , “ ਜੇ ਸਾਨੂੰ ਰੋਟੀ ਮਿਲ ਸਕਦੀ ਹੈ ਤਾਂ ਦੁੱਧ ਵੀ ਮਿਲਣਾ ਚਾਹਿਦਾ ਕਰਦਾ ਹੈ “........” ਜੇ ਸ਼ਾਹਾਂ ਦੇ ਮੁੰਡੇ ਨੂੰ ਕੁਲਫੀ ਮਿਲ ਸਕਦੀ ਹੈ ਤਾਂ ਮੈਨੂੰ ਕਿਉਂ ਨਹੀ ? ਜੇ ਮਿਲਦੀ ਦਾਂ ਖੋਹਣੀ ਦਾਂ ਪਵੇਗੀ ਹੀ । “ ਹੁਣ ਖੋਹ ਕੇ ਖਾਣ ਲਈ ਤਾਣ ਚਾਹਿਦਾ – ਵਿਅਕਤੀਗਤ ਵੀ ਤੇ ਜਥੇਬੰਦਕ ਵੀ । ਬਹਾਦਰ ਨੇ ਆਪਣੇ ਹਿੱਸੇ ਦੀ ਵਿਅਕਤੀਗਤ ਦਲੇਰੀ ਤਾਂ ਕਰ ਲਈ ਹੈ । ਕੁਲਫ਼ੀ ਤਾਂ ਉਸ ਨੇ ਖੋਹ ਲਈ ਹੈ , ਸ਼ਾਹਾਂ ਦੇ ਮੁੰਡੇ ਤੋਂ , ਪਰ ਉਸ ਦਾ ਸਾਥ ਕੋਈ ਨਹੀ ਦਿੰਦਾ । ਕੇਵਲ ਇੱਕ ਮੁੰਡਾ ਮੀਕਾ ਉਸ ਦੀ ਬਾਂਹ ਫੜਦਾ ਹੈ , ਸਾਰੇ ਪਿੰਡ ਵਿੱਚ । ਬਾਕੀ ਸਾਰੇ ਸ਼ਾਹਾਂ ਦੀ ਧਿਰ ਬਣ ਜਾਦੇਂ ਹਨ । ਵਿਵਸਥਾਂ ਨੂੰ ਬਦਲ ਦੇਣ ਦੀਆਂ ਟਾਹਰਾਂ ਮਾਰਦੀ ਇੱਕ ਰਾਜਨੀਤਕ ਪਾਰਟੀ ਦੇ ਟੋਟੇ ਹੋਏ ਤਿੰਨ ਗਰੁੱਪਾਂ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚ ਵੀ ਕਰਦਾ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਸਭਨਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਮਾਂ –ਪਿਉ  ਨੂੰ ਬਰਦਾਸ਼ਤ ਕਰਨੀ ਪੈ ਰਹੀ ਦੁਰਗਤ ਦੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਵੀ ਦਿੰਦਾ ,ਪਰ ਉਹ ਸਾਰੇ ਉਸ ਉੱਤੇ ਆਪਣੇ ਆਪਣੇ ਹਿਸਾਬ ਟੋਟੇ ਕੀਤੇ ਸਿਧਾਂਤ ਦੀ ਵਾਛੜ ਤਾਂ ਖੂਬ ਕਰਦੇ ਹਨ,ਅਮਲ ਵਿੱਚ ਉਸ ਨਾਲ ਕੋਈ ਨਹੀ ਤੁਰਦਾ । ਜੇ ਉਸ ਨਾਲ ਕੋਈ ਤੁਰਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਸਾਹਿਤਕਾਰ ਹੈ , ਸਾਹਿਤ ਹੈ । ਸਾਹਿਤਕਾਰਤਾ ਨਾਲ ਸਨੇਹ ਪਾਲਣ ਵਾਲਾ “ ਕਹਾਣੀਕਾਰ ਸੁਜਾਨ ਸਿੰਘ “ ਹੈ । ਜਿਸ ਨੇ ਆਪਣੀ ਕਹਾਣੀਆਂ ਵਰਗਾ ਜੀਵਨ ਜੀਣ ਨੂੰ ਸਮਤਲ ਰੱਖਦਿਆਂ ਆਪਣੀਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਵਰਗਾ ਜੀਵਨ ਜੀਣ ਦੀ ਨਿੱਗਰ ਉਦਾਹਰਨ ਪੇਸ਼ ਕੀਤੀ ਹੈ ।

-------

ਬਲੌਰ

ਕਹਾਣੀਕਾਰ ਲਾਲ  ਸਿੰਘ

ਗੱਲ ਪਰੂੰ ਦੀ ਐ ਜਾਂ ਪਰਾਰ ਦੀ , ਚੰਗੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਚੇਤੇ ਨਈਂ , ਪਰ ਹੋਇਆ ਐਉਂ ਪਈ ਸੁਜਾਨ ਸਿੰਘ ਦੀ ਕਹਾਣੀ ‘ਕੁਲਫੀ ’ ਦਾ ਨੌਜਵਾਨ ਪਾਤਰ ਬਹਾਦਰ , ਮਹੀਨੇ ਭਰ ਦੇ ਤਰਸੇਵੇਂ ਪਿੱਛੋਂ , ਧਿਆਨ ਸ਼ਾਹ ਦੇ ਮੁੰਡੇ ਬਾਲ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਤੋਂ ਝਿੜੀ ਵੱਲ ਨੂੰ ਦੌੜ ਪਿਆ । ਇਕ ਤਾਂ ਵਿਚਾਰੇ ਨੂੰ ਸ਼ਾਹਾਂ ਦੀ ਗਲੀਓ ਭੱਜ ਕੇ ਪਿੰਡੋਂ ਬਾਹਰ ਆਉਣ ਲਈ ਪਹਿਲੋਂ ਸ਼ੀਲੋ ਝੀਊਰੀ ਦੀ ਕੱਚੀ ਕੰਧ ਟੱਪਣੀ ਪਈ , ਦੂਜੇ ਲੰਬੜਾਂ ਦੀ ਵਿੰਗ-ਬੜਿੰਗੀ ਗਲੀ ਵਿਚੋਂ ਦੀ ਦੌੜਦਿਆਂ ਕਿੰਨਾਂ ਸਾਰਾ ਸਮਾਂ  ਹੋਰ ਲੱਗ ਗਿਆ । ਹਲਕੇ ਗੁਲਾਬੀ ਰੰਗ ਦੀ ਡੰਡਾ-ਕੁਲਫੀ , ਝਬੂਟੀ ਮਾਰ ਕੇ ਖੋਹਣ ਵੇਲੇ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਪਾਂਧਿਆਂ ਦੀ ਹਲਟੀ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚਦਿਆਂ ਊਂ ਈਂ ਲੱਕ ਵਿਚਕਾਰੋਂ ਜਿਵੇਂ ਘੁੱਟੀ ਗਈ ਹੋਵੇ । ਸਾਹੋ-ਸਾਹੀ ਹੋਏ ਦੌੜਦੇ ਬਹਾਦਰ ਨੇ ਜਿੰਨੀ ਵਾਰ ਵੀ ਪਿਛਾਂਹ ਮੁੜ ਕੇ ਦੇਖਿਆ , ਓਨੀਂ ਵਾਰ ਹੀ ਉਸ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਕਾਰਨਾਮੇ ‘ ਤੇ ਜੀਅ ਭਰ ਕੇ ਤਸੱਲੀ ਹੋਈ ਕਿ ਕੁਲਫੀ ਖੋਹਣ ਵੇਲੇ ਖੜ੍ਹੀ ਸ਼ਾਹਾਂ ਦੇ ਧੁੱਥ-ਮੁੱਥ ਜਿਹੇ ਨਿਆਣਿਆਂ ਦੀ ਫੌਜ ਦੀ ਫੌਜ ਵਿਚੋਂ ਕਿਸੇ ਨੇ ਵੀ ਉਸਦੀ ਪੈੜ ਨਹੀਂ ਸੀ ਨੱਪੀ ।

ਬਾਹਰਲੀ ਫਿਰਨੀ ਲਾਗੇ ਪਹੁੰਚ ਕੇ ਉਸਦੇ ਪੈਰਾਂ ਅੰਦਰ ਆਈ ਬਿਜਲੀ ਵਰਗੀ ਫੁਰਤੀ ਤਾਂ ਰਤਾ ਕੁ ਮੱਠੀ ਪੈ ਗਈ , ਪਰ ਛੋਹਲੇ ਕਦਮੀਂ ਰਿੜ੍ਹਿਆ ਉਹ ਝਿੜੀ ਅੰਦਰਲੇ ਬੋੜੇ ਖੂਹ ਦੀ ਟੁੱਟੀ ਮੌਣ ‘ਤੇ ਜਾ ਚੜਿਆ ਅਤੇ ਲੱਤਾਂ ਚੌੜੀਆਂ ਕਰਕੇ ਜੇਤੂ ਅੰਦਾਜ ਵਿਚ ਖੜ੍ਹਾ ਕੁਲਫੀ ਚੂਸਣ ਲੱਗ ਪਿਆ , ਜਿਉਂ ਪਹਿਲ-ਵਾਨ ਦਾਰਾ ਸੂੰਹ , ਫਿਲਮੀਂ ਕਿੰਗ-ਕਾਂਗ ਨੂੰ ਢਾਹ ਕੇ ਕੈਮਰੇ ਮੂਹਰੇ ਫੋਟੇ ਖਿਚਵਾਉਣ ਲਈ ਅਰਕਾਂ ਤਾਣ ਕੇ ਖੜੋ ਗਿਆ ਹੋਵੇ ।

ਖੱਬੇ ਹੱਥ ਦੀਆਂ ਪੰਜਾਂ ਉਂਗਲਾਂ ਦੇ ਕੂਲੇ ਪੋਟਿਆਂ ਵਿਚਕਾਰ ਤੀਖਾ ਜਿਹੀ ਡੰਡੀ ਘੁੱਟ ਕੇ, ਕੁਝ ਚਿਰ ਲਈ ਉਹ ਆਪਣੀ ਨਰਮ-ਨਾਜ਼ਕ ਜੀਭ ਉਤੇ ਰਗੜ ਹੁੰਦੀ ਠੰਡੀ-ਠਾਰ ਕੁਲਫੀ ਦਾ ਆਨੰਦ ਮਾਣਦਾ ਰਿਹਾ । ਫਿਰ ਛੇਤੀ ਹੀ ਉਸਦਾ ਧਿਆਨ ਆਪਣੇ ਸੱਜੇ ਹੱਥ ਦੀਆਂ ਕੂੰਗੜ ਹੋਈਆਂ ਗੰਢਾਂ ਵੱਲ ਚਲਾ ਗਿਆ । ਝੱਟ ਦੇਣੀ  ਉਸ ਨੇ ਖਾਕੀ ਨਿੱਕਰ ਦੀ ਪਾਟੀ ਜੇਬ ਅੰਦਰ ਆਪਣਾ ਠਰਿਆ ਹੱਥ ਲੁਕੋ ਲਿਆ । ਬਲੌਰੀ  ਕੱਚ ਵਰਗੇ ਉਸਦੇ ਸੋਹਣੇ ਹੱਥ ਦੀਆਂ ਪੰਜਾਂ ਉਂਗਲਾਂ ਨੂੰ ਚੜ੍ਹੀ ਠਰਨ ਨੂੰ ਲੁਕੂੰ-ਛਿਪੂੰ ਹੋਇਆਂ ਹਲਕਾ ਜਿਹਾ ਰੌਲਾ ,ਉਸ ਦੇ ਕੰਨੀਂ ਆਣ ਪਿਆ । ਰਾਤ ਪੁਰ ਦਿਨੇ ਆਦਿ-ਧਰਮੀਆਂ ਵਿਹੜੇ ਪੈਣ ਵਾਲੇ ਚੀਕ-ਚਿਹਾੜੇ ਨੂੰ ਸੁਣੀ ਜਾਣ ਦਾ ਤਾਂ ਉਹ ਆਦਿ ਹੀ ਸੀ । ਪਰ ਐਹੋ ਜਿਹੀ ਲਾਂਬੂ ਲੱਗੀ ਦੁਪਹਿਰ ਨੂੰ ਕਿਸੇ ਲੜਾਈ ਝਗੜੇ ਦੇ ਹੋਣ ਦੀ ਉਸ ਨੂੰ ਕਦਾਚਿੱਤ ਵੀ ਉਮੀਦ ਨਹੀਂ ਸੀ । ਉਸਦੇ ਪੈਰਾਂ ਹੇਠਲੇ ਖੂਹ ਦੀ ਉਖੜੀ ਮੌਣ ਨੂੰ ਛਾਂ ਕਰਦੇ ਬੁੱਢੇ ਬੋਹੜ ਦੇ ਰੁੰਡ-ਮੁੰਡ ਟਾਹਣਿਆਂ ਅੰਦਰ ਘਿਰੇ ਵਿਰਲੇ-ਵਿਰਲੇ ਪੱਤਿਆਂ ਦੇ ਖੜਾਕ ਨੇ ਪਹਿਲੋਂ ਤਾਂ ਉਸ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚਦੇ ਰੌਲੇ-ਰੱਪੇ ਨੂੰ ਰੋਕੀ ਰੱਖਿਆ , ਪਰ ਸਹਿਜੇ –ਸਹਿਜੇ ਸਾਰੀ ਬੋਹੜ ਸਮੇਤ ਕਿੱਲਾ ਭਰ ਥਾਂ ‘ ਤੇ ਖਿੱਲਰੀ ਸੰਘਣੀ ਝਿੜੀ ਅੰਦਰੋਂ ਆਉਂਦੀਆਂ , ਘੁੱਗੀਆਂ-ਚਿੜੀਆਂ-ਕਾਵਾਂ ਦੀਆਂ ਬੇਸੁਰੀਆਂ ਆਵਾਜ਼ਾਂ ਵੀ ਉਸ ਪਾਸੇ ਵੱਲ ਨੂੰ ਵਧੀ ਆਉਂਦੀ ਪੈੜ-ਚਾਲ ਦੀ ਸ਼ੂਕ ਨੂੰ ਰੋਕ ਨਾ ਸਕੀਆਂ ।

ਹੱਥਲੇ ਚੂਸੇ ਨੂੰ ਥਾਂ ਸਿਰ ਰੋਕ ਕੇ ਉਸ ਨੇ ਇਕਾ –ਇਕ ਤੋਂ ਵਗਹਾਵੀਂ ਛਾਲ ਕੇ ਮਾਰੀ ਅਤੇ ਦੌੜ ਕੇ ਬਾਬਿਆਂ ਦੀ ਹਵੇਲੀ ਦੀ ਨੁਕਰੇ ਲੁਕ ਕੇ ਸਾਰੇ ਦਾ ਸਾਰਾ ਧਿਆਨ ਹਵੇਲੀ ਪਿੱਛੋਂ ਲੰਘਦੀ ਗਲੀ ‘ ਤੇ ਵਿਛਾ ਦਿੱਤਾ । ਪਰ ਉਸ ਦੀਆਂ ਪੱਟਾਂ ਤੱਕ ਨੰਗੀਆਂ ਲੱਤਾਂ ਨੂੰ ਚੜ੍ਹਦੇ ਪੱਕੀ ਕੰਧ ਦੇ ਸੇਕ ਦਾ ਕੱਦ , ਉਸਦੇ ਸੜਦੇ ਪੈਰਾਂ ਨੂੰ ਲੱਗੀ ਜਲੂਣ ਨਾਲੋਂ ਇਕ ਦਮ , ਕਈ ਗੁਣਾਂ ਉੱਚਾ ਹੋ ਤੁਰਿਆ । ਅੱਖ-ਫਰੋਕੇ ਅੰਦਰ ਹੀ ,ਹਵੇਲੀ ਦਾ ਉਹਲਾ ਛੱਡ ਕੇ ਉਹ ਮੀਹਾਂ-ਸੂੰਹ ਦੀ ਪੇਂਦੀ ਬੇਰੀ ਦੇ ਲੱਕੇ ਦੁਸਾਂਗੜ ਤੇ ਜਾ ਚੜਿਆ । ਹਰੇ-ਕਚੂਰ ਪੱਤਿਆਂ ਦੇ ਪਰਦੇ ਉਹਲੇ ਲੁਕੇ ਬਹਾਦਰ ਦੇ ਮੱਥੇ ਵਿਚ , ਇਕ ਵਾਰ ਫਿਰ ਓਸੇ ਪਾਸੇ ਤੁਰੀ ਆਉਂਦੀ ਵਹੀਰ ਦਾ ਸ਼ੋਰ ਸਿੱਧਾ ਆ ਵੱਜਾ । ਬੇਰੀ ਦੇ ਜੋੜ ਉੱਤੇ ਖੜ੍ਹਾ ਹੋ ਕੇ ਉਸ ਨੇ ਗਲ੍ਹੀ ਅੰਦਰਲੇ ਘਰਾਂ ਦੀ ਪਾਲ ਦੇ ਅੰਦਰ ਬਾਹਰ ਪਿੰਡ ਦੇ ਅਨੇਕਾਂ ਜੀਅ ਸਰਪੰਚਾਂ ਦੇ ਬਾਹਰਲੇ ਡੇਰੇ ਨੂੰ ਤੁਰੇ ਜਾਂਦੇ ਦੇਖੇ । ਟਾਹਣੇ ‘ਤੇ ਥੋੜ੍ਹਾਂ ਹੋਰ ਉੱਪਰ ਚੜ੍ਹ ਕੇ ਉਸ ਨੇ ਸੁਣਿਆਂ ਕਿ ਭੀੜ ਸੱਚ-ਮੁੱਚ ਹੀ ਕਿਸੇ ਚੋਰੀ-ਯਾਰੀ ਵਰਗੇ ਗਰਮਾ-ਗਰਮ ਮਸਲੇ ਨੂੰ ਉੱਚਾ – ਨੀਵਾਂ ਉਭਾਰਦੀ ਤਿੱਖੀ ਚਾਲੇ ਤੱਥ-ਪਲੱਥੀ ਤੁਰੀ ਜਾ ਰਹੀ ਸੀ । ਬੇਰੀ ਤੋਂ ਸਿੱਧੀ ਹੇਠਾਂ ਛਾਲ ਮਾਰ, ਕੰਡਿਆਂ ਦੀ ਵਾੜ ਟੱਪ ਕੇ ,ਉਹ ਅੱਖ-ਫਰੋਕੇ ਅੰਦਰ ਹੀ ਮੀਹਾਂ ਸੂੰਹ ਦੇ ਵਾੜਿਉਂ ਬਾਹਰ ਨਿਕਲ ਗਿਆ । ਗੇਲੂਕਿਆਂ ਦੀ ਨਿਆਈਂ ਵਿਚੋਂ ਦੀ ਸਿੱਧਾ ਤੀਰ ਹੋਇਆ , ਉਹ ਫਿਰ ਕਿਸੇ ਅਛੋਪਲੇ ਜਿਹੇ ਥਾਂ ਦੀ ਭਾਲ ਕਰਨ ਲੱਗਾ । ਜਿਥੋਂ , ਲਾਗਿਓਂ ਦੀ ਲੰਘਦੀ ਭੀੜ ਅੰਦਰ ਚਲਦੀ ਚਰਚਾ ਦਾ ਕੋਈ ਨਾ ਕੋਈ ਥਹੁ-ਪਤਾ ਉਸ ਨੂੰ ਵੀ ਲੱਗ ਸਕੇ । ਆਖਿਰ ਰੁਲਦੇ –ਭੈਂਗੇ ਦੇ ਕੱਚੇ ਵਾਗਲੇ ਦਾ ਉੱਚਾ ਕੋਨਾ ਉਸ ਨੂੰ ਠੀਕ ਥਾਂ ਲੱਭ ਗਿਆ । ਵਾਹੋ-ਦਾਹੀ ਪਿੰਡੋਂ ਨਿਕਲਦਿਆਂ ਭਾਂਤ-ਸੁਭਾਂਤੀਆਂ ਆਵਾਜ਼ਾਂ ਅੰਦਰ ਆਪਣਾ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਪਿਓ ਦਾ ਨਾਂ ਵਾਰ ਵਾਰ ਉਭਰਦਾ ਸੁਣ ਕੇ , ਇਕ ਵਾਰ ਤਾਂ ਉਸ ਦੀ ਖਾਨਿਓਂ ਜਾਂਦੀ ਰਹੀ , ਪਰ ਅਗਲੇ ਹੀ ਪਲ ਬਚਦੀ ਕੁਲਫੀ ਦਾ ਅਗਲਾ ਚੂਸਾ ਭਰ ਕੇ ਉਹ ਥੋੜਾ ਸੰਭਲ ਗਿਆ ।

‘’ - ਓਏ ਓਸ ਸਾਲੇ ਦੀ ਇਹ ਹਿੰਮਤ ਪਈ ਕਿੱਦਾਂ ...?’’  ਲੰਬੜਾਂ ਦਾ ਜ਼ੋਰਾ ਖੰਘੂਰਾ ਮਾਰ ਕੇ ਲਲਕਾਰਦਾ ਉਸ ਨੇ ਸੁਣਿਆ ।

ਨਓ ਬੀ ... ਨਿਹ ਤਾਂ ਕੰਨ ਨੂੰ ਮਾਂਤੜਾਂ ਦਾ ਈਣਾ ਹਰਾਮ ਕੰਨਗੇ ...’ ਬਿਸ਼ਨੂੰ ਗੁਣਗੁਣਾ ਹਿਰਖ ਛਾਂਟਦਾ ਲੰਘ ਗਿਆ ।

ਇਨ੍ਹਾਂ ਵੱਢੀਆਂ-ਟੁੱਕੀਆਂ  ਜਾਤਾਂ ਨੂੰ ਸਿਰੇ ਕਿੰਨਾਂ ਚਾੜ੍ਹਿਆ , ਪਹਿਲਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਖ਼ਬਰ ਕਿਉਂ ਨੀ ਲੈਂਦੇ ... ‘’ ਫੂਲਾ ਸੂੰਹ ਦਾ ਰੋਹ ਦੂਰ ਤੱਕ ਖਿਲਰੀ ਪੈਹੇ ਦੀ ਧੜ ਉੱਤੇ ਵਿਛਦਾ ਚਲਾ ਗਿਆ ।

 

ਵਾਗਲ੍ਹੇ ਦੇ ਕੋਨੇ ਉਹਲੇ ਲੁਕੇ ਬਹਾਦਰ ਨੂੰ ਝੱਟ-ਪੱਟ ਸਾਰਾ ਮਾਜਰਾ ਸਮਝ ਪੈ ਗਿਆ । ਇਕ ਵਾਰ ਤਾਂ ਉਸਦਾ ਡਾਵਾਂਡੋਲ ਹੌਂਸਲਾ ਉਸਦੇ ਹੱਥੋਂ ਖਿਸਕਣ ਹੀ ਲੱਗਾ ਸੀ ,ਪਰ ਛੇਤੀ ਹੀ ਕਈ ਸਾਰੀਆਂ ਸਾਹਿਤਕ ਗੋਸ਼ਟੀਆਂ ਅੰਦਰ ਹੋਈ ਉਸਦੀ ਭਰਪੂਰ ਚਰਚਾ ਉਸ ਦੇ ਸਿਰ ਆ ਚੜ੍ਹੀ , ਜਿਹਨਾ ਅੰਦਰ ਉਸਨੂੰ ਪ੍ਰੀਵਰਤਨ ਕਾਲ ਦੇ ਪੂਰੇ ਯੁੱਗ ਦਾ ਮਹਾਨ ‘ਨਾਇਕ ’ ਤੱਕ ਦੇ ਮੈਡਲਾਂ ਨਾਲ ਸਨਮਾਨਿਆ ਗਿਆ ਸੀ ।

ਪਿੰਡ ਦੇ ਪਰਮੁਖੀਆਂ ਦੀ ਵਹੀਰ ਪਿੱਛੇ ਚੀਕਾਂ-ਕਿਲਕਾਰੀਆਂ ਮਾਰਦੇ ਤੁਰੇ ਜਾਂਦੇ ਆਪਣੇ ਜਾਣੇ-ਪਛਾਣੇ ਹਾਣੀਆਂ ਦੀ ਸੂਝ ‘ਤੇ ਉਸ ਨੂੰ ਤਰਸ ਵੀ ਆਇਆ ‘ਤੇ ਰੋਹ ਵੀ , ਪਰੰਤੂ ਅਛੋਪਲੇ ਜਿਹੇ ਲੁਕਿਆ ਉਹ ਉਹਨਾਂ ਵਿਚੋਂ ਕਿਸੇ ਇਕ ਨੂੰ ਵੀ ਆਵਾਜ਼ ਨਾ ਮਾਰ ਸਕਿਆ । ਗਲ੍ਹੀ ਦਾ ਮੋੜ ਚੁੱਪ ਹੋਣ ਪਿਛੋਂ ਉਹ ਸਹਿਜ-ਧੀਰਜ ਨਾਲ ਉੱਠਿਆ ਅਤੇ ਹੱਥਲੀ ਕੁਲਫੀ ਦਾ ਹੋਰ ਚੂਸਾ ਲਾ ਕੇ ਸਿੱਧਾ ਆਪਣੇ ਘਰ ਨੂੰ ਹੋ ਤੁਰਿਆ ।

ਉਸਦੇ ਗਲ੍ਹੀ-ਗੁਆਂਡ ਦੇ ਕਈਆਂ ਜੀਆਂ ਨੂੰ ਉਸ ਦਾ ਇਉਂ ਲਟਬਾਉਰਿਆਂ ਵਾਂਗ ਫਿਰਦਾ ਹੱਦੋਂ ਵੱਧ ਭੈੜਾ ਲੱਗਾ । ਭਾਵੇਂ ਉਸ ਦਾ ਮੂੰਹ ਫਿਟਕਾਰਨ ਦੀ ਹਿੰਮਤ ਕਿਸੇ ਨਾ ਕੀਤੀ । ਮਸਤ-ਚਾਲੇ ਤੁਰਿਆ ਉਹ ਆਪਣੇ ਘਰ ਦੇ ਇਕੋ-ਇਕ ਦਰਵਾਜ਼ੇ ਕੋਲ ਪਹੁੰਚਿਆ ਹੀ ਸੀ ਕਿ ਉਸ ਦੀਆਂ ਦੋਨੋਂ ਭੈਣਾਂ ਉਹਦੀ ਵੱਲ ਦੇ ਕੇ ਭੁੱਬੀਂ ਰੋ ਪਈਆਂ । ਮਾਸੂਮ ਭੈਣਾਂ ਦੇ ਡੁਸਕਦੇ ਹਟਕੋਰਿਆ ਨੂੰ ਕੁਝ  ਮਿੰਨਤ ਤਰਲਾ ਕਰਕੇ ਅਤੇ ਕੁਝ ਕੁਲਫੀ ਦਾ ਲਾਲਚ ਦੇ ਕੇ ਉਸ ਨੇ ਚੁੱਪ ਤਾਂ ਕਰਾ ਲਿਆ , ਪਰ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਟੁੱਟਵੇਂ ਬੋਲਾਂ ਰਾਹੀਂ ਸੁਣੀ , ਵਿਹੜੇ –ਮਹੱਲੇ ਸਾਹਮਣੇ ਸ਼ਾਹਾਂ –ਜ਼ਿਮੀਦਾਰਾਂ ਨੇ ਰਲ੍ਹ ਕੇ ਕੀਤੀ ਆਪਣੇ ਮਾਂ-ਪਿਓ ਦੀ ਧੂਹ-ਘਸੀਟ , ਉਸ ਨੂੰ ਸੇਹ ਦੇ ਤੱਕਲੇ ਵਾਂਗ ਸਿਨ੍ਹ ਗਈ । ਧਿਆਨ ਸ਼ਾਹ ਦੇ ਮੁੰਡੇ ਹੱਥੋਂ ਕੁਲਫੀ ਖੋਹਣ ਵੇਲੇ ਤੋਂ ਚੜ੍ਹਿਆ ਥੋੜਾ ਜਿੰਨਾ ਰੋਹ , ਡੁਸਕਦੀਆਂ ਭੈਣਾਂ ਵੱਲ , ਦੇਖ ਕੇ ਕਈ ਗੁਣਾਂ ਹੋਰ ਜ਼ਰਬ ਖਾ ਗਿਆ । ਬਾਘ ਦੇ ਬਲੂੰਗੜੇ ਵਾਂਗ ,ਉਸ ਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਅੰਦਰ ਲਾਲ-ਲਾਲ ਡੋਰੇ ਉੱਭਰ ਆਏ । ਤੇ ਛਾਲ ਮਾਰ ਕੇ ਭਿੱਤ ਪਿੱਛੇ ਰੱਖਿਆ ਆਪਣੇ ਬਾਬੇ ਦ ਟਾਕੂਆ ਚੁੱਕ ਲਿਆਇਆ । ਬਚਦੀ ਕੁਲਫੀ ਦੀ ਪੱਚਰ ਨਾਲ ਰੀਝ ਗਈਆਂ ਦੋਨਾਂ ਭੈਣਾਂ ਨੂੰ ਪੱਤਾ ਤੱਕ ਨਾ ਲੱਗਾ ਕਿ ਕਦੋਂ ਬਹਾਦਰ ਚੰਗਾ-ਮੰਦਾ ਬੋਲਦਾ ਆਪਣੇ ਬੀਬੀ-ਭਾਪੇ ਨੂੰ ਭਾਂਤ-ਸੁਭਾਂਤ ਦੀ ਨਮੋਸ਼ੀ ਤੋਂ ਬਚਾਉਣ ਲਈ ਟਾਕੂਆ ਸਾਂਭੀ ਸਰਪੰਚਾਂ ਦੇ ਡੇਰੇ ਵੱਲ ਨੂੰ ਜਾਣ ਲਈ ਨਿਕਲ ਗਿਆ ਸੀ ।

ਆਪਣੇ ਵਿਹੜੇ ਦੀ ਲੰਮੀ –ਤੰਗ ਗਲ੍ਹੀ ਉਸ ਦੇ ਮਿੰਟਾਂ ਸਕਿੰਟਾਂ ਅੰਦਰ ਦੁੜੱਕੀ ਲਾ ਕੇ ਪਾਰ ਕੀਤੀ ਹੀ ਸੀ ,ਖੇਤਾਂ-ਬੰਨਿਓ ਮੁੜਦਾ ਉਸਦਾ ਪੁਰਾਣਾ ਹਮਜਮਾਤੀ ਮੀਕਾ , ਉਸਨੁੰ ਲਹਿੰਦੇ ਪਾਸੇ ਦੀ ਫਿਰਨੀ ਚੜ੍ਹਦਿਆ ਸਾਰ ਸਾਹਮਣਿਓ ਆਉਂਦਾ ਟੱਕਰ ਗਿਆ । ਬਹਾਦਰ ਨੂੰ ਹਫਿਆ –ਖਫਿਆ ਦੇਖ ਕੇ ਮੀਕੇ ਨੇ ਉਸ ਦੇ ਨਿੱਕੇ-ਨਿੱਕੇ ਹੱਥਾਂ ਵਿੱਚ ਫੜੇ ਵੱਡੇ ਸਾਰੇ ਸਫਾ-ਜੰਗ ਤੋਂ ਭੈ-ਭੀਤ ਹੋਏ ਨੇ ਉਸ ਨੂੰ ਪੁਛ ਹੀ ਲਿਆ – ਹਾਅ ਕੀ ਲਈ ਫਿਰਦਾ ਆਂ, ਕਾਕੇ ... ? ‘ ਸਕੂਲ ਅੰਦਰ ਬਹਾਦਰ ਦਾ ਛੋਟਾ ਨਾਂ ਕਾਕਾ ਚਲਦਾ ਸੀ ।

ਟਾਕੂਆ ... ਆ , ਤੈਨੂੰ ਨਈਂ ਦੀਹਦਾ ... ! ‘ ਕਾਕੇ ਦੇ ਹਮੇਸ਼ਾ ਹੱਸ-ਮੁੱਖ ਦਿਸਦੇ ਚਿਹਰੇ ਵੱਲੋਂ ਆਏ ਰੁੱਖੇ ਜਿਹੇ ਉੱਤਰ ਦੀ ਮੀਕੇ ਨੂੰ ਕਦਾਚਿੱਤ ਵੀ ਆਸ ਨਹੀਂ ਸੀ ।

ਦੀਹਦਾ ਤਾਂ ਆ , ਪਰ ਚੱਲਿਆ ਕਿੱਥੇ ਆਂ ... ਤੂੰ ? ਸਿਖਰ ਦੁਪ੍ਹੈਰੇ ... ! ‘ ਘਾਬਰੇ ਜਿਹੇ ਮੀਕੇ ਨੂੰ ਵੀ ਪੁੱਛ ਪੜਤਾਲ ਔਖੀ ਔਖੀ ਜਾਪਣ ਲੱਗੀ ।

 ਸ਼ਾਹਾਂ ਦੀ ਭੈਣ ਦੀ ...’, ਚੰਗੀ ਮੋਟੀ ਗਾਲ੍ਹ ਵਾਹ ਕੇ ਬਹਾਦਰ ਨੇ ਮੀਕੇ ਨੂੰ , ਬਾਲੇ ਤੋਂ ਕੁਲਫੀ ਖੋਹਣ ਕਰਕੇ ਘਰਦਿਆਂ ਸਿਰ ਆ ਪਈ ਆਫ਼ਤ ਦੀ ਕਹਾਣੀ ਇਕੋ ਸਾਹੇ ਆਖ ਸੁਣਾਈ ।

ਓਏ ਕੱਲਾ ਤੂੰ ਕੀ ਖੋਂਹਣ ਖੋਹੇਂਗਾ ! ... ਅੱਧੇ ਪਿੰਡ ਸਾਹਮਣੇ .... ‘, ਸੰਖੇਪ ਜਿਹੀ ਮੀਕੇ ਦੀ ਸਲਾਹ , ਬਹਾਦਰ ਨੂੰ ਏਨੀ ਸਿਆਣੀ ਲੱਗੀ ਕਿ ਟਾਕੂਆਂ ਹੇਠਾਂ ਕਰਕੇ ਉਹ ਪਲ ਦੀ ਪਲ ਸੋਚੀਂ ਪੈ  ਗਿਆ ।

ਕਿੱਦਾਂ ਕਰੀਏ ਫੇ ... ਏ .... !  ਦੋ-ਚਿੱਤੀ ਅੰਦਰ ਘਿਰੇ ਬਹਾਦਰ ਨੇ ਮੀਕੇ ਨੂੰ ਕੋਈ ਚਾਰਾ ਕਰਨ ਹਿਤ ਪੁੱਛਿਆ ।

ਚੱਲ , ਤਖਾਣਾਂ ਦੇ ਸੁੱਖੇ ਤੋਂ ਪੁਛਦੇ ਆਂ ... ਉਹਨੂੰ ਇਹੋ ਜਿਹੇ ਬੜੇ ਗੁਰ ਆਉਂਦੇ ਆ, ਸੁਣਿਆ । ‘

ਨਾਮੇਂ ਦਰਜ਼ੀ ਦੀ ਹੱਟੀ ਦੇ ਖੁੱਲੇ ਭਿੱਤ ਉਹਲੇ ਟਾਕੂਆਂ ਲੁਕੋ ਕੇ ਉਹ ਦੋਵੇਂ ਰਵਾਂ-ਰਵੀਂ ਸੁਖੇ ਹੋਰਾਂ ਦੇ ਘਰ ਦੀ ਪਿੱਛਵਾੜੀ ਜਾ ਖੜ੍ਹੇ ਹੋਏ । ਟਿਕੀ ਦੁਪ੍ਹੇਰੇ ਵਿਹੜੇ ‘ ਚੋਂ ਦੀ ਲੰਘ ਕੇ ਚੁਬਾਰੇ ਦੀਆਂ ਪੌੜੀਆਂ ਚੜ੍ਹਨ ਦੀ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਹਿੰਮਤ ਨਾ ਪਈ । ਗੁੱਲ ਹੋਰਾਂ ਦੇ ਵੱਢ ‘ ਚੋਂ ਮੀਕੇ ਨੇ ਹਲਕੀ ਜਿਹੀ ਢੀਮ ਚੁੱਕ ਕੇ ਚੁਬਾਰੇ ਦੀ ਭਿੜੀ ਖਿੜਕੀ ਵਿਚ ਪੋਲੇ ਜਿਹੇ ਉਛਾਲ ਮਾਰੀ । ਸੁੱਤ-ਉਨੀਂਦਾ ਸੁੱਖਾ ਘਰ ਦੀ ਪਿਛਵਾੜੀ ਚੋਰਾਂ ਵਾਂਗ ਖੜ੍ਹੇ ਦੋਨੋਂ ਮੁੰਡਿਆਂ ਨੂੰ ਦੇਖ ਕੇ ਪਹਿਲਾਂ ਤਾਂ ਖਿਝ ਗਿਆ , ਪਰ ਛੇਤੀ ਹੀ ਮੀਕੇ ਦਾ ਹਾਕ – ਹੇਠਾਂ ਆਈਂ ਭਾਅ, ਜ਼ਰੂਰੀ ਕੰਮ ਐ । ‘ ਸੁਣ ਕੇ ਜ਼ਰਾ ਛਿੱਥਾ ਜਿਹਾ ਪੈ ਗਿਆ ।

ਛੱਤ-ਪੱਖਾ ਬੰਦ ਕਰਕੇ ਸੁੱਖੇ ਨੇ ਨੰਗਾ ਸਿਰ ਤੌਲੀਏ ਨਾਲ ਢਕਿਆ ਅਤੇ ਚੁਬਾਰਿਓਂ ਉੱਤਰ ਆਪਣੇ ਸਫੈਦਿਆਂ ਦੀ ਪਾਲ ਕੋਲ ਭੈ-ਭੀਤ ਖੜ੍ਹੇ ਮੁੰਡਿਆਂ ਦੇ ਲਾਗੇ ਢਕ ਕੇ ਥੈਹ-ਸੋਟ ਮਾਰਨ ਵਾਂਗ ਆ ਪੁੱਛਿਆ – ਕੀ ਆਫ਼ਤ ਆ ਪਈ , ਦੁਪ੍ਹੈਰੇ ਦਿਨ ਦੇ .... ? ‘

-ਗੱਲ ਇਹ ਆ ਭਾਅ, ਮੈਤੋਂ ਅੱਜ ਇਕ ਨਿੱਕੀ ਜਿਹੀ ਗ਼ਲਤੀ ਹੋ ਗਈ । ਸੜਦੀਆਂ ਦੁਪ੍ਹੈਰਾਂ ਨੂੰ ਰੋਜ਼-ਰੋਜ਼ ਸੜਦੇ ਪੈਰਾਂ ਤੋਂ ਅੱਕਿਆ , ਮੈਂ ਅੱਜ ਠੰਢੇ-ਠੰਢੇ ਅੱਧੀ-ਛੁੱਟੀ ਵੇਲੇ ਈ ਸਕੂਲੋਂ ਨੱਠ ਕੇ ਘਰ ਨੂੰ ਤੁਰਿਆ ਆਉਂਦਾ ਸੀ ਕਿ ਉਹ ਸ਼ਾਹਾਂ ਦਾ ਬਾਲਾ ਐ ਨਾ , ਭੈਣ ਦਾ ਦੀਨਾ ...ਮੈਨੂੰ ਦਿਖਾਲ –ਦਿਖਾਲ ਕੁਲਫੀ ਚੁੰਘਦਾ ਸੀ ,ਮੰਦਰ ਦੀ ਕੰਧ ਤੇ ਬੈਠਾ । ... ਸੱਚੀ ਗੱਲ ਆ ਭਾਅ , ਮੈਂਤੋਂ ਨਹੀਂ ਰਿਹਾ ਗਿਆ ।ਉਹਤੋਂ ਕੁਲਫੀ ਖੋਹ ਕੇ ਅੱਧ-ਪਚੱਧੀ ਤਾਂ ਮੈਂ ਖਾ ਲਈ , ਪਰ ਬਹੁਤੀ ... ਮੈਂ ਤਾਂ ਕਿਸੇ ਦੇ ਹੱਥ ਨਈਂ ਆਇਆ ਹਾਲੇ , ਪਰ ਭਾਪੇ –ਬੀਬੀ ਨੂੰ ਸ਼ਾਹਾਂ ਦਾ ਸਾਰਾ ਕੁਨਬਾ ਸਮੇਤ ਜੱਟਾਂ ਦੇ , ਹੱਕ ਦੇ ਸਰਪੰਚ ਡੇਰੇ ਲੈ ਗਿਆ ।ਹੁਣ , ਤੂੰ ਦੱਸ ਕੀ ਉਪਾ ਹੋ ਸਕਦਾ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ  ਛੁੜਾਉਣ ਦਾ ... ?’

ਬੜਾ ਸੋਚਵਾਨ ਜਿਹਾ ਹੋ ਕੇ ਸੁੱਖੇ ਨੇ ਵੱਡਾ ਸਾਰਾ ਉੱਤਰ ਥੋੜੇ ਜਿਹੇ ਵਾਕਾਂ ਅੰਦਰ ਹੀ ਇਕੋ – ਸਾਹੇ ਗੁਲੱਛ ਮਾਰਿਆ – ਸ਼ਾਬਾਸ਼ ਬਹਾਦਰਾ ... ਪੂਰਾ ਠੀਕ ਪੈਂਤੜਾ ਆਪਣਾਇਆ ਤੈਂ ।...ਇਹ ਉਲਝੀ ਤਾਣੀ ਸਾਲੀ ਐਂ ਈਂ ਸੂਤ ਹੋਣੀ ਆਂ । ... ਏਸ ਢਿਚਕੂ-ਢਿਚਕੂ ਕਰਦੇ ਢਾਂਚੇ ਦਾ ਇਲਾਜ ਈ ਬੰਦੂਕ ਦੀ ਨੋਕ ਆ । ... ਜਿੱਥੇ ਜਿੱਥੇ ਵੀ ਕੋਈ ਜਗੀਰੂ – ਅਰਧ ਜਗੀਰੂ-ਸਾਮਰਾਜੀ ਪਿਠੂ ਬੈਠਾ ਦਿਸਦਾ , ਓਥੇ ਓਥੇ ਹੀ ਉਹਦਾ ਸਫਾਇਆ ਕਰਕੇ ਘਾਣੀ ਲੋਟ ਆਉਣੀ ਆ । ... ਲੋਕ-ਜਮਹੂਰੀ-ਇਨਕਲਾਬ ਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਲਈ ਇਕ ਦੋ ਚਾਰ ਨਈਂ ਅਨੇਕਾਂ ਫਰੰਟਾਂ ‘ ਤੇ ਇਕੱਠਿਆਂ ਲੜਾਈ ਦੇਣੀ ਪੈਣੀ ਆਂ , ਬਹਾਦਰਾ । ਸਾਡੀ ਖਾੜਕੂ ਜਥੇਬੰਦੀ ਤੇਰੇ ਵਰਗੇ ਸਿਰਲੱਥ ਕਾਡਰ ਨੂੰ ਪੂਰੀ ਤਨਦੇਹੀ ਨਾਲ ਜੀ –ਆਇਆਂ ਕਹਿੰਦੀ ਆ ...।

ਸਾਥੀ ਸੁੱਖੇ ਤੋਂ ਸੌਖਾ ਜਿਹਾ ਢੰਗ ਤਰੀਕਾ ਪੁੱਛਣ ਆਏ  ਮੁੰਡਿਆਂ ਨੂੰ , ਉਸ ਦਾ ਆਲੋਕਾਰ ਭਾਸ਼ਨ ਵਾਕ-ਦਰ-ਵਾਕ , ਸਗੋਂ ਹੋਰ ਅਚੋਆਈ ਲਾਉਂਦਾ ਗਿਆ । ਡੌਰ-ਭੌਰ ਹੋਏ ਬਹਾਦਰ ਨੇ ਆਖਿਰ ਉਸ ਨੂੰ ਵਿਚਕਾਰੋਂ ਟੋਕਦਿਆਂ ਆਖਿਆ –ਭਾਅ... ਤੇਰੀ ਹੈਸ ਬੋਲੀ ਦੀ ਸਾਨੂੰ ਰਤੀ ਭਰ ਸਮਝ ਨਈਂ ਆਈ । ਸਾਨੂੰ ਤਾਂ ਕੋਈ ਮੋਟਾ ਠੁੱਲਾ ਇਲਾਜ ਦੱਸ ਮਾਂ-ਪਿਓ ਨੂੰ ਸ਼ਾਹਾਂ –ਸਰਪੰਚਾਂ ਦੀ ਕੁੜਿਕੀ ‘ਚੋਂ ਕੱਢਣ ਦਾ ? ‘

-ਕਿਹੜੀ ਕੁੜਿਕੀ ...! ਹੇਠਲੀਆਂ ਕਿਰਤੀ ਜਮਾਤਾਂ ਦੀ ਵਿਰੋਧਤਾਈ ਨਾਲ –ਅਨਟੈਗੋਨਿਸਟਿਕ ਹੁੰਦੀ ਐ ,ਇਸ ਨੂੰ ਹੋਰ ਤਿੱਖਿਆ ਨਹੀਂ ਕਰਨਾ ਹੁੰਦਾ ...! ਇਨਕਲਾਬ ਦੀ ਰਾਹੇ ਤੁਰਦਿਆਂ ਭਲਾ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਮਾਤਾ-ਪਿਤਾ, ਬਾਲ-ਬੱਚਿਆਂ ਦੀ ਕੁਰਬਾਨੀ ਨਈਂ ਸੀ ਦੇਣੀ ਪਈ ... । ਕਾਮਾ ਜਮਾਤ ਨੇ ਤਾਂ ਹਰ ਹੀਲੇ , ਹਰ ਕਦਮ ‘ ਤੇ ਜਿੱਤਣਾ ਹੀ ਜਿੱਤਣਾ ਹੁੰਦਾ ਐ, ਗੁਆਉਣ ਲਈ ਇਸ ਦੇ ਪਾਸ ਹੁੰਦੀਆਂ ਨੇ ਸਿਰਫ਼ ਹੱਥ-ਕੜੀਆਂ , ਕਾਮਰੇਡ ‘ਨਾਥੀ ...’ ਮੂੰਹ-ਜ਼ੁਬਾਨੀ ਰਟੇ ਸਾਰੇ ਵਾਕ ਸੁੱਖੇ ਨੇ ਲੈਕਚਰੀ ਅੰਦਾਜ਼ ਵਿਚ ਤਣ ਕੇ ਖਲੋਂਦਿਆ ਇਕੋ-ਟੱਕ ਬੋਲ ਦਿੱਤੇ । ਫਿਰ , ਭੁੱਲੀ ਵਿਸਰੀ ਰਹਿ ਗਈ ਕੋਈ ਤੁਕ ਯਾਦ ਕਰਨ ਲਈ ਉਸ ਨੇ ਕਿਸੇ ਪਹੁੰਚੇ ਸਾਧ ਵਾਂਗ ਅੱਖਾਂ ਮੀਟ ਲਈਆਂ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਤੱਕ ਸੁਣਦੀ ਕੁਝ ਬੁੜ-ਬੁੜ ਜਿਹੀ ਕਰਨ ਲੱਗ ਪਿਆ ।

ਸਫੈਦਿਆਂ ਦੀ ਡੱਬ-ਖੜੱਬੀ ਛਾਂ ਅੰਦਰ ਖੜ੍ਹੇ ਬਿਪਤਾ ਮਾਰੇ ਮੁੰਡਿਆਂ ਦੇ ਨਰਮ-ਨਾਜ਼ਕ ਮੋਢਿਆਂ ‘ਤੇ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਸੁੱਖੇ ਨੇ ਕਿੰਨਾ ਚਿਰ ਹੋਰ ਆਪਣਾ ਗਰਮ-ਸਿਧਾਂਤ ਲੱਦੀ ਜਾਣਾ ਸੀ । ਜੇ ਕਿਧਰੇ ਤਾਲ ਵਾਲੀ ਫਿਰਨੀ ਦਾ ਪਹਿਲਾ ਮੋੜ ਮੁੜਦਾ ,ਤਾਰੀ ਮਾਸਟਰ ਦਾ ਬਜਾਜ –ਚੇਤਕ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਨਜ਼ਰੀਂ ਨਾ ਪੈਂਦਾ । ਅੱਖਾਂ –ਮੁੰਦੀ ਖੜ੍ਹੇ ਸੁੱਖੇ ਨੂੰ ਥਾਏਂ ਛੱਡ , ਉਹਨਾਂ ਅੱਗਲ-ਵਾਂਡੀ ਹੋ ਕੇ ਹਰੀਏ ਦੇ ਅੰਬ ਹੇਠ ਤਾਰੀ ਨੂੰ ਜਾ ਰੋਕਿਆ । ਪੱਕੇ ਟੋਟੇ ‘ ਤੇ ਉਡਦਾ ਆਉਦਾ ਤਾਰੀ ਦਾ ਸਕੂਟਰ ਅਚਨਚੇਤ ਕੀਤੇ ਇਸ਼ਾਰੇ ਕਾਰਨ ਕਿੰਨੀ ਦੂਰ ਅੱਗੇ ਲੰਘ ਕੇ ਮਸਾਂ ਰੁਕਿਆ । ਸੜਦੀ-ਤਪਦੀ ਸੜਕ ‘ ਤੇ ਖਿਲਰੀ ਅੱਗ ਵਰਗੀ ਗਰਮੀ ਦੀ ਪ੍ਰਵਾਹ ਕੀਤੇ ਬਿਨਾਂ , ਦੋਨਾਂ ਦੇ ਨੰਗੇ ਪੈਰ , ਉਖੜੀ ਰੌੜੀ ਦੀਆਂ ਚੌਭਾਂ ਖਾਂਦੇ , ਖੜ੍ਹੇ ਸਕੂਟਰ ਤੱਕ ਆਪਣੀ ਫਰਿਆਦ ਲੈ ਕੇ ਪਹੁੰਚ ਗਏ । ਨਿੱਕੇ ਨਿੱਕੇ ਹੱਥ ਜੋੜ ਕੇ ਦੋਨਾਂ ਨੇ ਤਾਰੀ ਮਾਸਟਰ ਨੂੰ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਆਪਣੇ ਅਧਿਆਪਕਾਂ ਵਾਂਗ ਨਿੱਘੀ ਸਤਿ ਸ੍ਰੀ ਅਕਾਲ ਬੁਲਾਈ ਅਤੇ ਅਗਲਾ ਹੁੰਗਾਰਾ ਉਡੀਕੇ ਬਿਨਾਂ ਹੀ ਮੀਕੇ ਨੇ ਬਹਾਦਰ ਦੀ ਸਾਰੀ ਵਿਥਿਆ ਉਸ ਨੂੰ ਆਖ ਸੁਣਾਈ ।

ਅੱਖਾਂ ਉੱਤੇ ਲਾਏ ਚਸ਼ਮੇਂ ਵਿਚੋਂ ਦੀ ਤੇਜ਼-ਤੇਜ਼ ਝਮਕ ਹੁੰਦੀਆਂ ਦਿਸਦੀਆਂ ਤਾਰੀ ਮਾਸਟਰ ਦੀਆਂ ਨਿੱਕਿਆਂ-ਨਿੱਕਿਆਂ ਅੱਖਾਂ ਦੋਨਾਂ ਮੁੰਡਿਆਂ ਦੇ ਅਨਭੋਲ ਚਿਹਰਿਆਂ ‘ ਤੇ ਛਾਈ ਫਿਕਰਮੰਦੀ ਦੇਖ ਕੇ ਜਿਵੇਂ ਹੋਰ ਛੋਟੀਆਂ ਹੋ ਗਈਆਂ ਹੋਣ  । ਬੜੇ ਠਰੰਮੇਂ ਨਾਲ ਉਸ ਨੇ ਚਲਦਾ ਇੰਜਨ ਬੰਦ ਕਰ ਕੇ ਸਕੂਟਰ ਨੂੰ ਸਟੈਂਡ ‘ ਤੇ ਖੜਾ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਦੋਨਾਂ ਨੂੰ ਨਾਲ ਲੈ ਕੇ , ਪਿਛਾਂਹ ਰਹਿ ਗਈ ਅੰਬ ਦੀ ਸੰਘਣੀ ਛਾਂ ਹੇਠਾਂ ਮੁੜ ਗਿਆ ।

ਅੱਖਾਂ ਤੋਂ ਚਸ਼ਮਾ ਲਾਹੁੰਦਿਆਂ ਸਾਰ ਉਸ ਨੇ ਬਹਾਦਰ ਵਲ ਦੇਖਦਿਆਂ ਆਖਿਆ – ਦੇਖੋ ਸਾਥੀ , ਖੱਬੀ ਮਾਰਕੇਬਾਜ਼ੀ ਨੂੰ ਲੈਨਿਨ ਨੇ ਠੀਕ ਹੀ ਬਚਕਾਨਾ ਰੋਗ ਕਿਹਾ ਹੈ ...।‘’

ਤਾਰੀ ਦੀ ਸਾਰੀ ਗੱਲ ਸੁਨਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਦੋਨੋਂ ਮੁੰਡੇ ਇਕ ਦੂਜੇ ਵੱਲ ਝਾਕਣ ਲੱਗ ਪਏ ।

-          ਘਾਬਰੋ ਨਾ ਮੁੰਡਿਓ , ਤੁਹਾਡੀ ਮਰਜ਼ ਦਾ ਇਲਾਜ ਵੀ , ਇਸ ਸਮਾਜਿਕ-ਆਰਥਿਕ ਵਿਵਸਥਾ ਅੰਦਰ ਹੀ ਲੁਕਿਆ ਪਿਆ ਹੈ । ‘

ਦੋਨਾਂ ਮੁੰਡਿਆਂ ਦੀਆਂ ਆਪਸ ਵਿਚ ਟਕਰਾਉਦੀਆਂ ਨਜ਼ਰਾਂ ਧਰਤੀ ਵਿੱਚ ਗੱਡੀਆਂ ਗਈਆਂ ।

-          ਕੇਵਲ ਜਥੇਬੰਦਕ ਦਬਾ ਹੀ ਤੁਹਾਡੇ ਮਾਂ-ਬਾਪ ਨੂੰ ਸਮੇਂ ਦੇ ਹਾਕਮਾਂ ਤੋਂ ਨਿਜਾਤ ਦੁਆ ਸਕਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਲਈ

ਪਿਆਰੇ ਬਾਲਕੋਂ , ਤੁਸਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਅਤੇ ਅਪਣੇ ਵਰਗੇ ਅਨੇਕਾਂ ਕਾਮਿਆਂ ਦੀ ਬੰਦ-ਖਲਾਸੀ ਲਈ , ਰਾਜਕਰਨੀਆਂ ਜਮਾਤਾਂ ਵਿਰੁਧ ਜ਼ੋਰਦਾਰ ਲੋਕ-ਰਾਏ ਕਾਇਮ ਕਰਨੀ ਪਵੇਗੀ । ਆਪਣੇ ਵਿਹੜੇ ਦੇ ਸਾਰੇ  ਘਰਾਂ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਤਖਾਣਾਂ-ਲੁਹਾਰਾਂ,ਝੀਰਾਂ-ਜੁਲਾਹਿਆਂ , ਚੂਹੜਿਆਂ-ਸਰੈੜਿਆਂ ਨਾਲ ਸਾਂਝਾ ਫਰੰਟ ਉਸਾਰਨਾ ਪਵੇਗਾ । ਤਾਂ ਕਿਤੇ ਤੁਸੀਂ ਸ਼ਾਹਾਂ ਤੇ ਜੱਟਾਂ ਦੀਆਂ ਧਾਂਦਲੀਆਂ ਵਿਰੁੱਧ ਆਵਾਜ਼ ਉੱਚੀ ਕਰਨ ਵਿਚ ਲਾਮਬੰਦੀ ਕਰ ਸਕੋਗੇ । ਫਿਰ ਕਦੀ ਵੀ ਤੁਹਾਡੀ ਸੱਚੀ-ਸੁੱਚੀ ਕਿਰਤ ਉਤੇ ਨਾ ਕੋਈ ਬੜਾ-ਬਾਜ਼ ਝਬੂਟੀ ਮਾਰ ਸਕੇਗਾ ਤੇ ਨਾ ਹੀ ਕੋਈ ਅਮੀਰ-ਜ਼ਾਦਾ ਕਿਸੇ ਗਰੀਬ-ਗੁਰਬੇ ਨੂੰ ਦਿਖਾਲ ਕੇ ਕੁਲਫੀਆ ਖਾ ਸਕੇਗਾ । ‘

ਅੰਬ ਦੀ ਠੰਡੀ ਛਾਵੇਂ ਖੜ੍ਹੇ ਦੋਨਾਂ ਮੁੰਡਿਆਂ ਨੂੰ ਇਉਂ ਜਾਪਿਆ , ਜਿਵੇਂ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਪੈਰਾਂ ਹੇਠਲੀ ਧਰਤੀ ਖਿਸਕ ਕੇ ਕਿਤੇ ਦੂਰ ਗਈ ਹੋਵੇ ਤੇ ਉਹ ਦੋਵੇਂ ਪਾਤਾਲ ਵੱਲ ਹੇਠਾਂ , ਹੋਰ ਸਰਕਣ ਤੋਂ ਬਚਣ ਲਈ ਐਧਰ – ਉਧਰ ਹੱਥ ਮਾਰਦੇ ਇਕ ਦੂਜੇ ਨੂੰ ਸੰਭਾਲਣ ਦਾ ਯਤਨ ਕਰਦੇ ਹੋਸ਼-ਹਵਾਸ ਗਵਾ ਬੈਠੇ ਹੋਣ ।

ਤਾਰੀ ਮਾਸਟਰ ਆਪਣਾ ਉਪਦੇਸ਼ ਕਿੰਨਾਂ ਚਿਰ ਉਚਾਰਦੇ ਕਦੋਂ ਚਲਾ ਗਿਆ , ਉਹਨਾਂ ਦੋਨਾਂ ਵਿਚੋਂ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਪਤਾ ਤੱਕ ਨਾ ਲੱਗਾ । ਪਰ ਥੋੜੀ ਦੂਰ ਹਟਵੇਂ ਖੜ੍ਹੇ ਸਕੂਟਰ ਦਾ ਇੰਜਣ ਚਾਲੂ ਹੋਣ ਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਸੁਣ ਕੇ ਮੀਕੇ ਦੀ ਹੋਸ਼ ਬਹਾਦਰ ਨਾਲੋਂ ਜ਼ਰਾ ਪਹਿਲਾਂ ਪਰਤੀ ਸੁੰਨ-ਵੱਟਾ ਹੋਏ ਖੜ੍ਹੇ ਬਹਾਦਰ ਦਾ ਮੋਢਾ ਹਿਲਾ ਕੇ ਮੀਕੇ ਨੇ ਪੁੱਛਿਆ – ਆਈ ਕੋਈ ਗੱਲ ਸਮਝ ‘ ਚ ਮਾੜੀ ਮੋਟੀ .... ? ‘’

ਅਨਾੜੀ ਜਿਹਾ ਸਿਰ ਨਾਂਹ ਹਿਲਾਉਂਦਿਆਂ ਬਹਾਦਰ ਦੇ ਚਿਹਰੇ ਦੀ ਚਿੰਤਾ ਉਸ ਦੇ ਅੰਗਾਂ –ਪੈਰਾਂ  ਤਕ ਫੈਲ ਗਈ ।

ਤੈਨੂੰ ਕਿਸ  ਭੜੂਏ ਨੇ ਕਿਹਾ ਸੀ ਕਿ ਉਸ ਬੁਲੀ ਦੀ ਕੁਲਫੀ ਖੋਹ ਕੇ ਸਾਰੇ ਟੱਬਰ ਨੂੰ ਬਲਦੀ –ਦੀ – ਬੁੱਥੇ ਲਿਆ ਸੁੱਟ .... ‘ ਮੀਕੇ ਦੇ ਚਿਹਰੇ ‘ ਤੇ ਸੱਚ-ਮੁੱਚ ਹੀ ਹਿਰਖ ਦੇ ਨਿਸ਼ਾਨ ਉੱਭਰ ਆਏ ਸਨ ।

ਕਹਿਣ ਕਿੰਨ ਸੀ – ਮੈਂ ਆਪਣੀ ਮਰਜ਼ੀ ਨਾਲ ਖੋਹੀ ਆ , ਆਪਣੀ ਕਹਾਣੀ ਦਾ ਮੈਂ ਆਪ ਹੀਰੋ ਆਂ .... ਮੈਂ ਕਈ ਰੱਬ ਦੇ ਮਾਂਹ ਮਾਰੇ ਆ ਕਿ ਸਹੁਰੀ ਦਸੀ ਦੀ ਕੁਲਫੀ ਨੂੰ ਬੀ ਤਰਸੀ ਜਾਮਾਂ ... !..!!...!!! – ਬਹਾਦਰ ਦੇ ਤਲਖ

ਬੋਲਾਂ ‘ਚੋਂ ਉਭਰੀ ਸਿਆਣਪ ਨੂੰ ਮੀਕੇ ਨੇ ਬੜੀ ਨਰਮਾਈ ਨਾਲ ਸਿਆਣਿਆਂ ਵਰਗੀ ਸਲਾਹ ਦਿੱਤੀ – ਕਾਕੇ , ਤੂੰ ਵੀ ਨਿਰਾ ਭੌਦੂ ਈ ਏ  ਭੌਦੂ ! ਤੂੰ ਦੱਸ , ਤੂੰ ਕੋਈ  ਰਾਜਾ-ਮਹਾਰਾਜਾ ਜਾਂ ਮੰਤਰੀ –ਸੰਤਰੀ ਸੀ ਕਿ ਜੋ ਤੇਰੇ ਦਿਲ ‘ ਚ ਆਈ ਕਰ ਕੇ ਈ ਸਾਹ ਲਿਆ ...ਓਏ  ਵੀਰਿਆਂ ਆਹ ਜਿਹੜੇ ਭਾਈ ਐਹੋ ਜਿਹੀਆਂ ਸਾਖੀਆਂ ਲਿਖਦੇ ਆ ਨਾ, ਉਹ ਸਿਰਫ਼ ਆਪਣੀ ਈ ਫੂ-ਫਾਂ ਬਣਾਉਣ ਲਈ ਲਿਖਦੇ ਆ ,ਤੇਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਆਪ ਕਦੇ ਬਲੀ ਦੇ ਬੱਕਰੇ ਨਹੀਂ ਬਣਦੇ .... ਕੀ ਨਾਂ ਆਂ ਤੈਨੂੰ ਬੁਧੂ ਬਣਾਉਣ  ਵਾਲੇ ਲਿਖਾਰੀ ਦਾ , ਹੈ ਕੋਈ ਥੋਹ-ਪਤਾ ਉਹਦਾ .... ? ‘

-ਸ਼ੈਂਤ , ਸੱਜਣ ਸੂੰਹ ਆ ... ਆਪਣੇ ਨੇੜੇ-ਤੇੜੇ ਦਾ ਈ ਆ , ਸੁਣਿਆ , ਡੇਰੇ ਆਲੇ ਪੰਛੀ ਨੂੰ ਪੂਰਾ ਪਤਾ ਹੋਣਾ ਉਹਦਾ ... ?

ਸਿਰ ਚੜ੍ਹੀ ਦੁਪਹਿਰ ਦੀਆਂ ਸਿੱਧੀਆਂ ਰਿਸ਼ਮਾਂ ਸੇਕਦੇ , ਉਹ ਜਗਤ-ਪ੍ਰਸਿਧ ਲੋਕ-ਕਵੀ ਗੁਲਜ਼ਾਰ ਪੰਛੀ ਕੋਲੋਂ , ਆਪਣੀ ਕਹਾਣੀ ਦੇ ਲੇਖਕ ਦਾ ਸਰਨਾਵਾਂ ਪੁੱਛਣ ਚੱਲ ਪਏ । ਚੌੜੇ ਚੋਅ ਦੇ ਪਾਰਲੇ ਕੰਢੇ ‘ ਤੇ ਕਸਟੋਡੀਅਨ ਦੀ ਅਲਾਟ ਹੋਈ  ਦੋ ਕਿੱਲੇ ਜ਼ਮੀਨ ਦੇ ਇਕ ਕੋਨੇ ਬਣਾਏ , ਚੌਂਹ ਖਾਨਿਆਂ ਦੇ ਇਕੋ-ਇਕ ਕਮਰੇ ਦੇ ਦਰਵਾਜ਼ੇ-ਖਿੜਕੀਆਂ , ਭੋਲੇ –ਸਾਈਂ ਦੇ ਤੱਕੀਏ  ਵਾਂਗ ਖੁਲ੍ਹੇ ਪਏ ਸਨ । ਖੁਲ੍ਹੇ- ਮੋਕਲੇ ਵਿਹੜੇ ਨੂੰ ਕੀਤੀ ਚਾਰ-ਦੀਵਾਰੀ , ਦੱਸਾਂ-ਪੰਦਰਾਂ ਥਾਵਾਂ ਤੋਂ ਉਖੜੀ ਪਈ  ਸੀ । ਵਿਹੜੇ ਅੰਦਰ ਲਾਏ ਤੂਤਾਂ ਦੀ ਸੰਘਣੀ ਛਾਂ ਹੇਠ ਲੱਕੜ ਦੇ ਤਖ਼ਤ –ਪੋਸ਼ ਸਮੇਤ ਚੌਂਹ ਅਲਾਣੀਆਂ ਮੰਜੀਆਂ  ਉੱਤੇ ਇਕੋ-ਜਿਹੇ ਚਾਰ ਸਰੀਰ ਬੇ-ਹਿੱਸ ਜਿਹੇ ਪਏ ਸਨ । ਹਿਲਦੀਆਂ ਲੱਤਾਂ ਵਾਲੀ ਇਕ ਲੱਕੜ ਦੀ ਥਿੰਤੀ ਤਰਪਾਈ ਉੱਤੇ ਸਿਲਵਰ ਦਾ ਖਾਲੀ ਪਤੀਲਾ ਟੇਢਾ ਹੋਇਆ ਸੀ । ਭੁੰਜੇ ਡਿੱਗੀ ਕੜਛੀ ਨੂੰ ਇਕ ਖਰਸ-ਖਾਧਾ ਡੱਬੂ ਮੂਹਰਲੇ ਪੰਜਿਆਂ ਵਿਚ ਫਸਾਈ ਹੌਲੀ-ਹੌਲੀ ਚੱਟੀ ਜਾਂ ਰਿਹਾ ਸੀ । ਵੱਡੇ ਤੂ ਤ ਦੀ ਓਟ ਨਾਲ ਟਿਕੀਆਂ ਪੰਜ-ਛੇ ਬੋਤਲਾਂ ਦੁਪਹਿਰੇ ਖਾਧੀ ‘ ਰੋਟੀ ‘ ਹੁੰਗਾਰਾ ਭਰ ਰਹੀਆਂ ਸਨ ।

ਟਿਕੀ ਦੁਪਹਿਰ ਦੀ ਚੁੱਪ-ਚਾਂ , ਕਿਧਰੇ –ਕਿਧਰੇ ਆਉਂਦੇ ਹਵਾ ਦੇ ਹਲਕੇ ਬੁੱਲਿਆਂ ਨਾਲ ਟੁੱਟਦੀ ਸੀ ਜਾਂ ਤਿੰਨਾਂ ਮੰਜੀਆਂ ਤੋਂ ਆਉਂਦੇ ਬੇ-ਸੁੱਧ ਘੁਰਾੜਿਆਂ ਨਾਲ । ਪੋਲੇ ਪੈਰੀਂ ਦੋਨੋਂ ਮੁੰਡੇ ਤੂਤ ਦੀ ਸੁਤ –ਉਣੀਂਦਰੀ ਛਾਂ ਹੇਠ ਖੜੇ ਹੋ ਕੇ ਕਵੀ ਪੰਛੀ ਦੀ ਪਛਾਣ ਕਰਨ ਵਿਚ ਰੁਝ ਗਏ । ਬੜੇ ਧਿਆਨ ਨਾਲ ਉਹਨਾਂ ਚੌਹਾਂ ਸਰੀਰਾਂ ਦੀਆਂ ਕੱਸੀਆਂ ਗੋਗੜਾਂ ਤੇ ਗੋਲ ਉਭਾਰਾਂ ਤੇ ਜੱਤਲ ਛਾਤੀਆਂ ਨੂੰ ਵਾਚਿਆ , ਪਰ ਕਿਸੇ ਇਕ ਦੇ ਪਿੰਡੇ ‘ ਤੇ ਵੀ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਪੰਛੀਆਂ ਦੇ ਖੰਭਾਂ-ਪੰਖਾਂ ਵਰਗੀ ਕੋਮਲਤਾ ਦਿਖਾਈ ਨਾ ਦਿੱਤੀ । ਇਕ-ਅੱਧ ਵਾਰ ਉਹਨਾਂ ਲਾਗਿਓਂ ਲੰਘਦੇ ਰਾਹੀਆਂ ਤੋਂ ਕਵੀ ਪੰਛੀ ਦੀ ਪਛਾਣ ਕਰਾਉਣ ਦਾ ਯਤਨ ਵੀ ਕੀਤਾ , ਪਰ ਕਿਸੇ ਅਣ-ਕਿਆਸੇ ਖ਼ਤਰੇ ਦਾ ਪਹਾੜ ਸਿਰ ‘ ਤੇ ਆ ਡਿੱਗਣ ਡਰੋਂ ਉਹਨਾਂ ਇੰਝ ਕਰਨਾ ਵੀ ਮੁਨਾਸਿਬ ਨਾ ਸਮਝਿਆ । ਭੈ-ਭੀਤ ਹੋਏ  ਦੋ ਕਦਮ ਤੁਰ ਕੇ ਕਦੀ ਉਹ ਡੇਰਿਓਂ ਬਾਹਰ ਨਿਕਲ ਜਾਂਦੇ ਤੇ ਕਦੀ ਝਕਦੇ ਫਿਰ ਉਸੇ ਤੂਤ ਦੀ ਛਾਵੇਂ ਜਾ ਖੜ੍ਹੇ ਹੁੰਦੇ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਇਸ ਖੁਲ੍ਹੀ ਕੈਦ ਦੀ ਚਾਰ –ਦੀਵਾਰੀ ਵਿਚ ਕਿੰਨ੍ਹਾਂ ਚਿਰ ਹੋਰ ਰਹਿਣਾ ਸੀ , ਜੇ ਕਿਧਰੇ ਤਖ਼ਤਪੋਸ਼ ਉਪਰਲਾ ਅਲਸਾਇਆ ਸਰੀਰ ਪਾਸਾ ਪਰਤਣ ਲੱਗਾ ,ਧੜੰਮ ਕਰਦਾ ਹੇਠਾਂ ਨਾ ਡਿੱਗ ਪੈਂਦਾ । ਗੰਦੀਆਂ ਗਾਲ੍ਹਾਂ ਦੀ ਭਰਵੀਂ ਲੜੀ ਉਚਾਰਦਾ , ਉਹ ਸੱਜੀ ਕੂਹਣੀ ਪਲੋਸਦਾ ਬੜੀ ਮੁਸ਼ਕਲ ਨਾਲ ਉੱਠ ਕੇ ਹਾਲੀਂ ਸੰਭਲਿਆ ਹੀ ਸੀ ਕਿ ਉਸ ਦੀ ਨਿਗਾਹ ਸਹਿਮੇਂ  ਖੜ੍ਹੇ ਦੋਨੋਂ ਮੁੰਡਿਆਂ ਨੂੰ ਆਏ ਹਲਕੇ ਹਾਸੇ ਵੱਲ ਖਿੱਚੀ ਗਈ ।

-ਖੜੋ, ਤੁਹਾਡੀ ਮਾਂ ਦੀ ... ਕੀ ਕਰਦੇ ਓਏ ...ਏ ਹੈਥੇ , ਭੈਣ ਦੀ  । ‘

ਡਰੇ ਜਿਹੇ ਬਾਲ ਨੰਗੀਆਂ ਚਿੱਟੀਆਂ ਗਾਲ੍ਹਾਂ ਦੀ ਇਕ ਰੀਲ੍ਹ ਖਿੜੇ ਮੱਥੇ ਸਹਾਰ ਗਏ- ਜੀ ਈ ..ਈ  , ਅਸੀਂ ਪੰਛੀ ਸ੍ਹੈਬ ਨੂੰ ਮਿਲਣਾ ...। ‘ ਕੁਝ ਹੌਸਲਾ ਕਰਕੇ ਬਹਾਦਰ ਨੇ ਡਿੱਗ ਕੇ ਉੱਠੇ ਸਰੀਰ ਨੂੰ ਆਖਿਆ ।

-ਤੇਰੀ ਭੈਣ ਨੇ ਲਾਮਾਂ ਲੈਣੀਆਂ ਉਹਦੇ ਨਾਲ ... । ਕੀ ਕੰਮ ਆ ,... ਦੱਸ , ਫੁੱਟਦਾ ਕਿਉਂ ਨਈਂ ਮੂੰਹੋਂ ...? ਹਰਾਮਜ਼ਾਦਾ ...। ‘
-ਜੀ ਈ ...ਅਸੀਂ ਸੱਜਣ ਸੂੰਹ ਦਾ ਪਿੰਡ ਪੁੱਛਣਾ ਉਹਨਾਂ ਤੋਂ ਜੀਨ੍ਹੇ ਕਹਾਣੀ ਲਿਖੀ ਆ , ਕੁਲਫੀ । ‘
ਅਨਾੜੀ ਜਿਹੇ ਮੁੰਡੇ ਮੂੰਹੋਂ , ਸਾਹਿਤਕ ਕਿਰਤ ਦਾ ਨਾਂ ਸੁਣ ਕੇ , ਤਖ਼ਤਪੋਸ਼ ਉਤੇ ਪੱਸਰ ਬੈਠਾ ਆਕਾਰ ਕੁਝ ਗੰਭੀਰ ਹੋ ਕੇ ਬੋਲਿਆ – ਕੇੜ੍ਹਾ ਸੱਜਣ ਸੂੰਹ ... ਕੀ ਕੰਮ ਆ ੳਦ੍ਹੇ ਨਾਲ ਤੈਨੂੰ ... ? ਨਾਲੇ ਸਾਲਿਆ ਉਦ੍ਹਾਂ ਨਾਂ ਸੱਜਣ ਸੂੰਹ ਨਈਂ ਸੁਜਾਨ ਸੂੰਹ ਐ ... ਸੁਜਾਨ ਸੂੰਹ । ਉਹ ਕਿਸੇ ਪੜੇ-ਪਿੰਡ ਨਈਂ ਰਹਿੰਦਾ , ਸ਼ਹਿਰ ਰਹਿੰਦਾ ਸ਼ਹਿਰ ... ਗੁਰਦਾਸਪੁਰ । ‘

ਪੰਛੀ ਦੀ ਪਛਾਣ ਕਰਦੇ , ਛਛੋ-ਪੰਜ ਅੰਦਰ ਪਏ , ਘੜੀ ਪਲ ਉਵੇਂ ਦੇ ਉਵੇਂ ਖੜਿਆਂ ਮੁੰਡਿਆਂ ਨੂੰ ਦੇਖ ਕੇ ਖਿਝਿਆ ਮੱਥਾ ਇਕ ਵਾਰ ਫਿਰ ਘੁਰਕਿਆ – ਓਏ ਜਾਂਦੇ ਓ ਕਿ ਨਈਂ , ਉਠਾਂ ਮੈਂ ਫੇ ...ਏ , ਸਾਲੇ ਰਾਣੀ ਖਾਂ ਦੇ । ਜਾਓ , ਦਫਾ ਹੋ ਜਾਓ , ਨੀਂਦ ਹਰਾਮ ਨਾ ਕਰੋ ਮੇਰੀ ... ਜੇ ਪੂਰਾ ਸਰਨਾਂਮਾ ਚਾਹੀਦਾ , ਲਾਲੇ ਆਪਣੇ ਦਾ ,ਤਾਂ ...ਤ ਮਾਂ ਆਪਣੀ ਨੂੰ ਭੇਜੋ ਜਾ ਕੇ ... ।‘

ਮਿੱਟੀ ਝਾੜ ਕੇ ਲੰਮਿਆਂ ਪੈਣ ਲੱਗੇ ਕਵੀ ਸੂੰਹੋਂ , ‘ ਮਾਂ-ਆਪਣੀ ’ ਦਾ ਸੰਬੋਧਨ ਸੁਣ ਕੇ ਬਹਾਦਰ ਨੂੰ ਜਿਵੇਂ ਕਿਸੇ ਨੇ ਸੜਦੇ ਬਲਦੇ ਅੰਗਿਆਰਾਂ ‘ ਤੇ ਸੁੱਟ ਦਿੱਦਾ ਹੋਵੇ । ਉਸ ਦਾ ਜੀਅ ਕੀਤਾ ਕਿ ਵਾਗਲੇ ਦੀਆਂ ਉੱਖੜੀਆਂ ਇੱਟਾਂ ਮਾਰ ਮਾਰ ਕੇ ਕਵੀ ਖੋਪੜੀ ਖੱਖੜੀ ਕਰ ਦੇਵੇ । ਪਰ , ਦੁਵੱਲਿਓ ਘਿਰੇ ਬਹਾਦਰ ਨੂੰ ਇਸ ਸਮੇਂ ਆਪਣੀ ਬੇਇਜ਼ਤੀ ਨਾਲੋਂ ਮਾਂ-ਪਿਓ ਦੀ ਇੱਜ਼ਤ ਕੀਮਤੀ ਜਾਪੀ । ਕਿਸੇ ਨਾ ਕਿਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਆਪਣੇ ਅੰਦਰ ਉੱਠਿਆ ਉਬਾਲ , ਹੱਥਾਂ –ਬਾਹਵਾਂ ਤੱਕ ਲਿਆਉਣ ਤੋਂ ਤਾਂ ਭਾਵੇ ਉਸ ਨੇ ਰੋਕ ਲਿਆ , ਪਰ ਸੂੰਹ ਅੰਦਰੋਂ ਕਈ ਸਾਰੇ ਅਜਿਹੇ ਵਾਕ ਉਸ ਤੋਂ ਆਪ-ਮੁਹਾਰੇ ਉਗਲੇ ਗਏ , ਜਿਹਨਾਂ ਦੀ ਨਾਲ ਤੁਰੇ ਮੀਕੇ ਨੂੰ ਬਿਲਕੁਲ ਆਸ-ਉਮੀਦ ਨਹੀਂ ਸੀ ।

-ਭਲਾ –ਮਾਣਸ ਬਣ ਕੇ ਤੁਰਿਆ ਚੱਲ ... ਇਕ ਕੰਮ ਸੁਆਰਦਾ, ਕਿਤੇ ਹੋਰ ਨਾ ਪੰਗਾ ਖੜ੍ਹਾ ਕਰ ਲਈਂ ...’ ਮੀਕੇ ਦੀ ਦਲੀਲ ਉਸ ਅੰਦਰ ਉੱਠੀ ਹਨ੍ਹੇਰੀ ਨੂੰ ਥੰਮਣ ਲਈ ਸਹਾਈ ਤਾਂ ਜ਼ਰੂਰ ਹੋਈ , ਪਰ ਮਾਂ ਦੀ ਦਿੱਤੀ ਕਵੀ ਵਲੋਂ ਗਾਲ੍ਹ ਦੀ ਪੱਚਰ ਉਸਦੇ ਧੁਰ ਅੰਦਰ ਤੱਕ ਲਹਿ ਕੇ ਜਿਵੇਂ ਖੁੱਭ ਹੀ ਗਈ ਹੋਵੇ । ਅੰਦਰੋ-ਅੰਦਰ ਲਹੂ-ਲੁਹਾਣ ਹੋਇਆ  ਉਹ ਮੀਕੇ ਦੀ ਬਾਂਹ ਫੜੀ ਚੌਂਹ-ਕੋਹਾਂ ‘ ਤੇ ਦਿਸਦੇ ਸ਼ਹਿਰ ਗੁਰਦਾਸਪੁਰ ਨੂੰ ਦੌੜ ਪਿਆ । ਸਾਹਮਣੇ ਲਹਿੰਦਾ ਸੂਰਜ ਉਹਨਾਂ ਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਵਿਚ ਸਿੱਧਾ ਢਲਦਾ ਆਖਿਰ ਸੁੱਕੇ ਬੁੱਲਾਂ ਤੱਕ ਫੈਲ ਗਿਆ । ਪਾਣੀ ਦੇ ਘੁੱਟ ਦੀ ਚਿੰਤਾ ਕੀਤੇ ਬਿਨਾਂ ਉਹ ਦੋ-ਤਿੰਨ ਦੁੜੱਕੀਆਂ ਮਾਰ ਕੇ ਸ਼ਹਿਰੋਂ ਬਾਹਰ –ਬਾਹਰ ਚੁੰਗੀ ਲਾਗੇ ਸੜਕ ਕੰਢੇ ਰੱਖੇ ‘ਮੁੱਛ-ਮਰੋੜ ਚਾਹ ’ ਵਾਲੇ ਇਕ ਖੋਖੇ ਪਾਸ ਜਾ ਖੜ੍ਹੇ ਹੋਏ ।

-ਆਓ ਪੁੱਤਰੋ ... ਲੰਘ ਆਓ । ‘ ਅੰਦਰ , ਚਾਹ ਵਾਲੇ ਨੇ ਬੜੀ ਅਪਣੱਤ ਨਾਲ ਬਿਨਾਂ ਪੁੱਛਿਆਂ ਉਹਨਾਂ ਸਾਹਮਣੇ ਪਏ ਲੱਕੜ ਦੇ ਕਾਲੇ –ਪੀਲੇ ਬੈਂਚ ਉਤੇ ਦੋ ਗਲਾਸ ਪਾਣੀ ਲਿਆ ਰੱਖਿਆ । ਚੌਂਹ ਕੋਹਾਂ ਦੀ ਲੰਮੀਂ ਦੌੜ ਕਾਰਨ ਉਖੜੇ ਦੋਨਾਂ ਦੇ ਸਾਹ , ਡੀਕ ਲਾ ਕੇ ਪੀਤੇ ਪਾਣੀ ਨਾਲ ਟਿਕਾਣੇ ਆਏ ਹੀ ਸਨ ਕਿ ਖੋਖੇ ਵਾਲਾ ਚਾਹ ਬਣਾਉਣ ਦੇ ਇਸ਼ਾਰੇ ਦੀ ਭਾਲ ਕਰਦਾ ਕਿੰਨਾ ਹੀ ਚਿਰ ਦੋਨਾਂ ਦੇ ਹੱਥਾਂ ਵੱਲ ਦੇਖਦਾ ਰਿਹਾ । ਕੋਈ ਹੁੰਗਾਰਾ ਨਾ ਮਿਲਿਆ ਦੇਖ ਕੇ ਆਖਿਰ ਹਲਕੇ ਜਿਹੇ ਗੁੱਸੇ ਨਾਲ ਉਸ ਨੇ ਕੋਨੋਂ ਖਾਲੀ ਗਲਾਸ ਉਹਨਾਂ ਮੂਹਰਿਓਂ ਚੁਕਦਿਆਂ ਖਰ੍ਹਵੇਂ ਜਿਹੇ ਢੰਗ ਨਾਲ ਪੁੱਛਿਆ – ਕੀਹਨੂੰ ਮਿਲਣੈਂ ! ‘

-ਸਰਦਾਰ ਸੁਜਾਨ ਸੂੰਹ ਨੂੰ ... ਕਹਾਣੀਆਂ ਲਿਖਦਾ ਆ ਉਹ ... ।‘

-ਕਹਾਣੀਆਂ ਲਿਖਣ ਆਲੇ ਚਾਹਾਂ ਦੇ ਖੋਖਿਆਂ ‘ਤੇ ਨਹੀਂ , ਦਾਰੂ ਦੇ ਹਾਤਿਆਂ ‘ ਚ ਮਿਲਦੇ ਆ ...। ਬੱਸਾਂ ਦੇ ਅੱਡੇ ਲਾਗਲੇ ਸਰਕਾਰੀ ਹਾਤੇ ‘ ਚ ਭੱਜ ਜਾਓ , ਹੈਨੀਂ ਪੈਰੀਂ .... । ‘

ਖੋਖੇ ਵਾਲੇ ਦੀ ਕੀਤੀ ਠਿੱਠ ਨੂੰ ਨੇਕ ਸਲਾਹ ਮੰਨ ਕੇ , ਪੁੱਛਦੇ –ਪੁੱਛਾਂਦੇ ਉਹ ਦੱਸੇ ਟਿਕਾਣੇ ਵੱਲ ਨੂੰ ਤੁਰ ਪਏ । ਵੱਖ-ਵੱਖ ਕਿਸਮਾਂ ਦੀਆਂ ਸਜੀਆਂ-ਧਜੀਆਂ ਦੁਕਾਨਾਂ ਦੇ ਸਿਰਾਂ ‘ ਤੇ ਬੰਨ੍ਹੇ ਰੰਗ ਬਰੰਗੇ ਬੋਰਡ ਪੜ੍ਹਦੇ ਆਖਿਰ ਉਹ ਖੋਖੇ ਵਾਲੇ ਦੇ ਦੱਸੇ ਟਿਕਾਣੇ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚ ਗਏ । ਗੁਜ਼ਾਰੇ ਮਾਤਰ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਤੇ ਸਰਦੀ-ਪੁਜਦੀ ਪੰਜਾਬੀ ਉਚਾਰ ਸਕਣ ਦੇ ਯੋਗ ਹੋਣ ਕਰਕੇ , ਇਕ ਦੋ-ਹੱਟੇ ਦੇ ਸਾਰੇ ਦੇ ਸਾਰੇ ਮੱਥੇ ਉੱਪਰ ਲਿਖੀ ਇਬਾਰਤ – ‘ ਸਰਕਾਰੀ ਮਨਜ਼ੂਰ –ਸ਼ੁਦਾ ਇਹਾਤਾ ਠੇਕਾ ਦੇਸੀ ਸ਼ਰਾਬ, ਕੋਲਡ ਬੀਅਰ ‘ ਪੜ੍ਹ ਕੇ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਸਹੀ ਟਿਕਾਣਾ ਲੱਭ ਪੈਣ ਦੀ ਆਸ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਪੱਕੀ-ਠੱਕੀ  ਹੋ ਗਈ । ਇਹਾਤੇ ਦੇ ਬਿਲਕੁਲ ਸਾਹਮਣੇ , ਸੜਕ ਕੰਢੇ , ਤਰਪਾਲ ਨਾਲ ਛੱਤੀ ਮੱਛੀ ਦੀ ਰੇੜ੍ਹੀ ਲਾਗੇ ਖੜ੍ਹੇ , ਲਾਲ – ਲਾਲ ਅੱਖਾਂ ਵਾਲੇ ਫੌਜੀ ਨੁਮਾ ਬੰਦੇ ਤੋਂ ਉਹਨਾਂ ਬੇਝਿਜਕ ਹੋ ਕੇ ਸੁਜਾਨ ਸਿੰਘ ਦੇ ਅੰਦਰ ਹੋਣ ਬਾਰੇ ਪੁੱਛ ਲਿਆ । ਬਿਨਾਂ ਗੱਲ ਸਮਝਿਆਂ ਮੱਛੀ ਵਾਲੇ ਨੇ ਸਾਰੇ ਦਾ ਸਾਰਾ ਸਿਰ ਹਾਂ ਕਰਨ ਲਈ ਉੱਪਰ ਥੱਲੇ ਕਈ ਵਾਰ ਹਿਲਾ ਮਾਰਿਆ ।

ਮਿਥੇ ਨਿਸ਼ਾਨੇ ਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਐਨ ਸਾਹਮਣੇ ਦੇਖ , ਬੇਧੜਕ ਹੋਏ , ਉਹ ਦੋਨੋਂ ਅੱਗੜ-ਪਿੱਛੜ ਦੁਕਾਨ ਅੰਦਰ ਟਿਕਿਆਂ ਦਸ-ਬਾਰਾਂ ਕੁਰਸੀਆਂ ਦੀ ਪਾਲ ਲੰਘ ਕੇ , ਪਿਛਵਾੜੇ ਖੁਲ੍ਹਦੇ ਖੁਲ੍ਹੇ ਇਹਾਤੇ ਅੰਦਰ ਪਹੁੰਚ ਗਏ । ਲੋਹੇ ਦੀਆਂ ਧੁਆਂਖੀਆਂ , ਪੁਰਾਣੀਆਂ ਚਾਦਰਾਂ ਖੜੀਆਂ ਕਰਕੇ ਕੀਤੇ ਵਾਗਲੇ ਅੰਦਰ , ਸੱਠ-ਸੱਤਰ ਸੀਟਾਂ ਜਿਵੇਂ ਕਿਸੇ ਜਚਦੀ-ਮਿੱਚਦੀ ਬਰਾਤ ਦੀ ਉਡੀਕ ਅੰਦਰ ਬੈਠੀਆਂ ਬਾਹਰ ਵੱਲ ਝਾਕ ਰਹੀਆਂ ਸਨ । ਇਕ ਕੋਨੇ ਉੱਗੀ ਛੋਟੀ ਜਿਹੀ ਨਿੰਮ ਹੇਠਲੇ ਬੈਂਚ ਉੱਤੇ ,ਕਸੀਆਂ ਪੈਂਟਾਂ ਤੇ ਖੁਲ੍ਹੇ –ਢਿਲਕੇ ਕੁੜਤਿਆਂ ਵਾਲੇ ਕੁਝ ਬੰਦੇ, ਬਾਜਦਾਰਾਂ ਵਾਂਗ ਖਿਲਰੇ ਬੈਠੇ ਸਨ । ਦੂਜੇ ਕੋਨੇ ਅਛੋਪਲੇ ਜਿਹੇ ਛਹਿ ਕੇ ਖਲੋਤਿਆਂ ਦੋਨਾਂ ਮੁੰਡਿਆਂ ਸਾਹਮਣੇ ਆਪਣੇ ਕਹਾਣੀ ਲੇਖਕ ਦਾ ਪਤਾ ਲਾਉਣਾ , ਪਹਾੜ ਜਿੱਡੀ ਸਮੱਸਿਆ ਬਣੀ ਪਈ ਸੀ । ਆਖਿਰ ਮੀਕੇ ਨੇ ਖਿੱਲਰੀਆਂ ਜਟੂਰੀਆਂ ਵਾਲੇ ਇਕ ਕੱਲੇ ਬੈਠੇ ਬੰਦੇ  ਹੌਸਲਾ ਕਰਕੇ ਸੁਜਾਨ ਸਿੰਘ ਬਾਰੇ ਪੁੱਛ ਹੀ ਲਿਆ । ਆਪਣੀ ਗਥਲੀ ਫਰੋਲਦੀ ਉਸ ਦੀ ਬੇਹੋਸ਼ੀ ਵਰਗੀ ਮਸਤੀ ਨੂੰ ਸੁਜਾਨ ਸਿੰਘ ਦਾ ਨਾਂ ਸੁਣ ਕੇ ਜਿਵੇਂ ਬਿਜਲੀ ਦਾ ਤੜਕਾ ਆ ਲੱਗਾ ਹੋਵੇ ।

ਮੀਕੇ ਨੂੰ ਉੱਤਰ ਦੇਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਉਸ ਨੇ ਕਾਉਂਟਰ ‘ ਤੇ ਗਏ ਆਪਣੇ ਹਮਜੋਲੀ ਨੂੰ ਉੱਚੀ ਆਵਾਜ਼ ਦੇ ਮਾਰੀ – ਓਏ ਵਰਮਿਆਂ , ਓਏ ਸਾਲਿਆ ਤੂੰ ਹੈਥੇ ਈ ਛਾਉਣੀ ਪਾ ਕੇ ਬਹਿ ਗਿਆ , ਐਧਰ ‘ ਵੱਡੇ ਬੁੜ੍ਹੇ ’ ਦੇ ਪਾਠਕ ਆਏ ਖੜ੍ਹੇ ਆ ।‘

ਵੱਡੇ –ਬੁੜ੍ਹੇ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਸੁਣ ਕੇ ਦੂਜੀ ਪਾਲ ਅੰਦਰ ਬੈਠਾ ਸਾਹਿਤਕਾਰਾਂ ਦਾ ਪੂਰਾ ਕਾਫ਼ਲਾ , ਵਰਮੇਂ ਦੇ ਮਗਰ-ਮਗਰ ਤੁਰਿਆ , ਭੂੰਡਾਂ ਵਾਂਗ ਦੋਨਾਂ ਬਾਲਾਂ ਦੁਆਲੇ ਆ ਖੜ੍ਹਾ ਹੋਇਆ ।

-ਕਿਧਰੋਂ ਆਏ ਜੇ ... ? ਗਿੱਲ ਨੇ ਮੀਕੇ ਦੇ ਮੋਢੇ ‘ ਤੇ ਆਪਣਾ ਪਾਥੀ ਵਰਗਾ ਭਾਰ ਹੱਥ ਰੱਖ ਕੇ ਪੁੱਛਿਆ ।

-ਕੋਟਲੀਓਂ ...’ ਡਰਦੇ ਡਰਦੇ ਮੀਕੇ ਤੋਂ ਆਪਣੇ ਪਿੰਡ ਦਾ ਨਾਂ ਮਸਾਂ ਬੋਲਿਆ ਗਿਆ ।

-ਵੱਡੇ – ਬੁੜ੍ਹੇ ਨੇ ਪਤਾ ਨੀ ਥਾਡੇ ਸਿਰਾਂ ‘ ਚ ਕੀ ਜਾਦੂ ਧੂੜਿਐ , ਉਹਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਹੋਰ ਕੋਈ ਘਾਣੀਕਾਰ ਈ ਥਾਡੇ ਨੱਕ ਹੇਠ ਨੀਂ ਆਉਂਦਾ । ... ਦਰਦੀ , ਸਿਦਕੀ,ਰਿਸ਼ੀ, ਭੱਟੀ, ਗਿੱਲ, ਬਰਾੜ,ਸੰਧੂ, ਸੰਧਜ਼, ਸ਼ਰਮਾ, ਵਰਮਾ, ਮੱਟੂ,ਮਠਾਰੂ ਅਨੇਕਾਂ ਕਥਾ-ਆਕਾਸ਼ ਦੇ ਚਮਤਕਾਰ ਤਾਰਿਆਂ ‘ ਚੋਂ ਪਤਾ ਨਈਂ ਬੁੜ੍ਹੇ ਦਾ ਚੱਲਿਆ ‘ ਨਾਰ ਤ੍ਹਾਨੂੰ ਕਿਉਂ ਪਸੰਦ ਐ ... ਸਾਲਿਓ ...!’

-ਜੀ...ਈ...ਈ...,ਨਈਂ ....ਨਈਂ ਅਸੀਂ ਤਾਂ ... ! ‘

-ਨਈਂ ਤਾਂ ਨਾ ਸਈ ... ਜਾਓ ਵੜੋ ਭਾਂੜੇ ‘ਚ ...ਹਾਨੂੰ ਨਈਂ ਪਤਾ ਕੌਣ ਐ ਉਹ ਤੇ ਕਿੱਥੇ ਰਹਿੰਦੈ ...’ ਸਿਦਕੀ ਨੇ ਮੀਕੇ ਦੇ ਟੁੱਟਵੇਂ ਬੋਲ , ਬਾਜ਼ ਵਾਂਗ ਝਬੂਟੇ ਤੇ ਹੱਥਲੇ ਗਲਾਸ ਤਾ ਹਲਕਾ ਸੰਗਤਰੀ ਰੰਗ ਡੀਕ ਲਾ ਕੇ ਪੀਂਦਿਆਂ ਚਿੱਟਾ-ਥਿੱਦਾ ਕਰਾ ਦਿੱਤਾ ।

-ਤੁਹੀ ਪੁੱਤਰੋ, ਖਾਲਸਾ ਕਾਲਜ ਪਹੁੰਚੋ ਦੋ ਵਜੇ , ਸੈਹਤ ਸਭਾ ਦੀ ਮੀਟਿੰਗ ਆ ਲੈਬਰੇਰੀ ਆਲ ‘ਚ  । ਕੱਲ ਸੋਜਾਨ ਸੂੰਹ ਤਾਂ ਕੀ ‘ ਲਾਕੇ ਭਰ ਦੇ ਕਲਮਕਾਰਾਂ  ਦੇ ਦਰਸ਼ਨ-ਪਰਸ਼ਨ ਕਰ ਲਿਆ ਜੇ ਬੇਸ਼ਕ ... ‘ ਸਿਆਣੀ ਉਮਰ ਦੇ ਗਾਫਿਲ ਨੇ ਦੋਨਾਂ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਅਣਕਿਆਸੀ ਘੁੰਮਣ-ਘੇਰੀ ‘ਚੋਂ ਕੱਢ ਕੇ ਇਕ ਵਾਰ ਫਿਰ ਪੱਕੀ ਸੜਕ ‘ ਤੇ ਤੁਰਦਾ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ।

ਕੁਝ ਸਮੇਂ ਪਿੱਛੋਂ ਟੱਕਰਾਂ ਮਾਰਦੇ, ਠੋਕਰਾਂ –ਖਾਂਦੇ ਉਹ ਦੋਨੋਂ ਜਰਨੈਲੀ ਸੜਕ ਨੂੰ ਜੁੜਦੀ ਛੰਭ-ਰੋੜ ‘ ਤੇ ਉਸਰੇ ਖਾਲਸਾ ਕਾਲਿਜ ਦੇ ਵੱਡੇ ਦਰਵਾਜ਼ੇ ਦੀ ਆਰਕ ਸਾਹਮਣੇ , ਦੋ ਵਜਣ ਦੀ ਉਡੀਕ ਕਰਨ ਲਈ ਆ ਖੜੇ ਹੋਏ । ਤਪਦੀ ਭੱਠੀ ਵਾਂਗ ਸੜਦੀ ਸੜਕ ਤੇ ਦੌੜਦਾ ਕੋਈ ਕੋਈ ਖਾਲੀ ਜਾਂ ਭਰਿਆ ਰਿਕਸ਼ਾ ,ਉਹਨਾਂ ਦੀਆਂ ਨੰਗੀਆਂ ਲੱਤਾਂ-ਬਾਹਾਂ ‘ਤੇ ਜੰਮੀ ਕਲਰੀ ਮਿੱਟੀ ਨੂੰ ਹਲਕੀ ਜਿਹੀ ਹਵਾ ਦਿੰਦਾ , ਲੰਘਦਾ ਗਿਆ । ਮੁੱਖ-ਦੁਆਰ ਦੀ ਟੀਸੀ ਉੱਪਰ ਇੱਟਾਂ-ਸੀਮਿੰਟ ਨਾਲ ਬੀੜੀ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਦੀ ਰੋਹ ਭਰੀ ਆਦਮ-ਕੱਦ ਤਸਵੀਰ ,ਉਹਨਾਂ ਦੋਨਾਂ ਵੱਲ ਨੂੰ ਓਨੀ ਦੇਰ ਤੱਕ ਲਗਾਤਾਰ ਦੇਖਦੀ ਰਹੀ ਜਿੰਨਾਂ ਚਿਰ ਇਕ ਰਿਕਸ਼ਾ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਐਨ ਬਰਾਬਰ ਆ ਕੇ ਰੁਕ ਨਾ ਗਈ । ਬੜੇ ਹੀ ਸਹਿਜ-ਧੀਰਜ ਨਾਲ ਇਕ ਲੰਮਾ-ਉੱਚਾ ਰੋਹਬ-ਦ੍ਹਾਰ ਬਜੁਰਗ , ਖੂੰਟੀ ਆਸਰੇ ਰਿਕਸ਼ੇ ‘ਚੋਂ ਹੇਠਾਂ ਉਤਰਿਆ । ਇਕ ਹੱਥ ਫੜਿਆ ਕੀਮਤੀ ਬੈਗ ਉਸ ਨੇ ਖੱਬੀ ਬਗਲ ਹੇਠ ਦਬਾ ਕੇ ਪਹਿਲਾਂ ਦੋ ਕਦਮ ਅੰਦਰ ਵੱਲ ਨੂੰ ਭਰੇ ਫਿਰ ਇਕ-ਟੱਕ ਉਹਦੀ ਵਲ ਦੇਖਦੇ ਬਾਲਾਂ ਨੂੰ ਦੇਖ ਕੇ , ਉਹ ਥਾਏਂ ਰੁੱਕ ਗਿਆ ।

ਭੁੱਖੇ –ਤਿਹਾਏ ਸਹਿਮੇ ਬੱਚੇ ਉਸਨੂੰ ਰੁਕਿਆ ਦੇਖ ਕੇ ਪਹਿਲਾਂ ਤਾਂ ਸਹਿਮ ਜਿਹੇ ਗਏ , ਪਰ ਉਸ ਦੀਆਂ ਮੋਟੇ ਸ਼ੀਸ਼ੇ ਦੀਆਂ ਐਨਕਾਂ ‘ ਚੋਂ ਛਣਦੀ ਘੋਖਵੀਂ ਨਿਗਾਹ , ਅਗਲੇ ਹੀ ਪਲ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਪਿਆਰੀ ਪਿਆਰੀ ਲੱਗਣ ਲੱਗੀ । ਮੋਹ ਵੱਸ ਹੋਏ। ਥੋੜੀ ਦੂਰ ਹਟਵੇਂ ਖੜ੍ਹੇ ਛੇਆਂ ਪੈਰਾਂ ਦੇ ਪੋਲੇ –ਪੋਲੇ ਕਦਕ ਦੋਨਾਂ ਪਾਸਿਆਂ ਤੋਂ , ਇਕ ਦੂਜੇ ਵਲ ਆਪ-ਮੁਹਾਰੇ ਵਧ ਕੇ , ਵਿਚਕਾਰ ਬਣਦੀ ਸਾਰੀ ਵਿੱਥ ਮੁਕਾ , ਕੇਲੇ ਦੀਆਂ ਜੜ੍ਹਾਂ ਲਾਗੇ ਉੱਗੇ ਅੰਬਾਂ ਦੇ ਕੋਮਲ ਬੂਟਿਆਂ ਵਾਂਗ ਖੜੋ ਗਏ । ਨਿੱਕਿਆਂ-ਨਿੱਕਿਆਂ ਹਿੱਕਾਂ ਅੰਦਰ ਲਟਕਦਾ ਵੱਡਾ ਸਾਰਾ ਪ੍ਰਸ਼ਨ ,ਸਾਹਮਣੇ ਖੜ੍ਹੀ ਚੌੜੀ ਛਾਤੀ ਤੇ ਇਸ਼ਤਿਹਾਰ ਵਾਂਗ ਚਿਪਕ ਗਿਆ । ਖੂੰਟੀ ਵਾਲਾ ਕੰਬਦਾ ਹੱਥ ਜੁੜੇ ਛੋਟੇ-ਛੋਟੇ ਹੱਥ ਦੁੱਧ-ਚਿੱਟੀ ਬੁਸ਼-ਸ਼ਰਟ ‘ ਤੇ ਮਿੱਟੀ –ਘੱਟੇ ਦਾ ਠੱਪਾ ਮਾਰ ਗਏ । ਥੰਮਾਂ ਜਿੱਡੀਆਂ ਲੱਤਾਂ ਨਾਲ ਚਿਮੜਿਆ ਨਿਰਛਲ ਮੋਹ , ਲਾਲ ਸੁਰਖ ਖਾਖਾਂ ‘ ਤੇ ਤਰੇਲ-ਮੋਮੀ ਬਣ ਕੇ ਵੱਗਣ ਲੱਗਾ । ਉੱਧਰ ਭਰੇ ਹੋਏ ਗੱਚ ‘ ਚੋਂ ਨਿਕਲਦੇ ਟੁੱਟਵੇਂ ਬੋਲ ਹੌਲੀ-ਹੌਲੀ ਬਲੂਰ ਬਾਲਾਂ ਦਾ ਥਾਂ ਟਿਕਾਣਾ , ਘਰ ਗਿਰਾਂ ਪੁੱਛਣ ਲਈ ਉਤਾਵਲੇ ਹੋ ਗਏ ।

-ਅਸੀਂ ਸੁਜਾਨ ਸਿੰਘ ਜੀ ਨੂੰ ਮਿਲਣਾਂ.. ‘ ਦੋਨਾਂ ਮੂੰਹੋ ਨਿਕਲਿਆ ਸਵਾਲ ਵਰਗਾ ਜਵਾਬ , ਪਹਾੜ ਜਿੱਡੀ ਦੇਹ ਨੂੰ ਰੇਤ ਦੀ ਢੇਰੀ ਵਾਂਗ ਵਿੱਛਦਾ ਕਰ ਗਿਆ ।

-ਕੀ ਕੰਮ ਐ, ਉਹਦੇ ਨ ....?’ ਵਾਕ ਦਾ ਅਖੀਰਲਾ ਅੱਖਰ ਸੰਘੋਂ ਵਿਚਕਾਰ ਫਿਰ ਘੁੱਟਿਆ ਗਿਆ ।

-ਉਹਦੀ ਕੁਲਫੀ ਕਹਾਣੀ ਨੇ ਮੇਰੇ ਮਾਂ-ਪਿਓ ਦੀ ਜਾਨ ਛਕੰਜੇ ‘ ਚ ਫਾਹੀ ਪਈ ਐ । ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਛੁੜਾਉਣ ਦੀ , ਉਸ ਤੋਂ ਅਸੀਂ ਕੋਈ ਤਰਕੀਬ ਪੁੱਛਣ ਆਏ ਆਂ ! ‘ ਬਹਾਦਰ ਦੇ ਬੋਲਾਂ ਅੰਦਰ ਇਕ ਦਮ ਦ੍ਰਿੜਤਾ ਪੱਸਰ ਗਈ ।

ਆਦਮਕੱਦ ਭਾਵਕਤਾ ਇਕੋ ਝਟਕੇ ਅੰਦਰ ਉੱਡ-ਪੁੱਡ ਕੇ ਦੋਨਾਂ ਸਾਹਮਣੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ ਚਿੰਨ੍ਹ ਬਣ ਕੇ ਫੈਲ ਗਈ – ਕੀ ਹੋਇਆ ...? ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ! ‘

ਮੀਕੇ ਦਾ ਵਿਸਥਾਰ ਸਾਹਮਣੇ ਖੜ੍ਰ੍ਹੇ ਬ੍ਹਿਛ ਨੂੰ ਪੱਤਾ-ਪੱਤਾ ਕਰ ਗਿਆ –ਚਲੋ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਬਚਾਉਣ ਬਾਰੇ ਵਿਚਾਰ ਚਰਚਾ ਕਰੀਏ ..ਹੁਣੇ ਈ , ਦੋ  ਵਜੇ ... ਸਭਾ ਦੀ ਇਕੱਤਰਤਾ ‘ ਚ । ‘

ਹਰੇ-ਭਰੇ ਕਾਲਿਜ ਦੀਆਂ ਟੇਢੀਆਂ –ਮੇਢੀਆਂ ਲਾਨਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਨਾਲ ਉਗਾਏ ਅਨੇਕਾਂ ਕਿਸਮਾਂ ਦੇ ਫੁੱਲਾਂ –ਬੂਟਿਆਂ ਕੋਲੋਂ ਦੀ ਲੰਘਦੇ ਤਿੰਨੇ ਜਣੇ , ਦੋ  ਵੱਜਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਲਾਇਬਰੇਰੀ ਹਾਲ ਅੰਦਰ ਜਾ ਬੈਠੇ । ਵਿਸ਼ਾਲ ਖੁਲ੍ਹੇ ਕਮਰੇ ਦੀ ਛੱਤ ਨੂੰ ਛੋਂਹਦੇ ਰੈਕਾਂ ਅੰਦਰ ਚਾਰਾਂ ਕੰਧਾਂ ਨਾਲ ਚਿਪਕੀਆਂ ਕਿਤਾਬਾਂ ਦੀਆਂ ਟੋਕਣਾਂ ਦੇਖ ਕੇ ਕੁਝ ਚਿਰ ਲਈ ਤਾਂ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਭੁੱਲ ਹੀ ਗਿਆ ਕਿ ਉਹ ਕਿੱਥੇ ਅਤੇ ਕਿਸ ਕੰਮ ਆਏ ਹਨ ।

-ਐਨ੍ਹਾਂ ਸਾਰੀਆਂ ਕਿਤਾਬਾਂ ਅੰਦਰ ਕੁਲਫੀਆਂ ਈ ਲਿਖਿਆਂ ਆਂ, ਮਹਾਟਰ ਜੀ ? ‘ ਬਿਰਧ ਨਾਲ ਢੁੱਕ ਕੇ ਬੈਠੇ ਮੀਕੇ ਨੇ ਸ਼ੰਕਾ ਨਵਿਰਤ ਕਰਨ ਲਈ ਆਖਿਰ ਪੁੱਛ ਹੀ ਲਿਆ ।

-ਨਈਂ ਬੇਟੇ , ਦੁੱਖ ਤਾਂ ਇਹੀ ਐ ... , ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਕਿਸੇ ਅੰਦਰੋਂ ਵੀ ਕੁਲਫੀ ਨਹੀਂ ਲੱਭਣੀ । ‘ ਭੋਲੇ-ਭਾਲੇ ਮੀਕੇ ਦਾ ਸਹਿ-ਸੁਭਾ ਪੁੱਛਿਆ ਪ੍ਰਸ਼ਨ , ਬਿਰਧ ਦਾ ਉੱਤਰ ਸੁਣ ਕੇ ਹੋਰ ਦੁਬਧਾ ਅੰਦਰ ਲਟਕ ਗਿਆ ।

ਮਾਸਟਰ ਬਾਬੇ ਦੇ ਦੂਜੇ ਹੱਥ ਗੱਦੇ-ਦਾਰ ਕੁਰਸੀ ‘ ਤੇ ਬੈਠੇ ਬਹਾਦਰ ਦੇ ਖਿੱਲਰੇ ਵਾਲਾਂ ਨੂੰ ਛੇੜਦੀ ਛੱਤ-ਪੱਖੇ ਦੀ ਬੁੱਲੇਦਾਰ ਹਵਾ , ਉਸਨੂੰ ਨੀਂਦ ਦੀ ਲਪੇਟ ਅੰਦਰ ਸੁੱਟਣ ਹੀ ਲੱਗੀ ਸੀ ਕਿ ਸਾਹਮਣਲੀ ਪਾਲ ਦੇ ਸੋਫੇ ‘ ਤੇ ਟਿਕੇ ਖੁੱਲੀ-ਚਿੱਟੀ ਵਰਦੀ ਵਾਲੇ ਇਕ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਵਿਅਕਤੀ ਨੇ , ਉਹਨਾਂ ਦੋਨਾਂ ਵੱਲ ਇਸ਼ਾਰਾ ਕਰਕੇ ਬਿਰਧ ਤੋਂ ਪੁੱਛਿਆ – ਹਾਆ , ਪੰਖੇਰੂ ਕਿਥੋਂ ਫ਼ਸਾਏ ਆ ... ? ‘

ਬਿਰਧ ਨੂੰ ਆਇਆ ਉਬਾਲ ਕਿਸੇ ਯੋਗ ਉੱਤਰ ਦੀ ਭਾਲ ਬਿਨਾਂ ਹੀ ਨੀਵੀਂ ਪਾ ਕੇ ਰਹਿ ਗਿਆ ।

ਥੋੜੇ ਹੀ ਚਿਰ ਪਿੱਛੋਂ , ਸੋਫੇ ‘ ਤੇ ਬਿਰਾਜੀ ਚਿੱਟੀ ਵਰਦੀ ਦੀ ਬਾਂਹ –ਘੜੀ ਨੂੰ ਫਿਰ ਅੱਚਵੀ ਲੱਗਣ ਲੱਗ ਪਈ । ਉਸਨੇ ਸੱਜਾ ਗੁੱਟ ਉਤਾਂਹ ਉਛਾਲ ਕੇ ਉੱਚੀ ਕੀਤੀ ਬਾਂਹ ਤੋਂ ਕਈ ਗੁਣਾਂ ਉੱਚੀ ਆਵਾਜ਼ ਕੱਢੀ –ਤਿੰਨ ਵੱਜਣ ਨੂੰ ਫਿਰਦੇ ਆ, ਆਏ ਹਾਲੀਂ ਢਾਈ ਟੋਟਰੂ ਵੀ ਨਈਂ ...!’

-ਬਾਬਾ ਜੀ, ਸੁਜਾਨ ਸੂੰਹ ਹਾਲੀਂ ਆਇਆ ਕਿ ਨਈਂ ... ? ‘ ਆਲਾ-ਦੁਆਲਾ ਘੋਖਦੇ ਮੀਕੇ ਨੇ ਅੰਦਰ ਆਏ ਬੈਠੇ  ਪੰਜ ਸੱਤ ਰੋਹਬਦਾਰ ਚਿਹਰਿਆਂ ਨੂੰ ਨਿਹਾਰਦਿਆਂ ਪੁੱਛਿਆ ।

-ਆਇਆ ਕਿ ਆਇਆ ਸਮਝੋ ... ! ਫਿਕਰ ਨਾ ਕਰੋ , ਤੁਹਾਨੂੰ ਉਹ ਜ਼ਰੂਰ ਮਿਲੇਗਾ ... ।‘ ਬਿਰਧ ਵੱਲੋਂ ਮਿਲੀ ਢਾਰਸ ਕਮਰਿਉਂ ਬਾਹਰ , ਉੱਠੇ ਬੇਤਸ਼ਾਹਾ ਰੌਲੇ ਅੰਦਰ ਰਲ-ਗੱਡ ਜਿਹੀ ਹੋ ਗਈ । ਮਨਜ਼ੂਰ – ਸ਼ੁਦਾ ਇਹਾਤੇ ਵਾਲੀ ਸਾਰੀ ਦੀ ਸਾਰੀ ਟੋਲੀ ਅੰਦਰ ਆਉਂਦੀ ਦੇਖ ਕੇ ਮੀਕੇ ਨੇ ਜਾਚਿਆ ਕਿ ਹਾਲ ਅੰਦਰ ਬੈਠੀ ਟਾਵੀਂ ਟਾਵੀਂ ਕੁਰਸੀ ਨੂੰ ਜਿਵੇਂ ਚਾਅ ਜਿਹਾ ਚੜ੍ਹ ਗਿਆ ਹੋਵੇ । ਸੋਫੇ ‘ ਤੇ ਪਸਰੀ ਚਿੱਟੀ –ਖੁੱਲੀ ਵਰਦੀ ਨੇ ਤਾਂ ਪਿਛਾਂਹ ਸੁੱਟੀ ਢੋਅ ਸਿੱਧੀ ਕਰਦੇ ‘ਜੀ ਆਇਆਂ ’ ਕਹਿਣ ਵਰਗੀ ਟਕੋਰ ਲਾਉਣ ਵਿਚ ਕੋਈ ਢਿੱਲ ਨਾ ਵਰਤੀ – ਸੰਗਤਾਂ ਕਿਤੋਂ ਧਾਰ ਲਾ ਕੇ ਆਈਆਂ ਜਾਪਦੀਆਂ ...!

-ਭਾਈਆਂ ਨੂੰ ਆਖ਼ਰ ਭਾਈ ਈ ਪਛਾਣਦੇ ਐ ... ਕਿਉਂ ਬਾਬਿਓ , ਸੂਤ ਐ ਨਾ ,ਕੀਲੀ ... ? ‘ ਟੋਲੀ ‘ ਚੋਂ ਆਈ ਚੀਕ ਵਰਗੀ ਆਵਾਜ਼ ਸੋਫੇ ਨੂੰ ਮੋੜਵਾਂ ਉੱਤਰ ਦਿੰਦੀ ਅਗਲੀ ਪਾਲ ਵੱਲ ਨੂੰ ਸਰਕ ਗਈ ।

-ਪੂਰੀ ਜਿੰਦਾਬਾਦ ਕਿ ... ।‘ ਖੰਘੂਰਾ ਮਾਰ ਕੇ ਉਠਿਆ ਸੋਫਾ ਝੂਮਦੀਆਂ ਕਰਸੀਆਂ ਅੰਦਰ ਜਾ ਰਲਿਆ ।

-ਸੁਜਾਨ ਸੂੰਹ ਇਨ੍ਹਾਂ ‘ ਚੋਂ ਕੇੜ੍ਹਾ ਆ ,ਬਾਬਾ ਜੀ ... ? ‘ ਭੈ-ਭੀਤ ਹੋਏ ਮੀਕੇ ਨੇ ਦਿਨ-ਦੁਪੇਹਰੇ ਹੁੰਦੀ ਖਰਮਸਤੀ ਤੋਂ ਘਬਰਾ ਕੇ ਬਿਰਧ ਦੇ ਐਨ ਨਾਲ ਚਿਮੜਦਿਆਂ ਪੁੱਛਿਆ ।

- ਨਈਂ, ਬੱਲੀਏ ਨਈਂ , ਉਹ ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਕਦੀ ਵੀ ਨਹੀਂ ਹੋਇਆ । ‘ ਭਾਰੇ ਗੰਭੀਰ ਬੋਲਾਂ ਅੰਦਰਲਾ ਦਿਲਾਸਾ ਮੀਕੇ ਨੂੰ ਪੂਰਾ ਠੁਮਕਾ ਨਾ ਦੇ ਸਕਿਆ ।

-ਉਹ ਕਦੋਂ ਆਵੇਗਾ ਫੇਰ ... ? ‘ ਚਿੰਤਾਤੁਰ ਹੋਇਆ ਬਹਾਦਰ ਅੱਬੜ-ਬਾਹਾ ਉੱਠਿਆ ਤੇ ਅਕਾਰਣ ਹੀ ਐਧਰ ਓਧਰ ਦੇਖਣ ਲੱਗ ਪਿਆ ।

ਬਹਾਦਰ ਮੂੰਹੋ ਨਿਕਲੇ ਰੋਣ-ਹਾਕੇ ਬੋਲਾਂ ਅੰਦਰ ਦੀ ਚਿੰਤਾ , ਮਹਿਸੂਸਦਿਆਂ ਬਿਰਧ ਹੱਥ ਫੜੀ ਖੂੰਟੀ ਇਕ ਦਮ ਸਿੱਧੀ ਤਣ ਕੇ ਖੜ੍ਹੀ ਹੋ ਗਈ । ਹੁਣੇ ਹੁਣੇ ਧੀਮਾ-ਧੀਮਾ ਬੋਲਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਬਰਸਾਤੀ ਬੱਦਲ ਦੀ ਗਰਜ ਵਾਂਗ ਕਮਰੇ ਅੰਦਰ ਫੈਲ ਗਈ ।

-ਸਾਹਿਤਕਾਰ ਵੀਰੋ , ਪ੍ਰਗਤੀਵਾਦੀ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਤੋਂ ਸਾਹਿਤ ਦੀ ਸਿਰਜਣਾ ਕਰਨ ਦਾ ਇਕੋ ਇਕ ਮੁੱਖ ਮੰਤਵ ਅਨਿਆਂ  ਵਿਰੁੱਧ ਡਟਣਾ ਅਤੇ ਜਾਬਰ ਨੂੰ ਵੰਗਾਰਨਾ ਰਿਹਾ ਹੈ । ਜਿਹਨਾਂ ਲੇਖਕਾਂ ਨੇ ਸਾਹਿਤ ਦੇ ਇਸ ਮੰਤਵ ਤੇ ਅੰਗ-ਸੰਗ ਖੜੋ ਕੇ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਸਮਾਜਕ ਵਿਕਾਸ ਦੀ ਗਤੀ ਨੂੰ ਨਿਰਧਾਰਤ ਕਰਨ ਦਾ ਯਤਨ ਕੀਤੈ , ਉਹਨਾਂ ਦ ਜਨ-ਸਮੂਹ ਅੱਜ ਇਕ ਗੰਭੀਰ ਸੰਕਟ ਅੰਦਰ ਘਿਰਿਆ ,ਅਸਲੋਂ ਹੀ ਅਣ-ਮਨੁੱਖੀ ਪਰਿਸਥਿਤੀਆਂ ਹੰਢਾਉਣ ਲਈ ਮਜਬੂਰ ਕੀਤਾ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ । ਕੀ ਅੱਜ ਦੀ ਨੌਜਵਾਨ ਪੀੜ੍ਹੀ ਸਾਹਿਤ ਦੀ ਸਾਰਥਿਕਤਾ ਨੂੰ ਕਬੂਲਦੀ , ਸੱਚੀ ਸੁੱਚੀ ਲੋਕ ਆਵਾਜ਼ ਬਣਨ ਹਿਤ ਕਲਮਕਾਰੀ ਤੋਂ ਅਗਾਂਹ, ਜੀਵਨ ਦੇ ਵਿਸ਼ਾਲ ਖੁਲ੍ਹੇ ਖੇਤਰ ਵਿਚ ਕਰਮਸ਼ੀਲ ਹੋਣ ਲਈ ਹੱਥ ਖੜ੍ਹੇ ਕਰੇਗੀ ...?....??...???

-ਗੱਲ ਸਾਧ , ਭਾਖਾ ‘ ਚ ਨਈਂ , ਲੋਕ ਬੋਲੀ ‘ਚ ਹੋਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਐ , ਕੀ ਚਾਹੁੰਦੇ ਓ ਤੁਸੀਂ , ਬਾਬਿਓ ,ਜ਼ਰਾ ਸਾਫ਼-ਸਾਫ਼ ਉਚਰੋ ... ਗੋਡਿਆਂ ਤੱਕ ਲਮਕਦਾ ਲੰਮਾ ਥੈਲਾ ਮੋਢਿਓਂ ਲਾਹ ਕੇ , ਆਪਣੀ ਸੀਟ ਤੋਂ ਉੱਠ ਖੜੋਤੇ ‘ ਅਨਪੜ੍ਹ ’ ਨੇ ਬਾਹਾਂ ਟੁੰਗਦਿਆਂ ਬਿਰਧ ਨੂੰ ਚਿਤਾਰਿਆ ।

-ਕੁਲਫੀ ਕਹਾਣੀ ਦੇ ਮੁੱਖ ਪਾਤਰ ਬਹਾਦਰ ਦਾ ਮਾਂ-ਪਿਓ ਸਥਾਪਤੀ ਦੇ ਬੂਟ-ਚੱਟਾਂ ਦੀ ਬਾ-ਮੁਸ਼ੱਕਤ ਕੈਦ ਅੰਦਰ ਘਿਰ ਗਿਐ , ... ਤੁਸੀਂ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਰਿਹਾਈ ਲਈ ਕੀ ਯੋਗਦਾਨ ਪਾ ਸਕਦੇ ਹੋ ? ‘

-ਐ ਗਾਹਕ ਬਣਦੇ ਆ ,ਬੁੜੇ ਦੇ ... ਪਾਤਰਾਂ ਦੀਆਂ ਮਾਵਾਂ-ਭੈਣਾਂ ਨਾਲ ਸਿੱਧਾ ਕੰਨਨੈਕਨ ਕਰਕੇ – ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਦੀ ਛੱਡੀ ਛੁਰਲੀ ‘ ਸਾਥਰ ’ ਦੇ ਥਥਲਾਉਂਦੇ ਬੋਲਾਂ ਹੇਠ ਨੱਪੀ ਗਈ – ਜਗ...ਜੁਗ...ਜੋਗਦਾਨ ਪਾਉਣ ਪ...ਪਭ.....ਪਾਲਟੀਆਂ ਦਾ ਕੰਮ ਆ , ਹ....ਹ.....ਹਾਡਾ.....ਨਈਂ । ਹ....ਹ...ਹਾਡੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨਾ ਦ.....ਦ....ਦਿਲੀ ਹਮਦਰਦੀ ਐ  । ਬ......ਬ....ਬੱਧ ਤੋਂ ਬੱਧ ਮਤਾ ਪਾਸ ਕ....ਕ.....ਕਰ ਸਕਦੇ ਆਂ , ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਹ.....ਹ.....ਹੱਕ ‘ ਚ ।

ਹੁਣੇ ਹੁਣੇ ਹੱਸਦਾ ਹਾਲ ਕੌੜੇ ਕੁਸੈਲੇ ਸਾਹਾਂ ਨਾਲ ਭਰਨਾ ਚਾਲੂ ਹੋ ਗਿਆ – ਨਹੀਂ ਇਹ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦਾ , ਮਤਾ ਪਾਸ ਕਰਨ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਦੋਨੋਂ ਪੱਖ ਵਿਚਾਰਨੇ ਪੈਣਗੇ ।....ਹੋ ਸਕਦਾ ਬਹਾਦਰ ਹੋਰਾਂ ਦਾ ਕਸੂਰ ਸਾਵੇਂ ਤੋਂ ਵੀ ਕਿਤੇ ਵੱਧ ਹੋਵੇ ...!’ ਚਿੱਟੀ ਖੁੱਲ੍ਹੀ ਵਰਦੀ ਵੱਡੀ ਟੋਲੀ ‘ਚੋਂ ਉੱਠ ਕੇ ਮੁੜ ਸੋਫੇ ‘ ਤੇ ਮੁੜਦਿਆਂ ਪੂਰਾ ਖੁੱਲ ਕੇ ਬੋਲੀ ।

-ਬਿਲਕੁਲ ਠੀਕ ਆਖਿਆ ‘ ਦਰਦੀ ’ ਨੇ ... ਤਾੜੀ ਇਕ ਹੱਥ ਨਾਲ ਕਦੇ ਨਈਂ ਵੱਜਦੀ ...ਭਾਊ ਨੀਲ ਗਿਰੀ । ‘  ’ ਦਰਦੀ ’ ਦੀ ਧਿਰ ਬਣ ਕੇ ਪੁੱਗਰਦਾ ਵਾਕ-ਆਊਟ ਵਰਗੀ ਅਵਸਥਾ ਅੰਦਰ ਖੜ੍ਹਾ ਹੋ ਗਿਆ ।

-ਸਾਰੇ ਮੱਤ-ਭੇਦ ਖ਼ਤਮ ਕਰਕੇ ਆਪਸੀ ਲੈਣ-ਦੇਣ ਅਤੇ ਮੇਲ –ਮਿਲਾਪ ਦੀ ਲਚਕਦਾਰ ਨੀਤੀ ਰਾਹੀਂ , ਹਰ ਮਸਲੇ ਦਾ ਹੱਲ ਟੇਬਲਟਾਕ ‘ ਤੇ ਸਮਝੌਤਾ ਬਣ ਕੇ ਨਿਕਲ ਸਕਦਾ ... ਕਾਮਰੇਡ ਸਖੀ ਰਾਮ ਦਾ ਸੁਝਾ ਭਰੀਆਂ ਕੁਰਸੀਆਂ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਅਛੋਪਲੇ ਜਿਹੇ ਪਿਛਲੀਆਂ ਸੀਟਾਂ ‘ ਚੋਂ ਇਕ ‘ ਤੇ ਆ ਬੈਠੇ ਕਾਮਰੇਡ ਜੋਸ਼ੀਲੇ ਨੇ ਪੈਂਦੀ ਸੱਟੇ ਉਸ ਦੇ ਮੂੰਹੋਂ ਬੋਚ ਲਿਆ ।

ਝੂਠ ...ਫਰੇਬ ....ਧੋਖਾ , ਮੇਲ-ਮਿਲਾਪ ਦੀ ਪਿੱਛਲ-ਖੁਰੀ ਨੀਤੀ ਕਿਰਤੀ ਵਰਗ ਦੀ ਜੁਝਾਰ – ਧਾਰਾ ਸਰਾ-ਸਰ ਧੋਖਾ ਸਿੱਧ ਹੋਈ ਐ .... । ਸਥਾਪਤੀ ਦੀ ਪਿੱਠੂ ਤੇ ਚਗੜੀ ਬਚਾਉ ਸਾਹਿਤ ਰਚਨਾ ਦੀ ਭਾਂਜਵਾਦੀ ਸੁਰ ਨੇ ਮਜ਼ਦੂਰ ਜਮਾਤ ਦੇ ਮੁਕਤੀ ਘੋਲਾਂ  ਨਾਲ ਸਦਾ ਲਈ ਗਦਾਰੀ ਕੀਤੀ ਐ .... । ਇਸ ਲਈ ਜੁਝਾਰ ਸਾਥੀਓ , ਆਓ ਸਮੇਂ ਦੀ ਨਬਜ਼ ਪਛਾਣਦਿਆਂ ਨਾਮਧਰੀਕ ਅਗਾਂਹਵਧੂ ਸਾਹਿਤ ਸਭਾਵਾਂ ਦੇ ਮਤੇ-ਪਾਊ ਅਤੇ ਪਿਛਲੱਗ ਖਾਸੇ ਨੂੰ ਨਿਖੇੜਦਿਆਂ ਕ੍ਰਾਤੀਕਾਰੀ ਸਾਹਿਤ ਰਚਨਾ ਦੇ ਐਲਾਨਨਾਮੇਂ ‘ ਤੇ ਦਸਖ਼ਤ ਕਰੀਏ ਤਾਂ ਜੋ ਆਉਂਦੇ  ਭਵਿਖ ਵਿਚ ਬਹਾਦਰ ਵਰਗੇ ਇਨਕਲਾਬੀ ਪਾਤਰਾਂ ਨੂੰ ਮਰਨ ਕੰਢੇ ਪਹੁੰਚਿਆ  ਬੋਦਾ ਖੋਖਲਾ ਨਿਜ਼ਾਮ ਮੁੜ ਕਦੀ ਵੀ ਹੈਰਾਸ ...। ਉੱਚੀ ਉੱਚੀ ਬਾਹਾਂ ਉਲਾਰਦੇ ‘ ਜੋਸ਼ੀਲੇ ’ ਨੇ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਹੋਰ ਕਿੰਨਾਂ ਚਿਰ ਇਵੇਂ ਹੀ ਪਸੀਨਿਓ – ਪਸੀਨੀ ਹੁੰਦੇ ਰਹਿਣਾ ਸੀ ਜੇ ਭਾਊ ਨੀਲ ਗਿਰੀ ਨਾਲ ਛਿੜੀ ਉਸਦੀ ਸਿੱਧੀ ਝੜੱਪ , ਹੱਥੋਂ ਪਾਈ ਤੱਕ ਨਾ ਪਹੁੰਚਦੀ ।

ਕਮਰੇ ਅੰਦਰ ਬੈਠੇ ਹਾਜ਼ਰ ਮੈਂਬਰਾਂ ਨੇ ਪੈ-ਪੁਆ ਕੇ ਦੋਨਾਂ ਧਿਰਾਂ ਠੰਢੇ ਕਰਨ ਲਈ ਕੁਝ ਨ-ਕੁਝ ਹਿੱਸਾ ਜ਼ਰੂਰ ਪਾਇਆ , ਪਰ ਮੀਕਾ ਤੇ ਬਹਾਦਰ ਆਪਣੇ ਲਾਗੇ ਬੇਚੈਨ ਹੋਏ ਬਿਰਧ-ਬਾਬੇ ਤੋਂ ਵਾਰ ਵਾਰ ਸੁਜਾਨ ਸਿੰਘ ਦੀ ਆਮਦ ਬਾਰੇ ਹੀ ਪੁੱਛਦੇ ਰਹੇ ।

ਡਰੇ ਸਹਿਮੇਂ ਬਾਲਕਾਂ ਦੀ ਕੰਡ ਪਲੋਸਦੇ ਬਿਰਧ ਲਈ ਕਿੰਨਾਂ ਹੀ ਚਿਰ ਤੱਕ ਇਹ ਨਿਰਨਾ ਕਰਨ ਸੰਭਵ ਨਾ ਹੋ ਸਕਿਆ ਕਿ ਗਾਲੀ ਗਲੋਚ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚੇ ਝਗੜੇ ਪਿੱਛੋਂ ਛਾਈ ਗੰਭੀਰਤਾ , ਕਿਸੇ ਤੇਜ਼-ਰਫ਼ਤਾਰ ਤੂਫਾਨ ਦੇ ਆਉਣ ਦੀ ਸੂਚਕ ਹੈ ਜਾਂ ਹੋਈ ਬੀਤੀ ਮਾੜੀ ਮੋਟੀ ਘਟਨਾ ਦੇ ਨਿਪਟਾਰੇ ਦੀ .... ।

-ਇਹ ਸ੍ਹੈਤ-ਸਭਾ ਦੀ ਮੀਟਿੰਗ ਆ .... ਇੱਥੇ ਹੋਣ ਵਾਲੀ ਚਰਚਾ ਨਿਰੋਲ ਸਾਹਿਤਕ ਹੋਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਐ , ਸਿਆਸੀ ਨਹੀਂ ....ਪੱਖਿਆਂ ਦੀ ਘੂਕਰ ਨਾਲੋਂ ਰਤਾ ਕੁ ਉੱਚੀ ਆਵਾਜ਼ ਵਿਚ ‘ ਦਬੁਰਜੀ ’ ਦੀ ਹਲਕੀ –ਫੁਲਕੀ ਨਸੀਅਤ ਨੇ ਬੈਠਕ ਅੰਦਰ ਖਿੱਲਰੀ ਸਾਰੀ ਕੁੜੱਤਣ ਜਿਵੇਂ ਇਕੋ ਸਾਹੇ ਸਮੇਟ ਲਈ ਹੋਵੇ । ਆਪਣੀ ਆਪਣੀ ਕੁਰਸੀ ‘ ਤੇ ਬੈਠੇ ਨਿੰਮੋਝਾਣ ਹੋਏ ਸਾਰੇ ਸਾਹਿਤਕ ਚਿਹਰੇ , ਪਲਾਂ ਅੰਦਰ ਹੀ ਗਜ਼ਲ-ਚਰਚਾ ਛੇੜਨ ਲਈ ਉਸਲਵੱਟੇ ਲੈਣ ਲੱਗ ਪਏ ।

ਛਿਨ ਭਰ ਦੀ ਹੋਰ ਚੁੱਪ-ਚਾਂ ਪਿੱਛੋਂ , ਨਵਚੇਤਨ ਸਾਹਿਤ-ਰਸੀਆਂ  ਦੀ ਮੀਟਿੰਗ ਆਰੰਭ ਕਰਨ ਦੇ ਆਦੇਸ਼ ਵਰਗੇ ਸੁਝਾ ਨੂੰ ਜੀ – ਆਇਆਂ ਆਖਿਆ ਗਿਆ । ਪ੍ਰਧਾਨਗੀ ਪਦ ਲਈ ਨਾਮਵਰ ਆਲੋਚਕ ਡਾਕਟਰ ਨਾਕਸ ਹੋਰਾਂ ਦਾ ਨਾਂ ਤਜਵੀਜ਼ ਹੋਇਆ । ਤਾੜੀਆਂ ਦੀ ਗੂੰਜ ਅੰਦਰ ਇਕ ਹੋਰ ਆਵਾਜ਼ ਇਸ ਦੀ ਤਾਈਦ ਕਰਕੇ ਚੁੱਪ ਹੋ ਗਈ ।

ਬੀਤੇ ਮਹੀਨੇ ਦੀਆਂ ਨਵੀਨਤਮ ਰਚਨਾਵਾਂ ਜੇਬਾਂ ਥੈਲਿਆਂ ‘ਚੋਂ ਬਾਹਰ ਆ ਕੇ  ਕੰਬਦੇ ਹੱਥਾਂ ਅੰਦਰ ਸਾਂਭੀਆਂ  ਗਈਆਂ । ‘ ਕਿਰਤੀ ’ ਦੀ ਗਾਈ ਪਹਿਲੀ ਗਜ਼ਲ ਵਿਚਕਾਰ ‘ ਮਰਹਬਾ – ਕਿਆ ਬਾਤ ਐ-ਜੀਈ ਓਏ ਸ਼ੇਰਾ ’ ਦੇ ਗੁਛੇਦਾਰ ਬੋਲ , ਪੱਖਿਆਂ ਦੀ ਹਵਾ ਉਲੰਘ ਕੇ ਛੱਤ ਨਾਲ ਜਾ ਜੁੜੇ । ਰਚਨਾਵਾਂ  ਦਾ ਦੌਰ ਸ਼ੁਰੂ ਹੁੰਦਿਆਂ ਸਾਰ, ਸਭ ਦੇ ਸਭ ਚੇਹਰਿਆਂ ਤੋਂ , ਘੜੀ ਭਰ ਪਹਿਲਾਂ ਵਾਲੀ ਫਿਕਰਮੰਦੀ ਕਿਤੇ ਪਰ ਲਾ ਕੇ ਉੱਡ ਗਈ । ਉਪਰੰਤ ਵਾਰੀ ਵਾਰੀ ਕਈ  ਗੂੰਜੇ ਹਾਲ ਅੰਦਰ ਸਾਰੀਆਂ ਬਾਹਵਾਂ ‘ ਵਾਹਵਾ-ਵਾਹਵਾ ’ ਕਰਦੀਆਂ ਅਨੇਕ ਵਾਰ ਹਵਾ ਵਿੱਚ ਲਹਿ-ਰਾਈਆਂ । ‘ ਵਿਦਰੋਹੀ ’ ਕਾਵਿ ਪੰਗਤੀਆਂ ‘ ਤੇ ਥੋੜੀ ਬਹੁਤ ਬਹਿਸ ਵੀ ਹੋਈ ਤੇ ਕਿਤੇ ਕਿਤੇ ਤੂੰ ਤੂੰ ਮੈਂ ਮੈਂ ਵੀ । ਪਰੰਤੂ ‘ ਸਰਵ ਉੱਚ ’ ਕਿਰਤਾਂ ਦੀ ਨਿਸ਼ਾਨਦੇਹੀ ਕਰਨ ਵਿਚ ਕਿਸੇ ਵੱਲੋਂ ਕੋਈ  ਕਸਰ ਬਾਕੀ ਨਾ ਰਹੀ ।

ਡੇੜ ਦੋ ਘੰਟੇ ਅੰਦਰ ਅੰਦਰ ,ਭੱਖਦੀਆਂ ‘ ਪਾਰਖੂ ’ ਅੱਖਾਂ ਦਾ ਰੁਮਾਂਸ ਹੌਲੀ-ਹੌਲੀ ਓਝਲ ਹੁੰਦਾ ਦਿਸਣ ਲੱਗ ਪਿਆ । ਛਿੱਥੇ ਪਏ ਬੇਹਿਸ ਚਿਹਰੇ ਉਬਾਸੀਆਂ ਮਾਰਦੇ ਕਮਰਿਉਂ ਬਾਹਰ ਉੱਠ ਤੁਰਨ ਲਈ ਉਤਾਵਲੇ ਹੋ ਗਏ । ਨਸ਼ਰ ਕੀਤੀਆਂ ਕਿਰਤਾਂ ਵਿਚਲਾ ‘ ਦਰਦ ’ ਤਰਕਾਲਾਂ ਦੀ ‘ ਚਿੰਤਾ ’ ਅੰਦਰ ਅੰਕੜੇ ਇਕੱਠੇ ਕਰਨ ਲਈ ਇਕ ਦੂਜੇ ਨੂੰ ਹੁੱਝਾਂ ਮਾਰਨ ਲੱਗ ਪਿਆ ।

ਹਾਜ਼ਰ ਮੈਂਬਰਾਂ ਦੀ ਨਬਜ਼ ਪਛਾਣਦੇ ਸਟੇਜ ਸਕੱਤਰ ਨੇ ਮਾਸਿਕ ਇਕੱਤਰਤਾ ਸਮੇਟਣ ਲਈ ਸ਼ਲਾਘਾਯੋਗ ਰੁਚੀ ਦਰਸਾਈ । ਰਹਿੰਦੇ ਵਕਤਿਆਂ ਤੋਂ ਸਮੇਂ ਦੀ ਘਾਟ ਦੀ ਮੁਆਫੀ ਮੰਗੀ , ਪਰੰਤੂ ਪ੍ਰਧਾਨਗੀ ਭਾਸ਼ਣ ਪੂਰਨ ਸਤਿਕਾਰ ਨਾਲ ਸੁਣ ਕੇ ਉੱਠਣ ਤੱਕ ਬੈਠੇ ਰਹਿਣ ਦੀ ਪੁਰਜ਼ੋਰ ਅਪੀਲ ਕੀਤੀ ।

ਅਤਿ ਕਾਵਿਕ ਅੰਦਾਜ਼ ਵਿਚ ਡਾਕਟਰ ਨਾਕਸ ਸਟੇਜ ‘ ਤੇ ਆਏ । ਸਾਹਿਤ ਨਾਲ ਸਦੀਵੀ ਰਿਸ਼ਤਾ ਨਿਭਾਉਣ ਵਾਲੇ ਕਲਮਕਾਰਾਂ ਦੀ ਪ੍ਰਸੰਸਾ ਲਈ ਲੱਭੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਸ਼ਬਦਾਂ ਦਾ ਉਚਾਰਨ ਕਰਦਿਆਂ ,ਵਾਕ ਬਣਤਰ ਦੇ ਨਿਯਮਾਂ ਦੀ ਪ੍ਰਵਾਹ ਤੱਕ ਨਾ ਕੀਤੀ ।ਕਲਾਸਕੀ ਗ੍ਰੰਥਾਂ ‘ ਚੋਂ ਲਈਆਂ ਅਨੇਕਾਂ ਉਦਾਹਰਣਾਂ,ਅਜੋਕੀ ਪੀੜ੍ਹੀ ਦੀ ਪ੍ਰਤਿਭਾਸ਼ਾਲੀ ਰਚਨਾ ਸਾਹਮਣੇਂ ਅਸਲੋਂ ਹੀ ਨਿਰਮੂਲ ਸਿੱਧ ਕੀਤੀਆਂ ਗਈਆਂ । ਕਾਵਿ-ਖੇਤਰ ਅੰਦਰ ਆਈ ਲੰਮੇਂ ਸਮੇਂ ਦੀ ਖੜੋਤ ਨੂੰ ਤੋੜਨ ਲਈ ਕੀਤੇ ਸਭਾ ਦੇ ਮੈਂਬਰਾਂ ਦੇ ‘ ਸੰਘਰਸ਼-ਪੂਰਨ ’ ਉਪਰਾਲੇ ਦੀ ਬੇਹੱਦ ਪ੍ਰਸੰਸਾ ਕੀਤੀ ਗਈ । ‘ ਚਰਚਾ ‘ ਅਧੀਨ ਆਈ ਹਰ ਇਕ ਕਿਰਤ ‘ ਚੋਂ ਨੋਟ ਕੀਤੀਆਂ ‘ ਅਟੱਲ ਸਚਾਈਆਂ ’ ਵਰਗੀਆਂ ਟੂਕਾਂ ਦਾ ਲੜੀਵਾਰ ਪਾਠ ਕਰਨ ਤੋਂ ਪਿੱਛੋਂ , ਜਦ ਪ੍ਰਧਾਨ ਜੀ ਦਾ ਧਿਆਨ ਮੁੜ ਸਾਹਮਣੇ ਬੈਠੇ ਸਰੋਤਿਆਂ ਵੱਲ ਮੁੜਿਆ ਤਾਂ ਬਿਰਧ ਬਾਬੇ ਸਮੇਤ ਖਾਲੀ ਹੋਈਆਂ ਤਿੰਨਾਂ ਕੁਰਸੀਆਂ ਦੇਖ ਕੇ , ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਸਾਰਾ ਪ੍ਰਸੰਸਾਤਕਮ ਵਿਖਿਆਨ ਥਾਏਂ ਥਿਕੜ ਗਿਆ ।ਪ੍ਰਧਾਨਗੀ ਪਦ ਦੀ ਕਾਰਜ – ਕੁਸ਼ਲਤਾ ਦੀ ਧੂਹ-ਘਸੀਟ ਕਰਦੇ ਡਾਕਟਰ ਸਾਹਿਬ ਨੂੰ ਪਤਾ ਤੱਕ ਨਹੀਂ ਸੀ ਲੱਗ ਸਕਿਆ ਕਿ ਕਦੋਂ ਬਿਰਧ-ਬਾਬਾ , ਆਧੁਨਿਕ ਸਾਹਿਤਕਾਰੀ ਨੂੰ ਦਿਮਾਗੀ-ਅਯਾਸ਼ੀ ਦਾ ਸਾਧਨ ਸਮਝਣ ਵਾਲੀ ਇਕੱਤਰਤ ਜੁੰਡਲੀ ਨੂੰ ਮੂਕ ਅਲਵਿਦਾ ਆਖ਼ ਕੇ , ਅਛੋਪਲੇ ਜਿਹੇ ਕਮਰਿਓਂ ਬਾਹਰ ਨਿਕਲ ਗਿਆ ।

ਕਾਲਿਜ ਦੇ ਵੱਡੇ ਦਰਵਾਜ਼ੇ ਕੋਲ ਪਹੁੰਚ ਕੇ ਉਹਨੇ ਇਕ ਹੱਥ ਸਾਂਭਿਆ ਕੀਮਤੀ ਬੈਗ ,ਕਿਆਰਿਆਂ ਕੰਢੇ ਉਗਾਏ ਮੈਂਹਦੜ ਉਪਰੋਂ ਦੀ ਉਛਾਲ ਕੇ ਹਰੀ ਭਰੀ ਲਾਅਨ ਅੰਦਰ ਵਗਾਹ ਮਾਰਿਆ । ਦੂਜੇ ਹੱਥ ਘਸੀਟ ਹੁੰਦੀ ਖੂੰਟੀ ਚਿੱਟੀ ਕਮੀਜ਼ ਦੇ ਕਾਲਰ ਵਿਚ ਪਿੱਠ-ਪਿੱਛੇ ਟੰਗ ਲਈ ਅਤੇ ਆਪ , ਪੱਕੀ ਸੜਕ ਉਤੇ ਖਿੱਲਰੀ ਸਫੈਦਿਆਂ ਦੀ ਚਿੱਤਰਕਾਰੀ ਛਾਂ ਵਿਚਕਾਰ ਦੋਨਾਂ ਬਾਲਕਾਂ ਨੂੰ ਉਂਗਲੀ ਲਾਈ ਵਾਹੋਦਾਹੀ ਤੁਰਿਆ , ਘੜੀ-ਦੋ-ਘੜੀਆਂ ਅੰਦਰ ਹੀ ਉਹ ਸ਼ਹਿਰ ਨੂੰ ਦੂਰ ਪਿਛਾਂਹ ਛੜ ਕੇ ਖੁਲ੍ਹੇ ਆਕਾਸ਼ ਦੀ ਮੋਕਲੀ ਛੱਤ ਹੇਠ ਪਹੁੰਚ ਗਿਆ ।

-ਆਪਾਂ ਹੁਣ ਸੁਜਾਨ ਸਿੰਘ ਦੇ ਘਰ ਨੂੰ ਜਾਮਾਂਗੇ ਨਾ ,ਬਾਬਾ ਜੀ ...? ‘ ਥੋੜੀ ਦੂਰ ਹੋਰ ਅਗਾਂਹ ਜਾ ਕੇ ਡਿੱਕੋਡੋਲੇ ਖਾਂਦੇ ਬਹਾਦਰ ਅਤੇ ਮੀਕੇ ਦੀ ਇਕੱਠੀ ਆਵਾਜ਼ ਧਰਤੀ ਵੱਲੋਂ ਉੱਠੀ ਹੂਕ ਵਾਂਗ ਉੱਭਰੀ ।

-ਨਹੀਂ ਬੱਲਿਓ...ਹੁਣ ਸੁਜਾਨ ਸਿੰਘ ਆਪਣੇ ਬਹਾਦਰ ਪਾਤਰਾਂ ਦੇ ਘਰੀਂ ਜਾਵੇਗਾ ਤਾਂ ਕਿ ਉਹ ਵੀ ਆਪਦੀ ਸਿਰਜਨਾ ਅੰਦਰਲੇ ਸਾਹਿਤਕ ਸੱਚ ਨੂੰ , ਲੋਕਯਾਨ ਦੀ ਪੀੜ ਦੇ ਸਨਮੁੱਖ ਖੜੋਣ ਵਾਲੇ ਕਾਫ਼ਲਿਆਂ ਦੇ ਸੱਚ ਦਾ ਹਮਸਫ਼ਰ ਬਣਾਉਣ ਲਈ ਯਥਾ-ਸੰਭਵ ਉਪਰਾਲਾ ਕਰ ਸਕੇ । ‘

ਨਾਲ ਨਾਲ ਤੁਰੇ ਆਉਂਦੇ  ਸਾਈਂ ਬਾਬੇ ਦੇ ਥਰਕਦੇ ਬੋਲਾਂ ਵਿਚੋਂ ਝੜਦੇ ਇਕਰਾਰ ਦੀ ਗੂੰਜ ਸੁਣ ਕੇ , ਬਹਾਦਰ ਅਤੇ ਮੀਕੇ ਦੇ ਹੰਭੇ ਕਦਮਾਂ ਨੂੰ ਇਉਂ ਜਾਪਿਆ ਜਿਵੇਂ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਵਾਟ ਉੱਪਰ ਤੁਰਦੇ ਬ੍ਰਿਖ ਦੀਆਂ ਹਰੀਆਂ-ਕਚੂਰ ਟਾਹਣੀਆਂ ਨੀਲੇ ਆਕਾਸ਼ ਦੇ ਫੈਲਾਂ ਵਾਂਗ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਸਿਰਾਂ ਉੱਪਰ ਫੈਲ ਗਈਆਂ ਹੋਣ ।

 ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~    

(ਕਹਾਣੀਕਾਰ ਲਾਲ ਸਿੰਘ ਦਾ ਪੰਜਾਬੀ ਕਹਾਣੀ '' ਅੱਧੇ ਅਧੂਰੇ '' ਬਾਰੇ )

(ਕਹਾਣੀਕਾਰ ਲਾਲ ਸਿੰਘ ਦੀ ਕਹਾਣੀ ‘ਅੱਧੇ ਅਧੂਰੇ ‘ ਦਾ ਮੁੱਖ ਪਾਤਰ ਉਸ ਜਾਲ ਨੂੰ ਟੁੱਟਣ ਨਹੀ ਯਤਨਸ਼ੀਲ ਹੈ , ਜਿਸ ਵਿਚ ਉਹ ਬੁਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਫਸਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ ਜਾਂ ਕਹਿ ਲਵੋ ਕਿ ਬਚਪਨ ਤੋਂ ਫਸਿਆ ਆਇਆ ਹੈ । ਪਰ ਯਥਾਰਥ ਨੂੰ ਸਿੱਧੇ ਟੱਕਰਨ ਦੇ ਪਲਾਂ ਵਿਚ ਉਸ ਦੀ ਚਿਰਾਂ ਦੀ ਜੁਟਾਈ ਸ਼ਕਤੀ ਜਵਾਬ ਦੇ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਅਜਿਹਾ ਭਾਣਾ ਵਾਰ-ਵਾਰ ਵਰਤਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਕ ਲਿਹਾਜ਼ ਨਾਲ ‘ ਕਾਠ ਦੀ ਹਾਂਡੀ ਵਾਰ-ਵਾਰ ਹੀ ਨਹੀਂ ਚੜ੍ਹਦੀ ’ ਵਾਲਾ ਮੁਹਾਵਰਾ ਇਕ ਵਾਰ ਤਾਂ ਛਿੱਥਾ ਪੈਂਦਾ ਪ੍ਰਤੀਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਗਿੱਲ – ਜੱਟ ਪੀ.ਟੀ.ਆਈ . ਹਊਂ ਦੀ ਹਾਂਡੀ ਵਾਰ-ਵਾਰ ਹੀ ਨਹੀਂ ਚੜ੍ਹਾਉਦਾ ਬਲਕਿ ਰਿੱਝ-ਰਿੱਝ ਕੇ ਵਿਅੰਜਨ ਵੀ ਪਕਾਉਦਾ ਹੈ । ਚਪੜਾਸੀ ਦਾ ਗਿੱਲ – ਜੱਟ ਪੀ.ਟੀ.ਆਈ. ਅਤੇ ਦਲਿਤ ਜਮਾਤ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਸਕੂਲ ਹੈਂਡ ਪ੍ਰਤੀ ਵਿਹਾਰ ਇਸੇ ਨੁਕਤੇ ਦੀ ਪੁਸ਼ਟੀ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਸਿਤਮ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਚਪੜਾਸੀ ਵੀ ਹੈੱਡ ਦੀ ਬਰਾਦਰੀ ਵਿੱਚੋਂ ਹੈ ਅਤੇ ਉਹੀ ਉਸ ਅੱਗੇ ਪੀ.ਟੀ.ਆਈ. ਦੀ ਬੜ੍ਹਤ ਨੂੰ ਦੁੱਗਣੀ ਬਣ ਕੇ ਪੇਸ਼ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਇਉਂ ਜਾਤ ਦਾ ਵਖਰੇਵਾਂ ਅਖੀਰ ਦਾ ਲਾਵਾ ਦਲਿਤ ਚਪੜਾਸੀ ਉੱਤੇ ਹੀ ਕੱਢਦਾ ਹੈ । ਦਲਿਤ ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਦੀਪੂ ਦੀ ਕੋਈ ਮੱਦਦ ਉਹ ਚਾਹ ਕੇ ਵੀ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦਾ । ਜਾਤ ਦਾ ਚੱਕਰਵਿਊਂ ਤੋੜਨਾ ਉਸ ਦੇ ਵਸ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਹੀ ਰਹਿ ਜਾਂਦਾ ਹੈ , ਏਨਾਂ ਪੜ੍ਹ-ਲਿਖ ਕੇ ਵੀ  । ਵੱਡੀ ਲੜਾਈ ਦੇ ਬੀਜ ਪੁੰਗਰਨ ਦੀ ਆਵਾਜ਼ , ਰੌਲੇ ਵਿਚ ਹੀ ਮਿੱਧੀ –ਮਸਲੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ , ਐਨ ਕਹਾਣੀ ਦੇ ਪਾਤਰ ਦੀਪੂ ਦੇ ਵਾਂਗ । ਜੇ ਗੂੰਜਦੀ ਹੈ ਤਾਂ ਸਿਰਫ਼ ਦੀਪੂ ਦੀਆਂ ਨੰਗੀਆਂ ਲੱਤਾਂ ਉੱਤੇ ਵੱਜੀਆਂ ਸੋਟੀਆਂ ਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਹੀ ਗੂੰਜਦੀ ਹੈ ।                    

                                                                             ( ਡਾ . ਜਸਵਿੰਦਰ ਕੌਰ ਬਿੰਦਰਾ , ਜਸਵੀਰ , ਕੁਲਵੰਤ ਸਿੰਘ  ਸੰਧੂ ਅਤੇ  ਸੁਰਜੀਤ ਗਿੱਲ )

~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~

ਅੱਧੇ-ਅਧੂਰੇ

ਲਾਲ ਸਿੰਘ ਦਸੂਹਾ(091-94655-74866)

ਕਿਸੇ ਮੋਟਰ-ਗੱਡੀ ਦੀ ਲੱਥੀ ਹੱਥ  ‘ ਚ ਲੱਕੜ ਵਾਲੀ ਲੋਹੇ ਦੀ ਹਥੌੜੀ ਲਗਾਤਾਰ ਵੱਜੀ । ਸਕੂਲ ਲੱਗਣ ਦੀ ਇਹ ਤੀਜੀ ਘੰਟੀ ਸੀ । ਸਕੂਲ ਹੈੱਡ ਰਾਮਪਾਲ ਸਟਾਫ਼ ਸਮੇਤ ਪ੍ਰਾਰਥਨਾ ਥੜ੍ਹੇ ਲਾਗੇ ਜਾ ਖੜੋਇਆ  । ਘੜੀਆਂ ਪਲਾਂ ਹੀ ਸਾਰੇ ਬੱਚੇ ਸਵੇਰ ਦੀ ਸਭਾ ਲਈ ਆ ਜੁੜੇ । ਗਿੱਲ ਪੀ . ਟੀ . ਆਈ ਨੇ ਥੜ੍ਹੇ ਦੀ ਮੂਹਰਲੀ ਬਾਹੀ ‘ ਖੜੋ ਕੇ ਕੱਸਵਾਂ ਕਾਸ਼ਨ ਦਿੱਤਾ-ਸਾਵੇਂ ……। ਉਸੇ ਹੀ ਸੁਰ ‘ ਚ ਉਸ ਦਾ ਇਹ ਆਗਲਾ ਕਾਸ਼ਨ ਸੀ । ਇਹਨਾਂ ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਸਾਵਧਾਨ ਹੋ ਗਏ । ਵਿੱਸ਼ ….! ਉਸੇ ਹੀ ਸੁਰ ‘ ਚ ਉਸ ਦਾ ਇਹ ਅਗਲਾ ਕਾਸ਼ਨ ਸੀ । ਇਹਨਾਂ ਦੀ ਮਸ਼ਕ ਉਸਨੇ ਕਈ ਵਾਰ ਕੀਤੀ । ਫਿਰ ਸਭ ਨੂੰ ਉਸਨੇ ਪ੍ਰਾਰਥਨਾ ਮੁਦਰਾ ‘ ਚ ਖੜ੍ਹੇ ਕਰ ਲਿਆ । ਨੌਵੀਂ ਦਾ ਗੁਰਮੇਲ , ਅੱਠਵੀਂ ਦਾ ਹਰਜੀਤ  , ਛੇਵੀਂ ਦਾ ਪਿੰਕੀ ਆਪਣੇ ਆਪ ਥੜ੍ਹੇ ‘ ਤੇ ਆ ਚੜ੍ਹੇ । ਵਾਰੀ ਸਿਰ । ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਚੌਥਾ ਸਾਥੀ ਦੀਪੂ ਅਜੇ ਸਕੂਲ ਨਹੀਂ ਸੀ ਪੁੱਜਾ ।

ਸਕੂਲ ਮੁਖੀ ਰਾਮਪਾਲ ਸਮੇਤ ਉਹਨਾਂ ਇਕ-ਦੋ ਵਾਰ ਉਸਦੀ ਜਮਾਤ ਵੱਲ , ਸਕੂਲ ਨੂੰ ਆਉਂਦੇ ਪੱਕੇ ਰਾਹ ਵੱਲ ਨਿਗਾਹ ਘੁਮਾਈ , ਉਹ ਕਿਧਰੇ ਵੀ ਦਿਖਾਈ ਨਾ ਦਿੱਤਾ ।

ਦੀਪੂ ਉਸ ਦਿਨ ਥੋੜ੍ਹਾ ਕੁ ਪਛੜ ਕੇ ਪੁੱਜਾ ਸੀ ਸਕੂਲ ।  .. ਸਾਹੋ ਸਾਹ ਹੋਏ ਨੇ ਉਸਨੇ ਛੇਤੀ ਦੇ ਕੇ ਆਪਣਾ ਬਸਤਾ ਪਹਿਲੇ ਟਾਟ ਦੇ ਅਖੀਰਲੇ ਸਿਰੇ ਲਿਆ ਰੱਖਿਆ । ਆਪਣੀ ਜਮਾਤ ਵਾਲੀ ਕਤਾਰ ‘ ਚ ਸਭ ਤੋਂ ਪਿੱਛੋਂ ਜਾ ਖੜੋਣ ਦੇ ਇਰਾਦੇ ਨਾਲ ਉਹ ਦੌੜਨ ਹੀ ਲੱਗਾ ਸੀ ਕਿ  ਉਹ ਮੁੜ ਝੇਂਪ ਗਿਆ ।

ਸੁੱਕੇ ਟਾਂਡਿਆਂ ਵਰਗੀਆਂ ਬੱਗੀਆਂ ਨੰਗੀਆਂ ਲੱਤਾਂ ਉਸ ਪਾਸੇ ਵੱਲ ਜਾਣੋਂ ਜਿਵੇਂ ਅੜ ਹੀ ਖਲੋਈਆਂ ।

ਉਹਨੀਂ ਪੈਰੀਂ ਮੁੜਦੇ ਨੇ ਉਸਨੇ ਵੱਡੀ ਗਰਾਊਂੜ ‘ਚ ਖੜ੍ਹੇ ਅਧਿਆਪਕਾਂ , ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਤੋਂ ਅੱਖ ਬਚਾ ਕੇ ਬੁੱਢੀ ਟਾਹਲੀ ਤੇ ਮੋਟੇ ਤਣੇ ਉਹਲੇ ਸ਼ਰਨ ਲੈ ਲਈ ।

ਕੱਚੀ ਥਾਂ ‘ ਤੇ ਵਿਛੇ ਪੰਜਾਂ ਟਾਟਾਂ ਉੱਤੇ ਛਤਰੀ ਬਣੀ ਮੋਟੀ ਭਾਰੀ ਟਾਹਲੀ ਨੇ ਜਿਵੇਂ ਉਸਨੂੰ ਆਪਦੀ ਬੁੱਕਲ ‘ ਚ ਲੁਕਦਾ ਕਰ ਲਿਆ ਸੀ ।

‘ ਜੋਂ ਮਾਂਗੇ ਠਾਕੁਰ ਅਪਨੇ ਸੋਏ , ਸੋਈ ਸੋਈ ਦੇਵੈ …. ‘‘ ਦਾ ਪੂਰਾ ਸ਼ਬਦ , ਸਾਰੇ ਵਿਦਿਆਰਥੀ , ਗੁਰਮੇਲ –ਹਰਜੀਤ- ਪਿੰਕੀ ਦੇ ਪਿੱਛੇ –ਪਿੱਛੇ ਹੇਕ ਲਾ ਕੇ ਪੜ੍ਹ ਹਟੇ । ਪਿੱਛੇਂ ਅਰਦਾਸ ਕਰਨੀ ਸੀ । ਉਹ ਤਿੰਨਾਂ ‘ ਚੋਂ ਆਉਂਦੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਕਿਸੇ ਨੂੰ । ਬਾਰੀ ਕਿਸੇ ਜੁੱਟ ਦੀ ਵੀ ਹੁੰਦੀ , ਅਰਦਾਸ ਦੀਪੂ ਨੂੰ ਹੀ ਕਰਨੀ ਪੈਂਦੀ । ਹੋਰ ਕਿਸੇ ਨੇ ਸਿੱਖੀ ਨਾ । ਜਿਸ ਦਿਨ ਦੀਪੂ ਢਿੱਲਾ-ਮੱਠਾ , ਬੀਮਾਰ-ਠਮਾਰ ਹੁੰਦਾ , ਸਕੂਲ ਨਾ ਆਉਂਦਾ , ਪ੍ਰਾਰਥਨਾ ਸਭਾ ਬਿਨਾਂ ਅਰਦਾਸ ਕੀਤਿਆਂ ਮੁਕਾ ਲਈ ਜਾਂਦੀ ।

ਉਸ ਦਿਨ ਤਾਂ ਉਸਨੂੰ ਜਮਾਤ ਤੱਕ ਪੁੱਜਦਿਆਂ ਕਈਆਂ ਨੇ ਦੇਖ ਲਿਆ ਸੀ ।

ਸਾਹਮਣੇ ਖੜ੍ਹੇ ਬੱਚਿਆਂ ਦੀ ਘੁਸਰ-ਮੁਸਰ ਤੋਂ ਸਕੂਲ ਪੀ . ਟੀ . ਆਈ ਤੱਕ ਸੂਚਨਾ ਪੁੱਜੀ ਕਿ ਦੀਪੂ ਟਾਹਲੀ ਉਹਲੇ ਐ , ਸਕੂਲ ਪੀ.ਟੀ.ਆਈ . ਦੇ ਤੇਵਰ ਦੇ ਪੂਰੇ ਉੱਪਰ ਨੂੰ ਚੜ੍ਹ ਗਏ - ‘ ਉਸਦੇ ਸਕੂਲ ‘ ਚ ਐਹੋ ਜਿਹੀ ਹਿਮਾਕਤ …. ।‘

‘‘ ਓਏ ਦੀਪੂ ਕੇ ਬੱਚੇ , ਐਧਰ ਆ ਜਾ ਛੇਤੀ , ਜਾਨ ਚਾਹੀਦੀ ਐ ਤਾਂ ….! ਆ ਜਾ ਫੱਟਾ-ਫੱਟ …. ! ਲੈਨਾਂ ਮੈਂ ਤੇਰੀ ਖ਼ਬਰ ਵੱਡ ਗਿਆਨੀ ਦੀ ,ਕੁੱਤੀਏ ਕਾਤੇ …! ‘’

ਸਕੂਲ ਪੀ ਟੀ ਆਈ ਅੰਦਰਲਾ ਗਿੱਲ ਪੀ ਟੀ ਆਈ , ਜਿਵੇਂ ਇੱਕੋ ਵਾਰਗੀ ਜਾਗ ਉਠਿਆ । ਉਸਨੂੰ ਜਿਵੇਂ ਚੇਤਾ ਹੀ ਨਾ ਰਿਹਾ ਕਿ ਉਹ ਆਪਣੇ ਖੇਤੀਂ ਕੰਮ ਲੱਗੇ ਕਿਸੇ ਕੰਮੀਂ-ਕਾਮੇ ਦੀ ਝਾੜ-ਝੰਭ ਕਰ ਰਿਹੈ , ਜਾਂ ਸਕੂਲ ਸ਼ਿਸ਼ਟਾਚਾਰ ਦੀ ਹੱਦ-ਹਦੂਦ ਅੰਦਰ ਖੜ੍ਹਾ  ‘ ਗੈਰਹਾਜ਼ਰ ‘ ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਨੂੰ ਹਾਜ਼ਰ ਕਰ ਰਿਹੈ ।

ਸਹਿਮਿਆ ਡਰਿਆ ਦੀਪੂ ਟਾਹਲੀ ਉਹਲਿਉਂ ਨਿਕਲ ਕੇ ਸਕੂਲ ਗਰਾਊਂਡ ਵੱਲ ਨੂੰ ਹੋ ਤੁਰਿਆ । ਥੜ੍ਹੇ ਤੱਕ ਪੁਹੰਚਦਿਆਂ ਉਸਨੇ ਸਾਰੇ ਅੰਗ-ਪੈਰ ਪੰਜ-ਭੱਖ ਚੜ੍ਹੇ ਬੁਖਾਰ ਨਾਲ ਕੰਬਦੀ ਦੇਹ ਵਾਂਗ ਕੰਬਣ ਲੱਜ ਪਏ ।

ਸਕੂਲ ਪੀ ਟੀ ਆਈ ਨੂੰ ਉਸਦੀ ਢਿੱਲੀ-ਢਿਲਕੀ ਤੋਰ , ਹੋਰ ਵੀ ਤਲ਼ਖੀ ਚਾੜ੍ਹ ਗਈ । ਪ੍ਰਾਰਥਨਾ –ਥੜ੍ਹੇ ਦੀਆਂ ਤਿੰਨਾ ਪਉੜੀਆਂ ਚੜ੍ਹਨ ਲਈ ਦੀਪੂ ਨੇ ਪਹਿਲੀ ਪਉੜੀ ‘ ਤੇ ਇਕ ਪੈਰ ਧਰਿਆ ਹੀ ਸੀ ਕਿ ਠਾਅ ਕਰਦੀ ਬੈਂਤ ਉਸਦੀਆਂ ਨੰਗੀਆਂ ਪਿੰਨੀਆਂ ‘ ਚ ਆ ਵੱਜੀ । ਨਾਲ਼ ਹੀ ਜ਼ੋਰਦਾਰ ਦਬਾਕਾ - ‘‘ ਸਾਲਿਆ ਕੱਲਰ ਉਤਰਿਆ ਆ ਤੇਰੀਆਂ ਲੱਤਾਂ ‘ ਚ ! ਹਿੱਲ ਮਰ ਨਈ ਹੁੰਦਾ  ….. ਕੁੱਤਿਆ ਤਖਾਣਾਂ ….  ਵਰਦੀ ਨਈ ਪਾਈ  …..! ‘‘

‘‘ ਹਾਏ ਓਏ ਮਰ ਗਿਆ ਓਏਏ ….‘‘ ਦੀਪੂ ਦੀ ਰੋਣ ਵਰਗੀ ਲੇਅਰ ਸਕੂਲ ਪੀ ਟੀ ਆਈ ਦੀ ਗਰਜਵੀਂ ਆਵਾਜ਼ ਹੇਠ ਦੱਬ ਹੋ ਕੇ ਸਾਹਮਣੇ ਖੜ੍ਹੇ ਬੱਚਿਆਂ ਤੱਕ ਚੀਸ ਬਣ ਕੇ ਫੈਲ ਗਈ ।

ਡਰਿਆ ਸਹਿਮਿਆ , ਹਟਕੋਰੇ ਭਰਦਾ ਦੀਪੂ ਉਸ ਦਿਨ ਰਟੀ-ਰਟਾਈ ਅਰਦਾਸ ਅੰਦਰ ,ਦਸਾਂ ਗੁਰੂਆਂ ਦੇ ਨਾਵਾਂ ਪਿੱਛੋਂ ਚਾਰ ਸਾਹਿਬਜ਼ਾਦਿਆਂ , ਪੰਜਾਂ ਪਿਆਰਿਆਂ , ਚਾਲੀ-ਮੁਕਤਿਆਂ ਸਮੇਤ ਅਨੇਕਾਂ ਸ਼ਹੀਦ ਸਿੰਘਾਂ-ਸਿੰਘਣੀਆਂ ਨੂੰ ਯਾਦ ਕਰਨਾ ਹੀ ਭੁੱਲ ਗਿਆ । ਸਿਹਤਦਾਨ,ਵਿਦਿਆਦਾਨ ,ਗਿਆਨਦਾਨ,ਦਾਨਾਂ ਸਿਰ ਦਾਨ ਸ੍ਰੀ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਸਾਬ੍ਹ ਜੀ ਦੇ ਦਰਸ਼ਨ ਅਸ਼ਨਾਨ ਵਰਗੀਆਂ ਅਨੁਪੂਰਕ ਮੰਗਾਂ ਵੀ ਉਸ ਤੋਂ ਅੱਗੜ੍ਹ-ਦੁੱਗੜ ਕਰਕੇ ਖਿੱਲਰ ਜਿਹੀਆਂ ਗਈਆਂ ।

ਬੈਂਤ ਦੀ ਪੀੜ ਤੇ ਵਰਦੀ-ਰਹਿਤ ਲੱਤਾਂ ਨੇ ਉਸਦੀ ਸੁਰਤੀ ਰੱਤੀ ਭਰ ਵੀ ਕਿਧਰੇ ਇਕਾਗਰ ਨਹੀਂ ਸੀ ਹੋਣ ਦਿੱਤੀ ।

ਘਰੋਂ , ਕਾਹਲ-ਕਾਹਲ ‘ ਚ ਘੁੱਗੂ ਬਣਾ ਕੇ ਖਾਧੀ ਰੋਟੀ ਵੀ ਅੱਧ-ਪਚੰਧੀ ਅਜੇ ਤੱਕ ਉਸਦੀ ਛਾਤੀ-ਵੱਖੀ ‘ ਚ ਫਸੀ ਪਈ ਸੀ ।

ਡੌਰ-ਭੌਰ ਹੋਇਆ  , ਉਹ ਥੜ੍ਹੇ ਤੋਂ ਉਤਰ ਕੇ ਆਪਣੀ ਜਮਾਤ ਵਾਲੀ ਪਾਲ ਤੱਕ ਦੀ ਪਛਾਣ ਵੀ ਨਾ ਕਰ ਸਕਿਆ ।

ਮੁੱਖ ਅਧਿਆਪਕ ਰਾਮਪਾਲ ਨੂੰ ਉਸ ਦਿਨ ਦਾ ਵਰਤਾਰਾ ਬੇਹੱਦ ਅਜੀਬੋ-ਗਰੀਬ ਲੱਗਾ । ਉਸ ਅੰਦਰ ਦੀਪੂ ਲਈ ਹਮਦਰਦੀ ਨਾਲੋਂ ਵੱਧ ਸਕੂਲ ਪੀ ਟੀ ਆਈ  ਲਈ ਰੰਜਸ਼ ਜਾਗ ਉੱਠੀ ।

ਪ੍ਰਾਰਥਨਾ ਸਭਾ ਮੁੱਕਣ ‘ ਤੇ ਉਸਨੇ ਸਕੂਲ ਪੀ ਟੀ ਆਈ ਨੂੰ ਦਫ਼ਤਰ ਸੱਦ ਕੇ ਆਪਣੇ ਅਹੁਦੇ ਦੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਅਧੀਨ ਉਸਨੂੰ ਚਿਤਾਰਨ ਵਰਗੀ ਸਲਾਹ ਦਿੱਤੀ - ‘‘ ਗਿੱਲ ਸਾਬ੍ਹ ਏਹ ਜਾਤਾਂ-ਗੋਤਾਂ ਦੀ ਗਾਲ੍ਹ ਸਕੂਲ ਦੀ ਹੱਦ – ਹਦੂਦ ਅੰਦਰ ਸੋਭਾ ਨਈ ਦਿੰਦੀ । ਇਕ ਤਾਂ ਅਧਿਆਪਕ ਦਾ ਆਪਣਾ ਮੂੰਹ ਗੰਦਾ ਹੁੰਦਾ ,ਸਤਿਕਾਰ ਘਟਦਾ ਉਸਦਾ ,ਦੂਜੇ …. ਦੂਜੇ ਹੀਣ-ਭਾਵਨਾ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦੀ ਆ ਬੱਚੇ ‘ ਚ । ‘‘

‘’ ਹੀਣ-ਭਾਵਨਾ , ਕਾਦ੍ਹੀ ਹੀਣ-ਭਾਵਨਾ ! ਜੇੜ੍ਹਾ ਹੈ ਈ ਤਖਾਣ ਉਨ੍ਹੇ ਤਖਾਣ ਈ ਰ੍ਹੈਣਾਂ ... !ਉਹ ਭਾਮਾਂ ਮੁੱਖ ਮੰਤਰੀ ਛੱਡ ਕੇ ਰਾਸ਼ਟਰਪਤੀ ਬਣ ਜੇਏ .. ! ‘’

ਹੈੱਡਮਾਸਟਰ ਰਾਮਪਾਲ ਨੂੰ ਲੱਗਾ ਪੀ.ਟੀ.ਆਈ. ਨੇ ਉਸਦੀ ਗੱਲ ਦਾ ਉੱਤਰ , ਬਿਲਕੁੱਲ ਫ਼ਜੂਲ ਦਾ ਦਿੱਤਾ ਵੀ ਉਚ-ਜਾਤੀ ਥੱਮਲੇ ‘ਤੇ ਖੜ੍ਹੋ ਕੇ । ਦੀਪੂ ਦੀ ਪਛੜੀ ਜਾਤ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਉਸਦੇ ਅਧਿਆਪਕ ਦੀ ਅਨੂਸੂਚਿਤ ਜਾਤੀ ਵੀ ਚਿਤਾਰ ਦਿੱਤੀ ਹੈ ।

ਉਸਦੀ ਸਿੱਧੀ-ਸਪਾਟ ਚੋਟ ਰਾਮਪਾਲ ਤੋਂ ਬਰਦਾਸ਼ਤ ਨਾ ਹੋਈ । ਨਾ ਉਹ ਚੁੱਪ ਰਹਿਣ ਜੋਗਾ ਰਿਹਾ , ਨਾ ਉਸ ਨਾਲ ਸਿੱਧਾ ਉਲਝਣ ਦੇ ਕਾਬਲ ਸਮਝਦਾ ਸੀ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ । ਓਪਰੀ ਥਾਂ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ।

‘’ ਏਹ ਬੜੀ-ਬਰੋਬਰੀ ਸੱਭ ਕੇਹਣ-ਕਹਾਉਣ ਦੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਈ ਆਂ , ਮੂੰਹ ਜ਼ਬਾਨੀ ਦੀਆਂ ... ਤੁਸੀਂ ਬਓਤੀ ਨਾ ਰੈਅ ਕਰੋ ਏਨਾਂ ਦੀ ... ਏਹ ਕੁਤੀੜ ਸਾਲੀ ਹੈਗੀ ਏਸੇ ਲੈਕ ... ‘’, ਕਰੀਬ ਉਸ ਰੌਅ ‘ਚ ਬੋਲਿਆ ਸਕੂਲ ਪੀ.ਟੀ.ਆਈ. ਸਕੂਲ ਹੈੱਡ ਦੇ ਕਮਰੇ ‘ਚੋਂ ਉਹਨੀ ਪੈਰੀ ਬਾਹਰ ਚਲ ਗਿਆ ।

ਰਾਮਪਾਲ ਨੂੰ ਉਸਦੀ ਇਹ ਹਰਕਤ ਹੋਰ ਵੀ ਭੈੜੀ ਲੱਗੀ । ਉਸਦੇ ਕਮਰੇ ਦੀ ਗੱਦੇਦਾਰ ਕੁਰਸੀ , ਉਸਨੂੰ ਤਿੱਖੀਆਂ ਸੂਲਾਂ ਵਾਂਗ ਚੁਭਣ ਲੱਗ ਪਈ । .... ਉਸਨੂੰ ਲੱਗਾ ਕਿ ਜਾਤਾਂ-ਗੋਤਾਂ ਦੀ ਊਚ-ਨੀਚ ਨਾਲ ਅੱਟੇ ਪਏ ਉਸਦੇ ਆਲੇ-ਦੁਆਲੇ , ਰਾਹ-ਖਹਿੜੇ , ਘਰ –ਵਿਹੜੇ ਨੇ ਹੁਣ ਉਸਨੂੰ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਘੇਰ ਵਗਲ ਲਿਆ ਹੈ । ਉਸਦੀ ਪਿੱਠ ‘ਤੇ ਸਵਾਰੀ ਕਰ ਲਈ ਹੈ ,  ਪੱਕੀ-ਪੀਡੀ ! .... ਉਸਦਾ ਜੋਟੀਦਾਰ ਕੈਲਾ ਵੀ ਉਸ ਲਈ ਉਹ ਨਹੀਂ ਸੀ ਰਿਹਾ । ਚੜ੍ਹਦੀ ਪੱਤੀ ਵਾਲਾ ਕਰਨੈਲ । ਲੰਬੜਦਾਰ ਇੰਦਰ ਸਿੰਘ ਦਾ ਲੜਕਾ । ... ਦੋਨੋਂ ਇਕੱਠੇ ਪੜ੍ਹੇ ਸਨ , ਪਿੰਡ ਦੇ ਹਾਈ ਸਕੂਲੇ । ਲਾਗਲੇ ਸ਼ਹਿਰ ‘ਚ ਵੱਡੀ ਪੜ੍ਹਾਈ ਵੀ ਉਹਨਾਂ ਇਕੱਠਿਆਂ ਕੀਤੀ ਤੇ ਅਧਿਆਪਕੀ ਕੋਰਸ ਵੀ ਇਕੋ ਥਾਂ  । ਕੈਲਾ ਖੇਡਾਂ ‘ਚ ਮੋਹਰੀ ਸੀ ,ਰਾਮੂ ਪੜ੍ਹਾਈ ‘ਚ ਅੱਵਲ । ਦੋਨੋਂ ਆਪਣੀ-ਆਪਣੀ ਥਾਂ ਕਪਤਾਨ । ਆਪਣੇ –ਆਪਣੇ ਖੇਤਰ ਦੇ ਨਾਇਕ । ਸਕੂਲੀ-ਕਾਲਜੀ ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਬਹਿਣ-ਉੱਠਣ ਆਉਣ-ਜਾਣ ਵੀ ਇਕੱਠਾ ਰਿਹਾ ਸੀ । ਨਾ ਕੋਈ ਵੱਡਾ ਸੀ , ਨਾ ਕੋਈ ਛੋਟਾ । ਨਾ ਕੋਈ ਉੱਚਾ ਸੀ ,ਨਾ ਨੀਵਾਂ । ਪਰ ਹੁਣ ... ਹੁਣ ਥੋੜ੍ਹੇ ਕੁ ਚਿਰਾਂ ਤੋਂ ,ਬਰਾਦਰੀ ਹੋਂਦ ਨੂੰ ਉਭਾਰਦੀ ਦਲਿਤ ਲਹਿਰ ਨਾਲ ਜੁੜਕੇ ਰਾਮਪਾਲ ਮੁੜ ਤੋਂ ਉਹੀ ਸੀ : ਕੰਮੀ-ਕਮੀਣ, ਸ਼ਿੱਬੂ ਚਮਾਰ ਦਾ ਮੁੰਡਾ ਰਾਮੂ ਚਮਾਰ ਤੇ ਕੈਲਾ , ਕਰਨੈਲ ਸਿੰਘ ਵਲਦ ਇੰਦਰ ਸਿੰਘ ,ਲੰਬੜਦਾਰ । ਰੰਧਵਾ , ਖਾਲਸ ਜੱਟ । ਕਹਿੰਦਾ ਕਹਾਉਦਾ ਜ਼ਿਮੀਦਾਰ । ਸ਼ਿੱਬੂਕਿਆਂ ਦੇ ਟੱਬਰ ਨੂੰ ਦਿਹਾੜੀ –ਟੱਪਾ ਦੇਣ ਵਾਲਾ ਵੱਡਾ ਅਲਾਟੀਆ ।

ਪੜ੍ਹਾਈ ਮੁੱਕਦੀ ਕਰਕੇ ਉਹ ਦੋਨੋਂ ਇਕ-ਦੂਜੇ ਤੋਂ ਨਿੱਖੜਦੇ ਕਰੀਬ-ਕਰੀਬ ਕੱਟੇ ਜਿਹੇ ਗਏ । ਰਾਖਵੇਂ ਕੋਟੇ ‘ਚੋਂ ਰਾਮਪਾਲ ਨੂੰ ਕੈਲੇ ਨਾਲੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਮਿਲੀ ਸਕੂਲੀ ਅਧਿਆਪਕੀ ਦੋਨਾਂ ਵਿਚਕਾਰਲੀ ਵਿੱਥ ਨੂੰ ਕਿੰਨਾ ਸਾਰਾ ਹੋਰ ਵੱਡਾ ਕਰ ਗਈ ।

ਕੈਲੇ ਦੀ ਸਾਰੀ ਦੀ ਸਾਰੀ ਲੰਬੜਦਾਰੀ ਜਿਵੇਂ ਸੂਲੀ ਟੰਗੀ ਗਈ । ਭੱਜ-ਦੌੜ ਕਰਕੇ ਉਹ ਕਈ ਚਿਰ ਪਿੱਛੋਂ ਰਾਮਪਾਲ ਨਾਲ ਰਲਿਆ ਈ ਰਲਿਆ ਤਾਂ ਉਸਤੋਂ ਕਿੰਨਾ ਸਾਰਾ ਜੂਨੀਅਰ  ਕਿੰਨਾ ਸਾਰਾ ਹੇਠਾਂ । ਇਕੋ ਸਕੂਲ ਦੇ ਇਕੋ ਸਟਾਫ਼-ਰੂਮ ‘ਚ ਬੈਠੇ ਵੀ ਉਹ ਇਕ-ਦੂਜੇ ਤੋਂ ਕੋਹਾਂ ਦੂਰ । ਬੋਲ-ਚਾਲ , ਗੱਲਬਾਤ ,ਲਗਭਗ ਬੰਦ । ਸਰਕਾਰੀ ਕੰਮ-ਕਾਰ ਹਿਤ ਜੇ ਕਿਧਰੇ ਮਾੜੀ-ਪਤਲੀ ਹੂੰ-ਹਾਂ ਕਰਨੀ ਪੈਂਦੀ ਤਾਂ ਐਵੇਂ ਰੁੱਸੀ-ਰੁੱਸੀ ਜਿਹੀ , ਸੜੀ –ਭੁੱਜੀ ਜਿਹੀ ।

... ਪਦ ਉੱਨਤੀ ਕਰਕੇ ਕੈਲੇ ਤੋਂ ਕਾਫੀ ਦੂਰ ਆਏ ਰਾਮਪਾਲ ਨੂੰ ਲੱਗਾ ਕਿ ਉਸਦਾ ‘ ਜੋਟੀਦਾਰ ’ਕਰਨੈਲ ਉਸਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਉਸਦੇ ਨਵੇਂ ਸਕੂਲ ਪਹੁੰਚ ਗਿਆ ਹੈ । ਹੋਰ ਤਾਂ ਹੋਰ ਉਸਦੇ ਪਿਛਲੇ ਸਕੂਲ ਦਾ ਸਟਾਫ਼ ਰੂਮ ਵਰਤਾਰਾ ,ਇਸ ਸਕੂਲ ਦੇ ਸਾਰੇ ਕਲਾਸ ਕਮਰਿਆਂ , ਸਾਰੀਆਂ ਥਾਵਾਂ ਤੱਕ ਖਿੱਲਰ ਫੈਲ ਗਿਆ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਾਰਥਨਾ ਸਭਾ ਪਿੱਛੋਂ ਉਸਦੇ ਆਪਣੇ ਦਫ਼ਤਰ ‘ਚ ਹੁਣੇ ਵਾਪਰੀ ਘਟਨਾ , ਉਸਦੇ ਸਾਰੇ ਵਜੂਦ ਨੂੰ ਸੜਦੀ ਬਲਦੀ ਜੂਹ ਅੰਦਰ ਸੁੱਟਦਾ ਕਰ ਗਈ ।

ਪਲ ਦੀ ਪਲ ਉਸਦੀ ਰੀਜ਼ਰਵ ਕਲਾਸ ਪਦ-ਉੱਨਤੀ ਉਸ ਨੂੰ ਸਰਾਪ ਜਿਹੀ ਜਾਪੀ । ਉਸਨੂੰ ਸਮਝ ਨਾ ਲੱਗੀ ਕਿ ਸਕੂਲ ਪੀ.ਟੀ.ਆਈ. ਅੰਦਰੋਂ ਰੁੱਖੇ ਭੱਦੇ ਬੋਲ , ਉਸਦੀ ਛੋਟੀ ਉਮਰ ਨੂੰ ਮਿਲੀ ਵੱਡੀ ਕੁਰਸੀ ਕਾਰਨ ਨਿਕਲੇ ਹਨ ਜਾਂ ਗਿੱਲ ਪੀ.ਟੀ.ਆਈ. ਦੀ ਵੱਡੀ ਉਮਰ ਹੇਠਲੀ ਨੀਵੀਂ ਕੁਰਸੀ ਨੂੰ ਹੋਈ ਰੰਜਸ਼ ਕਾਰਨ ।

ਤਰਲੋਮੱਛੀ ਹੋਇਆ ਉਹ ਝਟਕਾ ਜਿਹਾ ਮਰਕੇ ਉਠਦਾ ਕਮਰਿਓਂ ਬਾਹਰ ਖੜ੍ਹਾ ਹੋਇਆ ।

ਇਕ –ਦੋ ਨੂੰ ਛੱਡ ਕੇ ਸਾਰੇ ਅਧਿਆਪਕ ਆਪਣੀਆਂ ਜਮਾਤਾਂ ਵਿਚ ਜਾ ਚੁੱਕੇ ਸਨ। ਗਿੱਲ ਪੀ.ਟੀ.ਆਈ . ਉਸ ਨੂੰ ਕਿਧਰੇ ਦਿਖਾਈ ਨਾ ਦਿੱਤਾ । ਸਕੂਲ ਚੌਕੀਦਾਰ ਸਾਧੂ ਦਫ਼ਤਰੋਂ ਬਾਹਰ ਬੈਂਚ ‘ਤੇ ਬੈਠਾ ਕਿਸੇ ਡੂੰਘੀ ਥਾਂ ਡੁੱਬਾ ਪ੍ਰਤੀਤ ਹੁੰਦਾ ਸੀ ।

ਉਲਝੇ-ਬਿਖਰੇ ਰਾਮਪਾਲ ਨੇ ਸਾਧੂ ਚੌਕੀਦਾਰ ਨੂੰ ਥੋੜ੍ਹਾ ਕੁ ਕੱਸਵੀਂ ਆਵਾਜ਼ ਮਾਰੀ , ਅਕਾਰਨ । ਉਹ ਜਿਵੇਂ ਕਰੰਟ ਲੱਗਣ ਵਾਂਗ ਝੱਟ ਖੜ੍ਹਾ ਹੋ ਗਿਆ ‘’ ਜੀਈ ....ਸਾਬ੍ਹ...!’’

ਰਾਮਪਾਲ ਕੋਲ ਉਸਨੂੰ ਦੱਸਣ ਕਹਿਣ ਲਈ ਵੀ ਕੁਝ ਨਹੀਂ ਸੀ ।

‘’ ਗਿੱਲ ਸਾਬ੍ਹ ਨੂੰ ਬੁਲਾਈ । ... ਨਈ ਸੱਚ ਦੀਪੂ ਨੂੰ ਬੁਲਾਈਂ , ਕੇੜੀ ਜਮਾਤ ਆ ਭਲਾ ਦੀਪੂ ਦੀਈ ...?’’

‘’ ਜੀ ਸੱਤਵੀਂ ਜੀਈ ... ਭਾਈਆਂ ਕੇ ਦੀਪੂ ਦੀ ਸੱਤਮੀਂ ਜਮਾਤ ਆ ਜੀਈ ...।‘’ ਸਾਧੂ ਤਿੱਖੀ ਚਾਲੇ ਖੁੱਲੇ ਅਹਾਤੇ ਦੇ ਪਾਰਲੇ ਸਿਰੇ ਵੱਡੀ ਟਾਹਲੀ ਵੱਲ ਨੂੰ ਤੁਰਿਆ ਈ ਸੀ ਕਿ ਹੈੱਡਮਾਸਟਰ ਰਾਮਪਾਲ ਨੇ ਫਿਰ ਪਿੱਛਿਓਂ ਵਾਜ ਮਾਰ ਲਈ – ‘’ ਅੱਛਾ ਰੈਹਣ ਦੇ ਹਜੇ ... ਮੈਂ ....!’’

ਸਾਧੂ ਉਹਨੀ ਪੈਰੀ ਮੁੜਦਾ ਆਪਣੇ ਸਟੂਲ ਲਾਗੇ ਆ ਖੜ੍ਹਾ ਹੋਇਆ । ਸਕੂਲ ਮੁਖੀ ਦਾ ਅਗਲਾ ਆਦੇਸ਼ ਜਾਨਣ ਲਈ ।

ਰਾਮਪਾਲ ਘੜੀ ਪਲ ਚੁੱਪਚਾਪ ਖੜ੍ਹਾ ਰਿਹਾ । ਫਿਰ ... ਫਿਰ , ਉਸ ਅੰਦਰ ਰਿਝਦੀ-ਕੜ੍ਹਦੀ ਹਾਂਡੀ ਨੂੰ ਜਿਵੇਂ ਉਬਾਲ ਜਿਹਾ ਆਇਆ ਹੋਵੇ । ਥੋੜ੍ਹੇ ਕੁ ਜਿੰਨੇ ਬੇ-ਤਬਤੀਬੇ ਬੋਲ ਆਪ-ਮੁਹਾਰੇ ਉਸ ਦੇ ਮੂੰਹੋਂ ਨਿਕਲ ਦੇ ਸਾਧੂ ਚੌਕੀਦਾਰ ਵੱਲ ਨੂੰ ਵਧੇ – ‘’ ... ਆਹ ਜੇੜ੍ਹਾ ਪੀ.ਟੀ. ਆ ਸਾਧਾ ਸਿਆਂ ,ਕਦੋਂ ਕੁ ਦਾ ਆ , ਮੇਰਾ ਮਤਲਬ ਐਸ ਸਕੂਲ ਐਥੇ ? ‘’

‘’ਸਾਬ੍ਹ ਜੀ , ਏਹ ਸਰਦੈਰ ਹੋਣੀ ਐਥੇ ਐਬੇ ਈ ਆ ਜੀਈ ਮੁੱਢ ਤੋਂ । ਏਹ ਤਾਂ ਸਕੂਲ ਈ ਏਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਸੀਗਾ ਜੀਈ , ਏਨ੍ਹਾ ਦੇ ਭਾਪਾ ਜੀ ਦਾ , ਸਰਦਾਰ ਬਾਦ੍ਹਰ ‘ ਜਾਗਰ ਸੂੰਹ ਦਾ । ਏਹ ਤਾਂ ਜੀਈ ਥੋੜ੍ਹੇ ਕੁ ਚਿਰਾਂ ਤੋਂ ਸਰਕਾਰੂ ਹੋਇਆ , ਪਹਿਲੋਂ ਏਹੋ ਸਰਦਾਰ ਹੋਂਣੀ ਮਾਲਕ ਹੁੰਦੇ ਸੇਏ , ਐਥੇ ....।‘’

‘’ ਹੂੰਅ ... ਅ....ਅ...’’ ਰਾਮਪਾਲ ਅੰਦਰੋਂ ਨਿਕਲੀ ਲੰਮੀ ਹੂੰਅ ... ਅ  ਵਿਚ ਦਰਦ ਸੀ ਜਾਂ ਹਿਰਖ , ਰੋਹ ਸੀ ਜਾਂ ਖਿਝ ,ਘੜੀ ਪਲ ਤਾਂ ਉਸਨੂੰ ਆਪ ਨੂੰ ਵੀ ਸਮਝ ਨਾ ਲੱਗੀ । ਤਾਂ ਵੀ । ਸਰਕਾਰੀ  ਸੇਵਾ ‘ਚ ਆਉਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ , ਰਵੀਦਾਸ ਹਾਈ ਸਕੂਲ ਬਿਤਾਏ ਢਾਈ ਕੁ ਵਰ੍ਹੇ ਉਸਦੇ ਦਿਲ-ਦਿਮਾਗ ‘ਤੇ ਸੂਲ ਵਾਂਗ ਚੁਭ ਗਏ । ... ਕਿੰਨੀ ਖੁਸ਼ਾਮਦ ਕਰਨੀ ਪਈ ਸੀ ਉਸਨੂੰ ਪ੍ਰਧਾਨ , ਸਕੱਤਰ , ਮੈਨੇਜਰ ਸਮੇਤ ਸਾਰੇ ਪ੍ਰਬੰਧਕੀ ਅਮਲੇ ਦੀ । ਕੱਲੇ-ਕੱਲੇ ਦੇ ਗੋਡੀਂ ਹੱਥ ਲਾਉਣ ਪਿਆ ਸੀ । ਪਹਿਲਾਂ ਨੌਕਰੀ ਲੈਣ ਲਈ , ਪਿੱਛੋਂ ਦਿਨ-ਕਟੀ ਕਰਨ ਲਈ , ਖਾਸ ਕਰ ਕਮੇਟੀ ਪ੍ਰਧਾਨ ਦੇ , ਜਿਸ ਦੇ ਹੁਕਮ ਤੋਂ ਪੱਤਾ ਸੀ ਹਿਲਦਾ ਸਾਰੇ ਸਕੂਲ ‘ਚ ।

ਪ੍ਰਧਾਨ ਜੀ ਦੀ ਮੁੱਠੀ-ਚਾਪੀ ਉਸਨੂੰ ਕਈ ਚਿਰ ਕਰਨੀ ਪਈ ਸੀ । ਕਦੀ ਉਸ ਵੱਲੋਂ ‘ਹਾਂ’ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਕਦੀ ‘ ਨਾਂਹ ’ ।

ਆਖ਼ਰ ਉਸਦੇ ਪਿਓ ਸ਼ਿਬੂ ਨੇ ਪ੍ਰਧਾਨ  ਜੀ ਦੀ ਕੁਟੀਆ ਪਹੁੰਚ ਕੇ ਜਾਣੋਂ ਉਸਦੇ ਪੈਰ ਹੀ ਫੜ ਲਏ ਸਨ। ਪ੍ਰਸੰਨ –ਚਿੱਤ ਹੋਏ ‘ ਬਾਬਾ  ਜੀ ’ ਨੇ ਸ਼ਿੱਬੂ ਨੂੰ ਹਾਂ ਕਰ ਦਿੱਤੀ – ‘’ ਅੱਛਇਆ , ਭੇਜ ਦੇਨਾ ਲਟਕੇ ਕੋ ਆਸ਼ਰਮ , ਕਲ ਕੋਅ .... । ‘’

ਪਰ, ਥਾਂ-ਥਾਂ ਟੱਕਰਾਂ ਮਾਰਦੇ ਰਾਮਪਾਲ ਤੋਂ ਕਲ੍ਹ ਦੀ ਉਡੀਕ ਨਹੀਂ ਸੀ ਹੋਈ । ਉਹ ਉਸੇ  ਸ਼ਾਮ ਉਸਦੇ ਆਸ਼ਰਮ ਜਾ ਪੁੱਜਾ ਸੀ । ਸਕੂਲ ਪ੍ਰਧਾਨ ‘ ਸੰਤ-ਮ੍ਹਾਰਾਜ ‘ ਉਚੇ ਗੱਦੇ-ਦਾਰ ਆਸਣ ‘ਤੇ ਬਿਰਾਜਮਾਨ ਸਨ , ਗੋਲ ਚੌਕੜੀ ਮਾਰੀ । ਪੂਰੀ ਸਾਧ ਬਿਰਤੀ । ਇਕ ਹੱਥ ਮਾਲਾ , ਲਿਸ਼ਲਿਸ਼ ਕਰਦੀ ਦਿੱਖ , ਆਲੇ-ਦੁਆਲੇ ਕਿੰਨੀ ਸਾਰੀ ਸੰਗਤ ।

ਰਾਮਪਾਲ ਸਾਰੇ ਦਾ ਸਾਰਾ ਨਿਵ ਕੇ , ਡੰਡੌਤ ਬੰਦਨਾ ਕਰਕੇ  , ਉਸਦੇ ਨੇੜੇ ਜਿਹੇ ਹੋ ਕੇ ਜਾ ਬੈਠਾ ਸੀ ।

‘’ ਅੱਛਇਆ ਕਿਤਨੀ ਜਮਾਤੇ ਪੜ੍ਹਾ ਹੈਅ ਤੂੰ ... ? ‘’ ਗੱਦੀਦਾਰ ਪ੍ਰਧਾਨ ਨੇ ਪੈਂਦੀ ਸੱਟੇ ਉਸ ਨੂੰ ਸਵਾਲ ਕੀਤਾ ਸੀ ।

‘’ ਜੀ ਈ ਮੈਂ ਬੀ.ਐਸ.ਸੀ ., ਬੀ.ਐਡ. ਆਂ ....?’’

‘’ ਬੀ.ਸੀ. ਤੋਂ ਹੂਈ , ਤੂੰ ਮਾਸਟਰੀ ਵੀ ਪੜ੍ਹੀ ਐ ਨਾ ....? ‘’

ਰਾਮਪਾਲ ਨੂੰ ਉਸਦੀ ਅਗਿਆਨਤਾ ‘ਤੇ ਹਾਸਾ ਵੀ ਆਇਆ ਤੇ ਗੁੱਸਾ ਵੀ । ਉਹ ਅੰਦਰੋਂ ਅੰਦਰ ਜਿਵੇਂ ਕਲਪ ਉਠਿਆ ਸੀ , ਵਿਦਿਆ –ਖੇਤਰ ਨਾਲ ਹੋ ਰਹੇ ਖਿਲਵਾੜ ਤੋਂ ਖਿਝ ਉਠਿਆ  ਸੀ । ਪਰ ਗੌਂਅ ਸੀ ਉਸਨੂੰ , ਲੋੜ ਉਸਨੂੰ ਸੀ , ਉਸਨੇ ਦੜ ਹੀ ਵੱਟੀ ਰੱਖੀ ਸੀ ।

ਝੱਟ ਹੀ ਲਾਗੇ ਬੈਠੇ ਸੇਵਕਾਂ ‘ਚੋਂ ਕਿਸੇ ਨੇ ‘ ਸੰਤ-ਮ੍ਵਾਰਾਜ ‘ ਨੂੰ ਵਿਆਖਿਆ ਕਰ ਸਮਝਾਈ ਸੀ – ‘’ ਏਸ ਲੜਕੇ ਦੀ ਪੜ੍ਹਾਈ ਬਹੁਤ ਵਧੀਆ ਐ , ਸਾਇੰਸ ਦੀ ਪੜ੍ਹਾਈ ਨਾਲ ਮਾਸਟਰੀ ਕੋਰਸ  । ‘’

‘’ ਫਿਰ ਤੋਂ ਬਹੁਤ ਅੱਛੀ ਹੈਅ ... । ਹਾਂ ਤੋਂ ਮਾਸਟਰੀ ਨੌਕਰੀ ਕੇ ਸਾਥ-ਸਾਥ ਡੇਰੇ ਕੀ ਸੇਵਾ ਸੰਭਾਲ ਕਾ ਵੀ ਧਿਆਨ ਰੱਖਣਾ ... ਪਹਿਲੇ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਬੇ-ਮੁੱਖ ਨਾ ਹੋਨਾਂ ... । ‘’

ਰਾਮਪਾਲ ਕੋਲ ਉਸ ਸਮੇਂ ਸਕੂਲ ਪ੍ਰਧਾਨ ਨੂੰ ਸਤਿ – ਬਚਨ ਕਹਿਣ ਤੋਂ ਸਿਵਾ ਕੋਈ ਚਾਰਾ ਨਹੀਂ ਸੀ ਬਚਿਆ ,ਨਾ ਈ ਉਸ ਤੋਂ ਪਿਛੋਂ  ।

ਉਹ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਵਿਆਕੁਲ ਹੋ ਉਠਦਾ ਸੀ , ਅੱਧੀ ਤਨਖਾਹ ਲੈ ਕੇ ਪੂਰੀ ‘ਤੇ ਦਸਤਖ਼ਤ ਕਰਨ ਲੱਗਾ ।

ਤਾਂ ਵੀ ਸਤਿ ਬਚਨ ।

ਪੂਰੇ ਢਾਈ  ਸਾਲ ਉਹ ਕੰਨ ‘ ਚ ਪਾਇਆ ਨਹੀਂ ਸੀ ਰੜਕਿਆ , ਨਾ ਸਕੂਲ ਅੰਦਰ ,ਨਾ ਸਕੂਲੋਂ ਬਾਹਰ ।

ਸਾਧੂ ਚੌਕੀਦਾਰ ਦੇ ਅਧੀਨਗੀ ਭਰੇ ਵਤੀਰੇ ਦੀ ਉਸਨੂੰ ਇਕ-ਦਮ ਸਮਝ ਆ ਗਈ । ਪਰ  , ਨਾਲ ਦੀ ਨਾਲ ਥੋੜ੍ਹਾ ਜਿੰਨਾ ਗੁੱਸਾ ਵੀ ਆਇਆ ਉਸਤੇ – ‘ ਹੁਣ ਕਾਦ੍ਹੀ ਲਾਚਾਰਗੀ ਸੀ ਉਸਨੂੰ । ਹੁਣ ਤਾਂ ਉਹ ਗੁਲਾਮ ਨਹੀਂ ਸੀ ਗਿੱਲ ਮਾਲਕਾਂ ਦਾ ! ਹੁਣ ਤਾਂ ਉਸਨੂੰ ... ਹੁਣ ਤਾਂ ਉਸਨੂੰ ਆਪਣੀ ਥਾਂ ...’, ਰਾਮਪਾਲ ਅੰਦਰ ਜਾਗੀ ਪਦਵੀ-ਹਉਂ ਝੱਟ ਹੀ ਜੁਬਾਨ ਤੱਕ ਆ ਪੁੱਜੀ – ‘ ਹੁਣ ਕਿੱਥੇ ਆ ਉਹ ...?’’

ਰਾਮਪਾਲ ਦਾ ਸੰਬੋਧਨ ਇਸ ਵਾਰ ਪਹਿਲਾਂ ਨਾਲੋਂ ਕਾਫੀ ਰੁੱਖਾ ਸੀ ।

‘’ ਮੁੜ ਜਾਂਦੇ ਹੁੰਦੇ ਆ ... ਲੱਸੀ ਪਾਣੀ ਪੀਣ ... ! ਏਹ ਸਕੂਲ ਆ ਕਿ ਭੰਗੜਖਾਨਾ ....? ਜਾਹ , ਜਾ ਕੇ ਲਿਆ ਬੁਲਾ ਕੇ । ਆਖੀ ਹੈਡਮਾਸਟਰ ਸਾਬ੍ਹ ਬੁਲਾਉਂਦੇ ਆ ਸਕੂਲੇ । ‘’

‘’ ਜੀ ਸਾਬ੍ਹ , ਪਰ ਜੀਈ ਕੋਈ ਹੋਰ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਬੰਦੇ ਆਏ ਹੋਣ ਘਰੇ ਤਾਂ ਵੀ ...। ‘’

‘’ ਹੋਰ ਤਰਾਂ ਦੇ ਕਿੱਦਾਂ ਦੇ ... ? ‘’

‘’ ਕੋਈ ਏਨ੍ਹਾ ਦੀ ਪਾਲਟੀ ਆਲਾ , ਕੋਈ ਲੀਡਰ-ਸ਼ੀਡਰ , ਕੋਈ ਸਰਕੈਰੀ ਅਫ਼ਸਰ ...! ਆਹ ਹੁਣ ਜਿਹੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਘਰੋਂ ਜੀਈ ਸਰਪੰਚਣੀ ਬਣੀ ਆ ਨਾ ਜੀਈ ... , ਸੌ ਆਇਆ –ਗਿਆ ਰ੍ਹੈਦਾਂ । ਆਪ ਤਾਂ ਬੀਬੀ ਜੀ ਜਾਂਦੇ –ਜੰਦੇ ਨ੍ਹਈ ਕਿਧਰੇ ... ਗਿੱਲ ਸੈਬ੍ਹ ਕਰਦੇ ਆ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਵੱਟੇ ਦਾ ਸਾਰਾ ਕੰਮ –ਕਾਜ , ਪੀ. ਟੀ. ਸੈਬ੍ਹ ...! ‘’

‘’ ਅੱਛਾ ਕੋਈ ਨੀਂ ਰੈਹਣ ਦੇ ... ਜਿਸ ਵੇਲੇ ਆਉਣ , ਸਿੱਧੇ ਦਫ਼ਤਰ ਭੇਜ ਦੇਈਂ .... । ‘’ ਸਕੂਲ ਮੁੱਖੀ ਦਾ ਸੰਬੋਧਨ ਫਿਰ ਬਹੁ-ਬਚਨੀ ਹੋ ਗਿਆ ।

‘’ ਠੀਅਕ ਆ ਜਨਾਬ ...ਜੋ ਹੁਕਮ ... । ‘’

ਸਕੂਲ ਚੌਕੀਦਾਰ ਸਾਧੂ ਰਾਮ ਦਾ ਉੱਤਰ ਇਸ ਵਾਰ ਸਹਿਜ ਨਹੀਂ ਸੀ ਰਿਹਾ । ਰਵਾਇਤੀ ਹਲੀਮੀ ਕਾਇਮ ਰੱਖਦਿਆਂ ਵੀ ਇਹ ਕਾਫੀ ਸਾਰਾ ਹਿਰਖਿਆ ਗਿਆ  ਸੀ ।

ਉਸਨੂੰ ਲੱਗਾ ਸਕੂਲ ਪੀ.ਟੀ.ਆਈ . ਦਾੜ੍ਹ ‘ਚ ਰਾਮਪਾਲ ਉਸਦੀ ਖਾਹਮਖਾਹ ਦੀ ਹੇਠੀ ਕਰ ਰਿਹੈ , ਮਾੜੀ ਧਿਰ ਸਮਝ ਕੇ ।

ਬੋਲ-ਬਾਣੀ ਤਾਂ ਪਹਿਲਾਂ ਦਿਨ ਤੋਂ ਅੱਪੜਦੀ ਰਹੀ ਸੀ ਸਾਧੂ ਨੂੰ ਉਸਦੀ , ਤਾਂ ਵੀ ਚੌਥਾ ਦਰਜਾ ਕਰਮਚਾਰੀ ਹੋਣ ਨਾਤੇ ਉਹ ਸਹਿੰਦਾ –ਸਹਾਰਦਾ ਹੀ ਰਿਹਾ ।

ਹੁਣ ਉਸਦਾ ਅੰਦਰਲਾ ਵੱਟ ਜਿਹਾ ਖਾ ਕੇ ਜਿਵੇਂ ਮੂਕ ਬੋਲੀ ਬਲਿਆ ਹੋਵੇ –‘ ਕੋਈ ਨਾ ਪੁੱਤ ਜੀਈ , ਦੇਖਦਾ ਕਿੰਨੇ ਕੁ ਪਾਣੀਆਂ ‘ ਚ ਪਾਣੀਆਂ ‘ ਚ ਆਂ ਤੂੰ ...।‘’ ਉਸਦਾ ਅਗਲਾ ਵਾਰ ਰੋਕਣ ਦੇ ਇਰਾਦੇ ਨਾਲ ਸਾਧੂ ਚੌਕੀਦਾਰ ਨੇ ਚੌਕੀਦਾਰਾਂ –ਢਾਲ ਮੂਹਰੇ ਕਰ ਦਿੱਤੀ । ਥੋੜ੍ਹਾ ਕੁ ਜਿੰਨਾ ਲਗੜ-ਜੋੜ ਲਾ ਕੇ ਉਸਦੇ ਗਰੇਵਾਲ ਹੈੱਡ ਨਾਲ ਹੋਈ ਬੀਤੀ , ਫਿਰ ਸਾਰ ਆਖ ਸੁਣਾਈ – ‘’ ਸਾਬ੍ਹ ਜੀ ਇਕ ਗੱਲ ਦੱਸਾਂ ਜੀਈ ... ਊਂ ਤਾਂ ਤੁਸੀ ਸਿਆਣੇ ਓਂ ਜੀਈ ... ਦੱਸਣ ਨੂੰ ਚਿੱਤ ਤਾਂ ਨਈਂ ਕਰਦਾ ਜੀਈ ... ਫੇਅਰ ਵੀ ਜਾਤ-ਬਰਾਦਰੀ ਕਰਕੇ ਜੀਈ .... ਤਾਈਓਂ ਜੀਈ ...ਹੈਅ ਜੀਈ ...  ਫੇਅਰ ਵੀ ਜੱਦੀ-ਪੁਸ਼ਤੀ ਸਰਦੈਰੀ , ਸਰਦੈਰੀ ਰੈਂਦ੍ਹੀ ਆ । .. ਐ  ਗਰੇਵਾਲ ਹੈੱਡ ਵੀ ਧੜੇਲੇਦਾਰ ਬੰਦੇ ਸੇਏ ਜੀਈ ... ਲੀਡਰ-ਲੂਡਰ ਵੀ ਸੀਗੇ ਸਾਰੇ ਹੈੱਡਾਂ ਦੇ । .... ਉਹ ਵੀ ਐਕਣੇ ਸਰਦੈਰ ਹੋਣਾਂ ਨਾਲ ਉਅਝ ਗਏ , ਗਿੱਲ ਸੈਬ੍ਹ ਹੋਣਾ ਨਾ ‘ , ਆਖਣ ਲੱਗੇ – ‘ ਪੀ.ਟੀ.ਆਈ . ਸਿਆਂ , ਜਿੰਨਾ ਚਿਰ ਮੈਂ ਏਥੇ ਆਂ, ਤੂੰ ਤਿੰਨ ਗੱਲਾਂ ਨੀ ਕਰਨੀਆਂ , ਇਕ ,ਤੰਬਾ ਲਾ ਕੇ ਸਕੂਲ ਨਈ ਆਉਣਾ ... ਓਦੋਂ ਸਰਦੈਰ ਹੋਰੀਂ ਤੰਬਾ ਲ ਕੇ ਸਕੂਲ ਆਉਦੇ ਸੇਏ । ਦੂਜੇ , ਜਿੰਨਾ ਚਿਰ ਸਕੂਲ ਟੈਮ ਹੁੰਦਾ , ਕਿਧਰੇ ਨਈ ਜਾਣਾ , ਨਾ ਘਰ ਨਾ ਕਿਧਰੇ ਹੋਰ ਥੇ ... ਓਦੋਂ ਵੀ ਐਕਣੇ ਚਲੇ ਜਾਂਦੇ ਸੇਏ  ਘਰ ਨੂੰ ਜੀਕਣ ਹੁਣ ਗਏ ਆ । ਤੇ ... ਤੀਜੀ ਗੱਲ ਸ਼ਰਾਬ ਪੀਤੀ ਤੇ ਸਕੂਲ ਨਈ ਆਉਣਾ ... । ‘’

‘’ ਲਓ ਸਾਬ੍ਹ ਜੀਈ , ਮੈਨੂੰ ਤਾਂ ਐਉਂ ਲੱਗੇ ਜਿਉਂ ਤੋ ਸਾਨ੍ਹ ਭਿੜ ਪਏ ਸਿੱਧੇ । ਇਕ ਆਖੇ ਮੈਂ ਵੱਡਾ ,ਦੂਜਾ ਆਖੇ ਮੈ ਤਕੜਾ । ਕੋਈ ਇਕ ਦੂਜੇ ਦੀ ਗੱਲ ਨਾ ਮੰਨੇ । ਫੇਅਰ ਪਤਾਅ ਕੀ ਹੋਇਆ ? ਫੇਅਰ ਸਾਬ੍ਹ ਜੀਈ ਸਾਡੇ ਸਰਦੈਰ ਹੋਣੀਂ ਆਪਣੇ ਤੇ ਆ ਗਏ  ਕੋਏ ! ਉਨੂੰ ਸਿੱਧਾ ਸਪਾਟ ਆਖ ਮਾਰਿਆ – ‘’ ਓਏ ਗਰੇਵਾਲਾ ਮੈਨੂੰ ਤੇਰੀਆਂ ਤਿੰਨੋ ਗੱਲਾਂ ਮੰਜੂਰ ਨਈ । ਮੈਨੂੰ ਇਕ ਹੋਰ ਗੱਲ ਮੰਜੂਰ ਆ , ਚੌਥੀ ਗੱਲ ! ਉਨ੍ਹਾਂ ਪੁੱਛਿਆ – ‘’ ਓਹ ਕੇੜ੍ਹੀ ? ... ਦੱਸ ! ਸਰਦੈਰ ਹੋਣੀ ਕੇਹਾ – ‘’ ਉਹ ਦੱਸਣ ਆਲੀ ਨ੍ਹਈ  , ਪਤਾ ਲਾਉਣ ਵਾਲੀ ਆ । ‘’

ਰਾਮਪਾਲ ਹੈੱਡ ਦਾ ਪੂਰੇ ਦਾ ਪੂਰਾ ਧਿਆਨ ਆਪਣੇ ਉਪਰ ਗੱਡ ਹੋਇਆ ਜਾਂਚ ਕੇ ਸਾਧੂ ਚੌਕੀਦਾਰ ਦੀ ਧਰਤੀ ਵੱਲ ਨੂੰ ਲਮਕੀ ਹਿੱਕ , ਕਾਫੀ ਸਾਰੀ ਉਤਾਂਹ ਚੁੱਕੀ ਗਈ – ‘’ ਲਓ ਸਾਬ੍ਹ ਜੀਈ , ਗਰੇਵਾਲ ਹੈੱਡ ਜੇਨ੍ਹੀ ਪੈਰੀ ਆਏ ਸੇਏ , ਉਨੀਂ ਪੈਰੀ ਮੋੜਤੇ ,ਬੱਸ ਦੂਜੇ ਈ ਮੀਨ੍ਹੇ ! ਬਦਲੀ ਕਰਵਾ ਤੀ ਆਪਣੇ ਸਰਦੈਰ ਸ੍ਹੈਬ ਨੇ , ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ । ... ਹੁਣ ਪਤਾਅ ਨਹੀਂ ਬਚਾਰੇ ਕਿੱਥੇ ਹੋਗੇ ! ... ਉਤੋਂ ਪਿਛੋਂ ਹੋਰ ਵੀ ਆਏ ਆ ਹੈੱਡ । ਸਿਆਣੇ –ਬਿਆਣੇ ! ... ਕੁੰਦਨ ਲਾਲ ਸੀਗਾ  , ਜੂਰਾ ਸੂੰਹ ਸੀਈ , ਤੇ ... ਤੁਹਾਡਾ ਰੱਬ ਭਲਾ ਕਰੇ ਹੁਣ ਤੁਸੀ ਆਏ ਆਂ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਕਤਈਂ ਨਈ ਸੀਈ  ਬਗਾੜੀ ਪੀ.ਟੀ.ਆਈ . ਸੈਬ ਨਾ । ਮੈ ਤਾਂ ਕੈਨਾ ਸਾਬ੍ਹ ਜੀਈ , ਤੁਸੀ ਵੀ ਜੀ.. ਤੁਸੀ ਵੀ ਜੀਈ ... ਹੈਅ ਜੀਈ .... ! ‘’

ਆਪਣੀ ਰੌਅ ‘ਚ ਰੁੜੇ ਤੋਂ ਉਸਤੋਂ , ਨਵੇਂ ਆਏ  ਸਕੂਲ ਮੁਖੀ ਨੂੰ ਅਣਮੰਗੀ ਸਲਾਹ ਵੀ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ! ... ਝੱਟ ਉਸਨੂੰ ਪਹਿਲੀ ਘੰਟੀ ਬਜਾਉਣ ਦਾ ਚੇਤੇ ਆ ਗਿਆ । ਤਿੰਨ-ਮਿੰਟ ਉੱਪਰ ਹੋ ਚੁੱਕੇ ਸਨ । ਐਨਾ ਲੇਅਟ .. ! ਉਸਨੂੰ ਆਪਣੇ ਆਪ ‘ਤੇ ਢੇਰ ਸਾਰੀ ਗਿਲਾਨੀ ਹੋਈ ! ... ਐਉਂ ਤਾਂ ਕਦੀ ਵੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਹੋਇਆ ਉਸਤੋਂ ।

ਡਰਨੇ ਵਾਂਗ ਡੋਲਦਾ ਉਹ , ਥੋੜ੍ਹਾ ਕੁ ਹਟਵੀਂ ਪਈ , ਹੱਥ ਘੰਟੀ ਵਿਚ ਲੱਕੜ ਦੀ ਹੱਥੀ ਵਾਲਾ ਲੋਹੇ ਦਾ ਹਥੋੜਾ ਮਾਰ ਕੇ ਮੁੜ ਆਪਣੀ ਥਾਂ ਪਰਤ ਆਇਆ ।

ਢੱਕਾਂ ‘ਤੇ ਹੱਥ ਰੱਖੀ ਖੜ੍ਹੇ ਰਾਮਪਾਲ ਦੀ ਗਜ਼ਟਿਡ ਪਦ-ਉੱਨਤੀ ਚੌਕੀਦਾਰ ਦੀ ਬਾਤ-ਵਾਰਤਾ ਸੁਣ ਕੇ ਕਿੰਨੀ ਸਾਰੀ ਝੇਂਪ ਗਈ ਸੀ । ਤਾਂ ਵੀ ਅਧੀਨ ਅਮਲੇ ਅੱਗੇ ਇਕ ਦਮ ਹੀਣਾ ਹੋਣ ਲਈ ਉਹ ਤਿਆਰ ਨਾ ਹੋਇਆ ।ਦਫ਼ਤਰ ਮੂਹਰੇ ਖੜ੍ਹੇ ਪਹਿਲਾਂ ਉਸਨੈ ਦੋ ਕਦਮ ਸਕੂਲ ਗਰਾਊਂਡ ਵੱਲ ਨੂੰ ਪੁੱਟੇ , ਫਿਰ ਝੱਟ ਹੀ ਆਪਣੀ ਕੁਰਸੀ ਵੱਲ ਨੂੰ ਮੁੜਦੇ ਕਰ ਲਏ ।

ਕੁਰਸੀ ਜਿਵੇਂ ਉਸਦੀ ਇਕੋ ਇਕ ਸਰਨਗਾਹ ਹੋਵੇ । ਇਸ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਉਹ ਜਿਵੇਂ ਅੱਧਾ-ਅਧੂਰਾ ਹੋਵੇ । ਰਾਮਪਾਲ ਦੀ ਬਜਾਏ ਨਿਰਾ ਈ ਰਾਮੂ । ਦੀਪੂ ਦੀ ਹੋਂਦ ਨਾਲੋਂ ਵੀ ਇਕ ਪੈਰ ਪਿਛਾਂਹ ।

ਦੀਪੂ ਦੇ ਡੁਸਕਦੇ ਬੋਲਾਂ ‘ਚੋਂ ਨਿਕਲੀ ਅੱਧੀ-ਅਧੂਰੀ ਅਰਦਾਸ ਮੁੜ ਉਸਦੇ ਕੰਨਾਂ ‘ਚ ਘੁਸਰ-ਮੁਸਰ ਕਰਨ ਲੱਗ ਪਈ । ਉਸਦੇ ਅੰਗਾਂ-ਪੈਰਾਂ ਨੂੰ ਛਿੜਿਆ ਕਾਂਬਾ ਜਿਵੇਂ ਰਾਮਪਾਲ ਦੇ ਆਪਣੇ ਅੰਗਾਂ-ਪੈਰਾਂ ਵੱਲ ਨੂੰ ਸਰਕ ਆਇਆ । ... ਉਸ ਨੂੰ ਲੱਗਾ ਕਿ ਮੁੱਖ ਅਧਿਆਪਕੀ ਕਮਰੇ ਵੱਲ ਨੂੰ ਤੁਰਦੀਆਂ ਉਸਦੀਆਂ ਲੱਤਾਂ ਵੀ ਦੀਪੂ ਦੀਆਂ ਲੱਤਾਂ ਵਾਂਗ ਨੰਗੀਆਂ ਹਨ । ਪੈਰੀਂ ਪਾਈ ਜੁੱਤੀ , ਥਾਂ ਪੁਰ ਥਾਂ ਟੁੱਟੀ ਪਈ ਹੈ । ਗਲ ਪਈ ਕਮੀਜ਼ ਦਾ ਅਗਲਾ ਪਾਸਾ ਗੋਹੇ ਪਿਸ਼ਾਬ ਦੇ ਛਿੱਟਿਆ ਨਾਲ ਲਿਬੜਿਆ ਪਿਐ । ... ਉਸਦੇ ਐਨ ਸਾਹਮਣੇ ਖੜ੍ਹਾ ਗਿੱਲ ਪੀ.ਟੀ.ਆਈ .ਉਸ ਵੱਲ ਦੇਖਦਾ ਠਹਾਕਾ ਮਾਰ ਕੇ ਹੱਸਿਆ ਹੈ ।

ਖਿਝਿਆ –ਖਪਿਆ ਉਹ ਗਿੱਲ ਪੀ.ਟੀ.ਆਈ . ਨੂੰ ਘੂਰਨ-ਝਿੜਕਣ ਵਰਗੇ ਬੋਲ –ਬੋਲਣ ਹੀ ਲੱਗਾ ਸੀ ਕਿ ਝੱਟ ਹੀ ਗਿੱਲ ਦੀ ਥਾਂ ਕੈਲਾ ਆ ਖੜ੍ਹਿਆ , ਮਾਸਟਰ ਕਰਨੈਲ । ਉਸਦੇ ਬਚਪਨ ਦਾ ਜੋਟੀਦਾਰ । ਉਸਦੀ ਹਮਜਮਾਤੀ ।

‘’ ਹੈਅ...ਅ..., ਤੂੰ...ਅ....ਅ....’’ ,ਉਸਦੇ ਉਲਝੇ-ਬਿਖਰੇ ਬੋਲ ਅਜੇ ਉਸਦੇ ਬੁਲਾਂ ਤੱਕ ਨਹੀਂ ਸਨ ਪੁੱਜੇ ਕਿ ਕੈਲੇ ਦੀ ਥਾਂ ਉਸਦੀ ਬੇਬੇ ਖੜ੍ਹੀ ਦਿਸੀ ਕਿਰਪੀ , ਕਿਰਪਾਲ ਕੌਰ । ਕਿਰਪਾਲ ਕੌਰ ਦੇ ਹੱਥਾਂ ‘ਚ ਕਿੰਨੇ ਸਾਰੇ ਕੱਪੜੇ , ਧੋਤੇ –ਸੁਆਤੇ । ਤਿੰਨ-ਚਾਰ ਨਿੱਕਰਾਂ ,ਚਾਰ-ਪੰਜ ਕਮੀਜ਼ਾਂ । ...’’ ਲੈ ਰਾਮੀਂ ਪੁੱਤ, ਲੈ ਆਹ ਤੂੰ ਪਾ ਲੈ ... ਕੈਲੇ ਮੇਰੇ ਤੇ ਆਉਦਿਆਂ ਨਈ ਸੁੱਖਣਾਂ । .. ਤੂੰ...ਤੂੰ.. ਖ਼ਬਰੀ ਐਹੋ ਜਿਹਾ ਈ ਰੈਣਾਂ ! ਕੁਸ਼ ਖਾਇਆ ਪੀਆ ਕਰ ... !’’

‘’ ਪਾਣੀ ਸਾਬ੍ਹ ਜੀਈ ....!‘’ ਇਕ ਦਮ ਉਸਦੀ ਸੁਰਤੀ ਮੁੜ ਥਾਂ ਸਿਰ ਪਰਤ ਆਈ । ਸਾਧੂ ਚੌਕੀਦਾਰ ਜੱਗ-ਗਲਾਸ ਲਈ ਉਸ ਦੇ ਲਾਗੇ ਖੜ੍ਹਾ ਪਾਣੀ ਪੀਣ ਲਈ ਪੁੱਛ ਰਿਹਾ ਸੀ ।

‘’ ਹੈਂ .... ਹੈਂਅ ..... ਹਾਂ ....., ਪਾਣੀ  ! ਹਾਂ .... ਲਿਆ .... ,’’ ਉਸ ਤੋਂ ਭਰਿਆ  ਗਲਾਸ ਫੜੀ ਖੜ੍ਹਾ-ਖੜੋਤਾ ਰਾਮਪਾਲ ਕੁਰਸੀ ‘ ਤੇ ਬੈਠ ਗਿਆ । ਘੁੱਟ-ਘੁੱਟ ਕਰਕੇ ਪੀਂਦੇ ਦੀ ਉਸਦੀ ਸੁਰਤੀ ਮੁੜ ਹੁਣੇ-ਹੁਣੇ ਦੇਖੋ ‘ ਸੁਪਨੇ ’ ਦੀ ਜੱਦ ਅੰਦਰ ਪਹੁੰਚ ਗਈ । .... ਉਹ ਅਜੇ ਦੀਪੂ ਕੁ ਦੀ ਉਮਰ ਦਾ ਸੀ , ਅੱਵਲ ਉਸ ਤੋਂ ਵੀ ਛੋਟਾ ! ਉਹ ਆਪਣੇ ਪਿੰਡ ਲਾਗਲੇ ਵੱਡੇ ਸਕੂਲ ਅਜੇ ਪੜ੍ਹਨੇ ਨਹੀਂ ਸੀ ਪਿਆ । ਕੈਲੇ ਨਾਲ ਵੀ ਅਜੇ  ਉਸਦੀ ਸਾਂਝ ਨਹੀਂ ਸੀ ਬਣੀ । ਆਪਣੇ ਵਿਹੜੇ ਦੇ ਰਵੀਦਾਸ ਦੁਆਰੇ  ਸਮੇਤ ਉਸਦੀ ਬੀਬੀ ਪੁਰਬਾਂ-ਤਿਓਹਾਰਾਂ ‘ ਤੇ ਪਿੰਡ ਦੇ ਵੱਡੇ ਗੁਰਦੁਆਰੇ ਦਾ ਖੁੱਲ੍ਹਾ ਵਿਹੜਾ ਜ਼ਰੂਰ ਸੁੰਬਰਦੀ ਸ਼ਰਧਾ ਵੱਸ ! ਰਾਮੇਂ ਨੂੰ ਨਾਲ਼ ਲੈ ਕੇ । ਨਾਲ –ਨਾਲ ਝਾੜੂ – ਬਹਾਰੀ ਨਾਲ –ਨਾਲ ‘ ਵਾਖੁਰ-ਵਾਖੁਰ ’ । ਵਿਚਕਾਰ ਅਰਜੋਈ  , ਅੱਖਾਂ ਮੁੰਦ ਕੇ , ਸਿਰ ਝੁਕਾ ਕੇ – ‘ ਹੋਅ ਛੱਚਿਆ ਪਾਤਸ਼ਾਅ , ਜਣੀ – ਜਾਣ ਛੱਤਗੁਰਾ ; ਮੇਰੇ ਰਾਮੇਂ ਪੁੱਤ ਨੂੰ ਤੰਦਰੁਸਤੀ ਬਸ਼ਖੀਂ , ਏਦੀ ਝੋਲੀ ‘ ਚ ਬਓਤੀ ਛਾਰੀ ਵਿੱਦਿਆ ਪਾਈਂ ; ਏਨੂੰ ਵੱਡਾ ਅਫਸਰ ਬਣਾਈ ; ਕਿਤੇ ਮੇਰੀ ਬੀ ਗ਼ਰੀਬਣੀ ਦੀ ਜੂਨ । ਬੱਸ ਏਹੋ ਜੋਦੜੀ ਆ ਤੇਰੇ ਦਰ ਤੇਏ .... ।‘ ਉਸ ਦਿਨ ਦੇ ਕੰਮ-ਕਾਰ ਬਦਲੇ ਉਸਨੇ ਕਦੇ ਵੀ ਕਿਸੇ ਤੋਂ ‘ ਮੇਨ੍ਹਤ-ਮਜੂਰੀ ‘ ਨਹੀਂ ਸੀ ਮੰਗੀ । ਤਾਂ ਵੀ ਰਾਧਾ ਸੂੰਹ ਭਾਈ ਉਸਨੂੰ ਖਾਲੀ ਹੱਥ ਨਾ ਮੋੜਦਾ-ਢੇਰ ਸਾਜੇ ਚੜ੍ਹਾਵੇ ‘ ਚੋਂ ਬੀੜ-ਸਾਬ੍ਹ ਤੋਂ ਅੰਗ-ਮੁਕਤ ਹੋਏ , ਬਿਰਧ ਹੋਏ ਰੁਮਾਲੇ –ਰੇਸ਼ਮੀ , ਸਿਲਕੀ , ਜ਼ਰੀਦਾਰ । ਪ੍ਰਸਿੰਨੀ ਜੋ ਕੁਝ ਮਿਲਦਾ ਦੋਨੋਂ ਹੱਥ ਜੋੜ ਦੇ ,ਸਿਰ ਨਿਵਾ ਕੇ ਪ੍ਰਸ਼ਾਦ ਲੈਣ ਵਾਂਗ ਕਬੂਲ ਕਰਦੀ  , ਪੂਰੀ ਵਿਉਂਤ ਲਾ ਕੇ ਇਹਨਾਂ ਦ ਕੁਝ ਨਾ ਕੁਝ ਸੀਂਅ ਬਣਾ ਲੈਦੀ – ਆਪਣੇ  ਸਿਰ ਦਾ ਲੀੜਾ , ਕੁੜੀਆ  ਲਈ ਝੱਗੇ ਜ਼ਾਂ ..... ।

ਸਕੂਲ ਦਫ਼ਤਰ ‘ ਚ ਬੈਠੇ ਘੁੱਟ-ਘੁੱਟ ਕਰਕੇ ਪਾਣੀ ਪੀਦੇਂ ਰਾਮਾਪਾਲ ਦਾ ਇਕ ਹੱਥ ਸਹਿਸੁਭਾ ਉਸਦੀਆਂ ਲੱਤਾਂ-ਪਿੰਨੀਆਂ ਤੱਕ ਅੱਪੜ ਗਿਆ । ਉਸਦੇ ਤੇੜ ਵਧੀਆ  ਪੈਂਟ ਸੀ  , ਗਾਵਰਡੀਨ ਦੀ । ਖੁੱਲੇ ਪਹੁੰਚਿਆ ਵਾਲੀ । ਅੱਧੀ ਸਿਲਕੀ , ਅੱਧੀ ਸੂਤੀ । .... ਉਸਨੂੰ ਲੱਗਾ , ਕਿਸੇ ਭਰ ਸਿਆਲ ‘ ਚ ਉਸਦੀ ਬੀਬੀ ਨੇ ਦੋ ਰੁਮਾਲੇ ਜੋੜ ਕੇ ਉਸਦੀਆਂ ਨੰਗੀਆਂ ਲੱਤਾਂ ਢਕਣ ਲਈ ਗੰਢ-ਤੁੱਪ ਕੀਤਾ ਪਜਾਮਾ , ਫਿਰ ਜਿਵੇਂ ਉਸਦੇ ਤੇੜ ਆ ਪਿਆ ਹੋਵੇ ।

ਇਕ ਪਹੁੰਚਾ ਹੋਰ ਇਕ ਹੋਰ ।

ਕਈ ਦਿਨ ਉਸਦੇ ਜੋਟੀਦਾਰ – ਹਮਜੌਲੀ ਉਸਦੀ ਛੇੜ-ਛਾੜ ਕਰਦੇ ਰਹੇ । ਕਈ ਦਿਨ ਉਹ ਘਰੋਂ ਬਾਹਰ ਨਹੀਂ  ਸੀ ਗਿਆ । ਕਿਸੇ ਨਾਲ ਕੌਡ-ਕਬੱਡੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਖੇਲਿਆ । ਤਾਂ ਵੀ , ਉਸਨੇ ਨੰਗੀਆਂ ਲੱਤਾਂ ਕੇ ਕੱਜ ਨੂੰ ਸਾਰਾ ਸਿਆਲ ਆਪਣੇ ਤੋਂ ਵੱਖ ਨਹੀਂ ਸੀ ਹੋਣ ਦਿੱਤਾ ।

.... ਸੁਬਹ-ਸਵੇਰੇ ਪ੍ਰਾਰਥਨਾ ਥੜ੍ਹੇ ‘ ਤੇ ਦੀਪੂ ਨਾਲ ਹੋਈ ਵਾਪਰੀ , ਉਸਨੈ ਹੋਰ ਵੀ ਨੇੜੇ ਢੁੱਕ ਕੇ ਖੜ੍ਹੋ ਗਈ ।

ਉਸਦੇ ਮਨ ‘ ਚ ਆਈ ਕਿ ਸਾਧੂ ਚੌਕੀਦਾਰ ਨੂੰ ਬੁਲਾ ਕੇ ਦੀਪੂ ਦੇ ਘਰ-ਬਾਰ , ਮਾਂ-ਬਾਪ ਬਾਰੇ ਪੂਰੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਲਵੇ । ਹੋਰ ਨਈ ਤਾਂ ਸਕੂਲ –ਫੰਡਾਂ ‘ ਚੋਂ ਉਸ ਲਈ  ਸਕੂਲ-ਵਰਦੀ ਸੇਵਾ ਦੇਣ ਦਾ ਪ੍ਰਬੰਧ ਕਰੇ । ਨੰਗੀਆਂ ਲੱਤਾਂ ਕਾਰਨ ਉਸ ਅੰਦਰ ਆਈ  ਹੀਣ-ਭਾਵਨਾ ਦੂਰ ਕਰਨ ਦਾ ਉਪਰਾਲਾ ਕਰੇ ।

‘’ ਜੀਈ ... ਈ ਸਾਬ੍ਹ .... ‘’ ਸਾਧੂ ਆਪਣੇ ਰਵਾਇਤੀ ਢੰਗ ਨਾਲ ਝੁਕਿਆ ਫਿਰ ਉਸਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਆ ਖੜ੍ਹਾ ਹੋਇਆ ।

‘’ ਦੀਪੂ ਨੂੰ ਬੁਲਾ ਕੇ ਲਿਆ ... । ਪਤਾ ਦੀਪੂ ਦਾ ? ‘’ ਰਾਮਪਾਲ ਨੂੰ ਬਿਲਕੁਲ ਚੇਤੇ ਨਹੀਂ ਸੀ ਕਿ ਉਸਨੇ ਸਾਧੂ ਨੂੰ ਪਹਿਲੇ ਵੀ ਲਗਭਗ ਇਹੋ ਸ਼ਬਦ ਆਖੇ ਸਨ ।

‘’ ਹਾਂ ਜੀ ਹਾਂਅ, ਪਤਾਅ ਆ ਜੀਈ  ... ਭਾਈਆ  ਕਾ ਦੀਪੂ । ਬੜਾ ਲੈਕ ਮੁੰਡਾ ਆ ਜੀਈ ... । ਓਹ ਤਾਂ ਜੀਈ  ਘਰਦਿਆਂ ਵੰਨੀਉਂ ਬਾਹਲਾ ਈ ਹਿੱਲਿਆ ਵਾ ਆ ਜੀਈ , ਨਈਂ ਤਾ ਅੱਵਲ ਆਏ ਜੀਈ  ਸਭ ਕਾਸੇ ‘ ਚੋਂ  । ‘’

ਇਸ ਵਾਰ ਸਕੂਲ ਚੌਕੀਦਾਰ ਦੇ ਆਖੇ –ਦੱਸੇ ‘ ਚ ਰਾਮਪਾਲ ਨੂੰ ਕੋਈ ਗੱਲ ਓਪਰੀ ਨਾ ਲੱਗੀ ।

‘’ ਕੀ ਗੱਲ ਕੰਮ-ਕਾਰ ਨਈ ਕਰਦਾ ਉਦ੍ਹਾ ਪਿਓ ... ? ‘’

‘’ ਪੈਏ ਓਦ੍ਹਾ ਐਹੋ ਜੇਆ ਈ ਆ । ... ਪੈਲ੍ਹਾਂ ਛਾਅ ਵੇਲੇ ਤੀਕ ਗੁਰਦੁਆਰੇ ਵੜਿਆ ਰਊ , ਸਰਦੈਰ ਹੋਣਾਂ ਦੇ ,ਗਿੱਲ ਸੈਬ੍ਹ ਹੋਣਾਂ ਦੇ ਗੁਰਦੁਆਰੇ । ਊ ਸਾਬ੍ਹ ਜੀਈ  ਹਾਡੇ ਪਿੰਡ ਕਿੰਨੇ ਸਾਰਿਓ ਈ ਗੁਰਦੁਆਰੇ ਆ । ਤਖਾਣਾਂ ਦਾ , ਲਬਾਣਿਆਂ ਦਾ , ਚਮਾਰਾਂ ਦਾ , ਜੱਟਾਂ ਦਾ  । ਜੱਟਾਂ ‘ ਚ ਵੀ ਗਿੱਲ ਸੈਬ੍ਹ ਦਾ ਅੱਡ ਆ । ਤੁਆਡਾ ਰੱਬ ਭਲਾ ਕਰੇ ਸਾਰੇਈ ਇਕ ਦੂਜੇ ਤੋਂ ਅੱਗੇ ਲੰਘਣ ਲਈ ਜਾਂਦਾ ਤੋਂ ਜ਼ਾਦਾ ਪਾਠ-ਪੂਠ ਪੜ੍ਹਦੇ ਆ । ਸੇਵਾ ਸੂੰਹ  ਭਾਈ ਦਾ ਪਾਠ ਪੜ੍ਹਨ ‘ ਚ ਨੰਬਰ ਆ , ਦੀਪੂ ਦੇ ਪੇਏ ਦਾ ਜੀਈ । ... ਊਂ ਪੰਜਾਂ-ਸੱਤਾਂ ਘਰਾਂ ਦੀ ਸੇਪ ਵੀ ਹੈਗੀ ਆ ੳਦ੍ਹੇ ਕੋਅ ।

ਸਰਦੈਰ ਸੈਬ੍ਹ ਹੋਣਾਂ ਦੀ ਵੀ ਆ ,ਗਿੱਲ ਸੈਬ੍ਹ ਹੋਣਾਂ ਦੀਈ .... । ‘’

‘’ ਦੀਪੂ ਨੂੰ ਰੈਣ ਦਿਆਂ ਜੀਈ ... ! ‘’ ਦੋਨਾਂ ਹੁਕਮਾਂ ‘ ਚੋਂ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰੀ ਲਾਉਣ ਦਾ ਨਿਰਨਾ ਕਰਾਉਣ ਲਈ ਸਾਧੂ ਨੇ ਇਕ ਵਾਰ ਫਿਰ ਰਾਮਪਾਲ ਵੱਲ ਨੂੰ ਸਵਾਲਿਆ ਨਜ਼ਰਾਂ ਸੁੱਟੀਆਂ ।

‘’ ਹਾਂ , ਹਾਂ ਦੀਪੂ ਨੂੰ ਰੈਣ੍ਹ ਦੇ , ਪਹਿਲਾਂ ਗਿੱਲ ਨੂੰ ..... ।  ‘’

‘’ ਗਿੱਲ ਦੀ ਕੀ ਲੋੜ ਪੈ ਗਈ .... ! ‘’ ਕਮਰੇ ਦੀ ਓਟ ਵੱਲੋਂ ਅਛੋਪਲੇ ਜਿਹੇ ਆਏ ਸਰੂਪ ਸਿੰਘ ਗਿੱਲ ਨੇ ਰਾਮਪਾਲ ਦੇ ਬੋਲ ਉਸਦੇ ਮੂੰਹੋ ਬੋਚ ਲਏ ।

ਸਕੂਲ ਮੁੱਖੀ ਇਕ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਜਿਵੇਂ ਚੋਰੀ ਕਰਦਾ ਮੌਕੇ  ‘ ਤੇ ਫੜਿਆ ਗਿਆ ਹੋਵੇ ।

ਇਹ ਸਾਧੂ ਚੌਕੀਦਾਰ ਦੀ ਸੁਣਾਈ  ਬਾਤ-ਵਾਰਤਾ ਦਾ ਅਸਰ ਸੀ ਜਾਂ ਤਲਖ਼ ਬੋਲੇ ਬੋਲਾਂ ਦਾ ਪਛਤਾਵਾ , ਛਿੱਬਾ ਜਿਹਾ ਪਿਆ , ਉਹ ਕੁਰਸੀ ਤੋਂ ਉਠ , ਮੁੜ ਕਮਰਿਉਂ ਬਾਹਰ ਆ ਖੜ੍ਹਾ ਹੋਇਆ ।

‘’ ... ਬੜੀ ਉਮਰ ਆ ਤੁਹਾਡੀ ! ਤੁਆਡੀਆਂ ਈ ਗੱਲਾਂ ਕਰਦੇ ਸੀਈ ... ‘’ ,ਉਸ ਅੰਦਰੋਂ ਪਹਿਲੋਂ ਵਾਲੀ ਤਲਖੀ ਕਿਧਰੇ ਉੱਡ-ਪੁੱਡ ਗਈ ਸੀ ।

‘’ ਸਾਡੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਤਾਂ ਕਈ ਕਰਦੇ ਆ । ਕੀਦ੍ਹੀ ਕੀਦ੍ਹੀ ਸੁਣੀਏ ...’’ ਸਕੂਲ ਪੀ.ਟੀ.ਆਈ . ਅੰਦਰਲਾ ਗਿੱਲ ਸਰਦਾਰ ਹੋਰ ਵੀ ਉਭਾਸਰਦਾ ਖਿੜ-ਖਿੜ ਕਰਕੇ ਹੱਸਿਆ ।

ਰਾਮਪਾਲ ਨੂੰ ਉਸਦਾ ਵਤੀਰਾ ਹੋਰ ਵੀ ਭੈੜਾ ਲੱਗਾ । ਉਸਨੇ ਮਨ ‘ ਚ ਆਈ ਕਿ ਵਿੰਗੇ ਜਿਹੇ ਢੰਗ ਨਾਲ ਹੱਸੇ ਨਾਲ ਸਕੂਲ ਪੀ.ਟੀ. ਆਈ . ਨੂੰ ਤਹਿ ਸਿਰ ਕਰਨ ਲਈ ਕਸਵੀਂ ਜਿਹੀ ਝਿੜਕ ਮਾਰ ਕੇ ਪੁੱਛੇ – ‘’ ਏਹ ਕੀ ਢੰਗ ਤਰੀਕਾ ? ਏਹ ਸਕੂਲ ਆ ਕਿ ਭੰਗੜਖਾਨਾ .... ? ਜਦ ਮਰਜ਼ੀ ਆਓ , ਜਿੱਧਰ ਮਰਜ਼ੀ ਘੁੰਮੀ ਜਾਓ ....। ‘’

ਪਰ , ਝੱਟ ਹੀ ਉਸਨੇ ਸਵੇਰੇ-ਸਵੇਰੇ ਹੋਣ ਵਾਲੀ ਬਦਕਲਾਮੀ ਦੋਂ ਬਚਦਿਆਂ ਆਪਣਾ ਆਪ ਸੰਭਾਲ ਲਿਆ । ਸਾਧੂ ਚੌਕੀਦਾਰ ਵੱਲੋਂ ਉਸ ਬਾਰੇ ਦਿੱਤੀ ਸੂਚਨਾ ਵੀ ਮਨ-ਘੜਤ ਹੀ ਲੱਗੀ ਸੀ ।

ਕਲਾਸ ਕਮਰਿਆਂ ਪਿਛਵਾੜੀਉਂ ਨਿਕਲੀਆਂ ਘੋਲ੍ਹੀ-ਕੁਬੱਡੀ ਟੀਮਾਂ , ਥੋੜ੍ਹਾ ਕੁ ਹਟਵੀਂ ਬੰਬੀ ਵੱਲ ਨੂੰ ਜਾਂਦੀਆਂ , ਉਸ ਅੰਦਰ ਉਠੇ ਤੂਫਾਨ ਨੂੰ ਕਿੰਨਾ ਸਾਰਾ ਸ਼ਾਂਤ ਕਰ ਗਈਆਂ ।

ਡਰਿਆ –ਘਬਰਾਇਆ ਸਾਧੂ , ਹਚਕੋਲੇ ਜਿਹੇ ਖਾਂਦਾ , ਵੱਡੀ ਟਾਹਲੀ ਹੇਠ ਬੈਠਦੀ , ਸੱਤਵੀਂ ਜਮਾਤ ਵੱਲ ਹੋ ਤੁਰਿਆ । ਦੀਪੂ ਨੂੰ ਬੁਲਾਉਣਾ ..., ਦੀਪੂ ਆਪਣੀ ਜਮਾਤ ਵਿਚੋਂ ਗਾਇਬ ਸੀ । ਪ੍ਰਾਰਥਨਾ –ਥੜ੍ਹੇ ਤੋਂ ਮੁੜਦਿਆਂ ਉਸਦੀਆਂ ਨਿੱਕਰ-ਰਹਿਤ ਲੱਤਾਂ , ਬਾ-ਵਰਦੀ ਹਮਜਮਾਤੀਆਂ ਲਾਗੇ ਬੈਠਣੋਂ ਅੜ ਹੀ ਖਲੋਈਆਂ ਸਨ । ਉਹ ਅੱਖ ਬਚਾ ਕੇ ਸਕੂਲ ਦੇ ਵੱਡੇ ਗੇਟ ਰਾਹੀਂ ਬਾਹਰ ਨਿਕਲ ਗਿਆ ਸੀ । .... ਉਸ ਦਿਨ , ਉਸਦੀ ਖਾਕੀ ਨਿੱਕਰ ਫਿਰ ਨਹੀ ਸੀ ਲੱਭੀ , ਘਰੋਂ ।

ਉਸਨੇ ਵਾਹ ਲਗਦੀ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਇਕੋ-ਇਕ ਨਿੱਕਰ ਦਾ ਕਦੀ ਵਿਸਾਹ ਨਹੀ ਸੀ ਕੀਤਾ । ਸਕੂਲੋਂ ਮੁੜਦਾ ਹੀ ਇਸਨੂੰ ਤਹਿ ਕਰਦੇ ਦਰੀ ਹੇਠ ਰੱਖ ਲੈਦਾ । ਘਰ ਦੇ ਕੱਲੇ –ਕਹਿਰੇ ਕਮਰੇ ‘ਚ ਡਿੱਠੇ ਰਹਿੰਦੇ ਮੰਜੇ  ‘ ਤੇ ਵਿਛੀ ਰਹਿੰਦੀ ਦਰੀ ਹੇਠ । ਸਵੇਰੇ ਉਠਦਾ , ਉਸਦੇ ਥਾਂ ਸਿਰ ਪਈ ਹੋਣ ਦਾ ਨਿਸ਼ਚਾ ਵੀ ਕਰ ਲੈਂਦਾ ।

ਉਸ ਦਿਨ ਇਸ ਪੱਖੋਂ ਪਤਾ ਨਈ ਕਿਉਂ ਅਵੇਸਲਾ ਹੋਇਆ ਰਿਹਾ । ਸਿਰ ‘ ਤੇ ਆਏ ਕੱਚੇ ਇਮਤਿਹਾਨਾਂ ਦੀ ਤਿਆਰੀ ਕਾਰਨ ਜਾਂ ....!

ਉਸਨੇ ਦੋ-ਤਿੰਨ ‘ ਵਾਜਾਂ ਛਿੰਦੋ ਨੂੰ ਮਾਰੀਆਂ , ਵੱਡੀ ਭੈਣ ਛਿੰਦੋ ਨੂੰ ।

ਝਾੜੂ-ਬੁਖਾਰੀ ਕਰਦੀ ਨੇ ਉਸਨੇ ਕੋਈ ਉੱਤਰ ਨਹੀ ਸੀ ਦਿੱਤਾ ।

ਇਸ ਵਾਰ ਚੁੱਲੇ ਲਾਗੇ ਬੈਠੀ ਉਸਦੀ ਮਾਤਾ ਦੀ ਰੁੱਖੀ –ਕੂਸੈਲੀ ਨਿਗਾਹ , ਉਸ ਵੱਲ ਨੂੰ ਘੁੰਮੀ ਸੀ , ਨਾਲਂ ਹੀ ਹਲਕੀ ਜਿਹੀ ਝਿੜਕ – ‘’ ਤੇਰਾ ਤਾਂ ਰਹੋਜ਼ ਦਾ ਈ ਕੰਮ ਆ , ਛਿੰਦੋ ਫਾਹਾ ਲਏ ...! ‘’

ਐਧਰ-ਓਧਰ ਹੱਥ ਪੈਰ ਮਾਰਦੇ , ਰੋਣ-ਹਾਕੇ ਹੋਏ ਦੀ ਫਿਰ ਜਿਵੇ ਉਸਦੀ ਚੀਕ ਹੀ ਨਿਕਲ ਗਈ ਸੀ – ‘’ ਐਥੇ ਤਾਂ ਰੱਖੀ ਸੀਈ ... !’’

ਉਸਦੀ ਮਾਤਾ ਨੇ ਉਸ ਤੋਂ ਵੀ ਤਿੱਖੀ ਸੁਰ ‘ਚ ਮੋੜਵਾਂ ਉੱਤਰ ਦਿੱਤਾ ਸੀ – ‘’ ਕੇੜੇ ਖੂਹ ‘ਚ ਜਾ ਡਿੱਗੀ ਫੇਏ ... ! ਕਿੱਡੀ ਕੁ ਗਿੱਲਾਂ ਦੀ ‘ਵੇਲੀ ਆ ਪੇਏ ਦੀ , ਜਿੱਥੋਂ ਲੱਭਦੀਂ ਨਈ !! ... ਜਾਹ ਕੁੜੇ ਉਠ ਕੇ ਲੱਭ ਦੇਏ ਉਨੂੰ ! ... ਉੱਠ ਵੀ ਪਿਆ ਕਰ ਤੂੰ , ਇਕ-ਅੱਧ ‘ਵਾਜ ‘ ਤੇ ! ‘’

ਸਭ ਨੂੰ ਥ੍ਹੋੜਾ –ਥੋੜ੍ਹਾ ਪਰੇਥਣ ਲਾਉਣੀ ਉਸਦੀ ਮਾਤਾ , ਮੁੜ ਚੁੱਲ੍ਹੇ ਦੀ ਬੁੱਝੀ ਅੱਗ ਨੂੰ ਤਾੜਨ ਲੱਗ ਪਈ ਸੀ ।  ਬੱਚੀ-ਰੁੱਧੀ ਛਿੰਦੋ ਨੇ ਵੀ ਮੰਜੇ ਹੇਠ ਪਈ ਸੰਦਾਂ ਵਾਲੀ ਟੋਕਰੀ ਪਿੱਛੇ ਦੇਖਿਆ । ਨਿੱਕਰ ਉੱਥੇ ਵੀ ਨਹੀਂ ਸੀ । ਲੱਕੜ ਦੀ ਵੱਡੀ ਪੇਟੀ ਹੇਠ ਨਿਗਾਹ ਮਾਰੀ , ਓਥੇ ਵੀ ਉਸਨੂੰ ਨਾ ਦਿਸੀ – ‘’ ਹੈਅ ਨਈ ਲੱਭਦੀ ਕਿਤੇ ਵੀ । ‘’ ਖਿਝੀ-ਖਪੀ ਉਹ ਮੁੜ ਆਪਣੇ ਕੰਮ ਜਾ ਲੱਗੀ ਸੀ ।

ਬਿੰਦੇ-ਮੈਲੇ ਕੱਪੜਿਆਂ ਦੀ ਧੂਹ-ਖਿੱਚ ਕਰਦੇ ਪਲੇ –ਪੱਸਰੇ ਚੂਹੇ ਦੀਪੂ ਦੀ ਨਿੱਕਰ ਪਤਾ ਨ੍ਹਹੀਂ ਕਿਹੜੀ ਨੁੱਕਰੇ ਲੁਕਦਾ ਕਰ ਗਏ ਸਨ ।

ਸਕੂਲ ਲੱਗਣ ਦੀ ਪਹਿਲੀ ਘੰਟੀ ਵੱਜਣੀ ਬੰਦ ਹੋ ਗਈ ਸੀ ।ਥੋੜ੍ਹੇ ਕੁ ਚਿਰ ‘ ਚ ਦੂਜੀ ਵੱਜਣੀ ਸੀ , ਨਾਲ ਹੀ ਜੁੜਵੀ ਤੀਜੀ ।

ਉਸਨੇ ਇਕ ਹੱਥ ਘੁੱਟੀ ਰੋਟੀ ਦਾ ਘੁੱਗੂ ਬਣਾ ਕੇ ਚੱਖਣਾ ਸੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ । ਬਸਤਾ ਚੁੱਕ ਉਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਕੂਲੇ ਦੌੜ ਪਿਆ ਸੀ । ਛੀਂਟ ਕੀ ਕੱਛੀ ਪਾਈ ।

ਨੰਗੀਆਂ ਲੱਤਾਂ , ਨੰਗੇ ਪੈਰ ।

ਪਿੰਡ ਦੀ ਹੱਦ-ਹਦੂਦ ਅੰਦਰਲੇ ਸਕੂਲ ਤੱਕ ਪੁੱਜਣ ਲਈ , ਵਿਚਕਾਰਲੀ ਸਿੱਧੀ ਗਲੀਉਂ ਲੰਘਣ ਦਾ ਉਸਦਾ ਹੀਆ ਨਹੀ ਸੀ ਪਿਆ । ਉਹ ਬਾਹਰਲੀ ਵੱਡੀ ਫਿਰਨੀ ਹੋ ਚੜ੍ਹਿਆ ।

ਪਹਿਲਾਂ ਮੋੜ ਮੁੜਦਿਆਂ ਉਸਦੇ ਦੌੜਦੇ ਕਦਮਾਂ ‘ ਚ ਜਿਵੇਂ ਢੇਰ ਸਾਰੀ ਚਾਬੀ ਭਰ ਗਈ ਸੀ ।

ਦੂਜੀ ਘੰਟੀ ਸੁਣਦਿਆ ਸਾਰ ।

ਸਕੂਲ ਚੌਕੀਦਾਰ ਇਸ ਪੱਖੋਂ ਕਦੀ ਲੇਟ ਨਹੀਂ ਸੀ ਹੋਇਆ । ਤੀਜੀ ਘੰਟੀ ਵੀ ਉਸਨੇ ਐਨ ਸਮੇਂ ਸਿਰ ਵਜਦੀ ਕਰ ਦਿੱਤੀ । ਹਫਿਆ – ਖਫਿਆ ਦੀਪੂ ਅਗਲਾ ਮੋੜ ਲੰਘ ਕੇ ਸਕੂਲ ਨੂੰ ਜਾਂਦੇ ਪੱਕੇ ਰਾਹ ‘ ਤੇ ਜਾ ਚੜਿਆ । ਕਰੀਬ ਦੋ ਫਰਲਾਂਗ ਪੈਡਾ ਅਜੇ ਬਾਕੀ ਸੀ । ਉਸਨੇ ਆਪਣੀ ਦੌੜ ਹੋਰ ਤੇਜ ਕਰ ਦਿੱਤੀ ।

ਉਸਨੂੰ ਡਰ ਜਿਹਾ ਲੱਗਣ ਲੱਗਾ – ‘’ ਸਕੂਲ ਪੀ. ਟੀ.ਆਈ . ਫਿਰ ਉਸਨੂੰ ਗੇਟ ਸਾਹਮਣੇ ਖੜ੍ਹਾ ਦਿਸੇਗਾ । ਉਸਦੀ ਜ਼ੋਰਦਾਰ ਝਿੜਕ ਫਿਰ ਉਸਨੂੰ ਉਭਾਸਰ ਕੇ ਪਵੇਗੀ । ਝਿੜਕ ਨਾਲੋਂ ਵੱਧ ਡਰਾਉਣਾ ਉਸਦਾ ਗੰਦਾ-ਮੰਦਾ ਗਾਲੀ – ਗਲੋਚ  । .... ਲੇਟ ਆਉਣ ਦੀ ਸ਼ਜਾ ਵੱਖ , ਬਿਨਾਂ ਵਰਦੀਓਂ ਹੱਥਾਂ ‘ ਤੇ ਜਾਂ ਫਿਰ ਕੁੱਲ੍ਹਿਆ ‘ ਤੇ , ਕੰਨ ਫੜ ਕੇ । ਉਹ ਹੱਥ-ਕੁੱਲੇ ਮਲ਼ਦਾ ਸੀ-ਸੀ  ਕਰਦਾ , ਮੁੜ ਆਪਣੀ ਜਮਾਤ ਵਿਚ ਜਾ ਰਲੇਗਾ । ਪਰ , ਉਸ ਦਿਨ ... ਉਸ ਦਿਨ ਹੱਥਾਂ –ਕੁੱਲਿਆਂ ‘ ਤੇ ਬੈਤਾਂ ਦੀ ਥਾਂ ਉਸਦੀਆਂ ਲੱਤਾਂ ‘ ਚ ਵੱਜੀ , ਇਕੋ ਇਕ ਬੈਂਤ ਉਸਤੋਂ ਬਰਦਾਸ਼ਤ ਨਹੀਂ ਸੀ ਹੋਈ । ਪ੍ਰਾਰਥਨਾ ਸਭਾ ‘ ਚੋਂ ਮੁੜਦਾ ਉਹ ਪਹਿਲਾ ਪੀਰੀਅਡ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਸਕੂਲੋਂ ਖਿਸਕ ਗਿਆ ਸੀ ।

.... ਪਹਿਲੀ ਘੰਟੀ ਮੁੱਕਣ ‘ ਤੇ ਕਲਾਸ ਕਮਰਿਆਂ ‘ ਚੋਂ ਉਠੀ ਹਲਕੀ ਜਿਹੀ ਬੋਲਚਾਲ , ਦੋ-ਚਾਰ ਮਿੰਟਾਂ ਅੰਦਰ ਹੀ ਬੰਦ ਹੋ ਗਈ । ਪਰ , ਦਫ਼ਤਰੋਂ ਬਾਹਰ ਚੁੱਪਚਾਪ ਖੜੋਤੇ ਰਾਮਪਾਲ ਅੰਦਰਲੀ ਹਲਚਲ ਅਜੇ ਵੀ ਉਵੇਂ ਤਰਲੋ-ਮੱਛੀ ਹੋ ਰਹੀ ਸੀ ।

ਉਸ ਲਾਗਿਓਂ ਬਿਨਾਂ ਰੁਕੇ ਸਾਹਮਣਲੇ ਕਲਾਸ ਕਮਰਿਆਂ ਵੱਲ ਲੰਘੇ , ਗਿੱਲ ਪੀ.ਟੀ.ਆਈ . ਦਾ ਬੇ-ਤਰਤੀਬਾ ਹਾਸਾ ਅਜੇ ਤੱਕ ਉਸਦੇ ਦਿਲ-ਦਿਮਾਗ ਉੱਤੇ ਠੱਕ-ਠੱਕ ਵੱਜ ਰਿਹਾ ਸੀ ।

ਤਰਲੋ – ਮੱਛੀ ਹੋਏ ਦੀ ਢਿੱਲੀ – ਢਿਮਰੀ ਤੋਰ , ਉਸਨੂੰ ਮੁੜ ਦਫਤਰ ਅੰਦਰਲੀ ਗੱਦੇਦਾਰ ਕੁਰਸੀ ਵੱਲ ਨੂੰ ਲੈ ਤੁਰੀ ।

ਪਿੱਛੇ – ਪਿੱਛੇ ਉਸਦੀ ਪੈੜ ਨੱਪਦਾ ਸਾਧੂ , ‘’ ਸਾਬ੍ਹ ਜੀ , ਦੀਪੂ ਤਾ ਹੈਅ ਨਈ ਜੀਈ , ਜਮਾਤ ‘ ਚ ...ਉਹ ਤਾਂ ਜੀ ਚਲਿਆ ਗਿਆ ਕਿਤੇ .... । ‘’

‘’ ਹੈ ਨਈ ... ! ਚਲਾ ਗਿਆ .... ? ‘’ ਹੈਰਾਨ ਹੋਇਆ ਰਾਮਪਾਲ ਕੁਰਸੀ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚ ਕੇ ਵੀ ਇਸ ਲਾਗੇ ਖੜ੍ਹਾ-ਖੜੋਤਾ ਹੀ ਰਿਹਾ , ਬੈਠ ਨਾ ਸਕਿਆ ।

‘’ ਪਤਾਅ ਨਈ ਜੀਈ  ਕਿੱਥੇ ਗਿਆ ... ਸ਼ੈਤ ਸਰਦੈਰ ਹੋਰੀ ਨਾ ਭੇਜਿਆ ਹੋਵੇ ਕਿਤੇ , ਗਿੱਲ ਸੈਬ੍ਹ ਹੋਣੀ ... ‘’, ਆਦਤ ਅਨੁਸਾਰ ਸਾਧੂ ਚੌਕੀਦਾਰ ਨੇ ਦੀਪੂ ਦੀ ਗੈਰਹਾਜ਼ਰੀ ਫਿਰ ਗਿੱਲ ਪੀ.ਟੀ.ਆਈ . ਦੀ ਸਕੂਲ ਸਰਦਾਰੀ ਨਾਲ ਜੋੜ ਦਿੱਤੀ ।

‘’ ਪਤਾ ਕਿਉਂ ਨਈ ... ! ਕੀਤਾ ਕਿਉਂ ਨਈ  ਪਤਾ ... !! ਭੇਜਿਆ ਕੀ ਕਰਨ ਸੀ ਤੈਨੂੰ ... ? ਐਥੇ ਮੂੰਹ ਦੇਖਣ ਆਇਆ ਮੇਰਾ ! ਜਾਹ ਜਾ ਕੇ ਪਤਾ ਕਰ ਪੂਰਾ । ਸਿਰ ਤੋਂ ਕੰਮ ਵੀ ਲੈ ਲਿਆ ਕਰ ਕਦੀ । ਹਰ ਵੇਲੇ ਗੱਲਾਂ ਦਾ ਕੁਤਰਾ ਕਰੀ ਜਾਨਾ ਰੈਨ੍ਹਾਂ । ਹਰ ਵੇਲੇ ਓਹੀ ਮਹਾਰਨੀ । ਹਰ ਵੇਲੇ ਗਿੱਲ ਸੈਬ੍ਹ , ਸਰਦੈਰ ਸੈਬ੍ਹ ! ਗਿੱਲ ਐ ਕਿ ਹਊਆ ... । ‘’ ਤਲ਼ਖ ਹੋਏ  ਰਾਮਪਾਲ ਨੇ, ਉਸ ਦੀ ਸਾਂਗ ਜਿਹੀ ਲਾਉਦਿਆਂ ਸਾਧੂ ਚੌਕੀਦਾਰ ਦੀ ਕਿੰਨੀ ਸਾਰੀ ਝਾੜ-ਝੰਭ ਕਰ ਦਿੱਤੀ ।

ਇਸ ਵਾਰ ਸਕੂਲ ਚੌਕੀਦਾਰ ਡਰਿਆ –ਘਬਰਾਇਆ ਨਹੀਂ । ਨਿੰਮੋਝਾਣ ਨਹੀਂ ਹੋਇਆ । ਸਗੋਂ ਉਸਦੀ ਹੇਠਾਂ ਨਿਗਾਹ ਉੱਪਰ ਵੱਲ ਨੂੰ ਉੱਠ ਕੇ ਸਕੂਲ ਮੁੱਖੀ ‘ ਤੇ ਗੱਡੀ ਗਈ । ਜਿਵੇਂ ਕਹਿਣਾ ਚਾਹ ਰਿਹਾ ਹੋਵੇ – ‘’ ਐਨੀ ਗੱਲ ਓਦੋਂ ਸਾਹਮਣੇ ਕਹਿੰਦਾ ਤਾਂ ! ਪਿੱਠੇ ਪਿੱਛੇ ਸਾਨ੍ਹ ਬਣਿਆਂ ਫਿਰਦਾਂ । ਚੰਗਾ ਆਪਣਾ ਬੰਦਾ ਆਂ ਤੂੰ ! ਤੈਨੂੰ ਬੋਲਣ-ਕੂਣ ਦੀ ਵੀ ਜਾਚ ਨਈ  ! ਜਾਤ-ਬਰਾਦਰੀ ਕਰਕੇ ਮੈਂ ਤੈਨੂੰ ਗਰੇਵਾਲ ਹੈੱਡ ਦੀ ਕਥਾ-ਕਹਾਣੀ ਦੱਸੀ , ਨਈ ਮੇਰੇ ਅਲੋਂ ਪੈ ਢੱਠੇ ਖੂਹ ‘ ਚ ...। ‘’

ਪਰ,ਉਸਦੀ ਚੌਥਾ ਦਰਜਾ ਹੈਸੀਅਤ ਨੇ ਉਸਨੂੰ ਏਨੀ ਖੁੱਲ ਦਿੱਤੀ ਨਾ । ਉਸਦੇ ਲੜਖੜਾਉਦੇਂ ਪੈਰ ਮੁੜ ਬਾਹਰ ਵੱਲ ਨੂੰ ਹੋ ਤੁਰੇ । ਕਮਰਿਉਂ ਬਾਹਰ ਆ ਕੇ , ਉਸਦੇ ਮੂੰਹੋਂ ਨਿਕਲੀ ਕਿੰਨੀ ਸਾਰੀ ਬੁੜ-ਬੁੜ ਪੂਰਾ ਯਤਨ ਕਰਨ ‘ ਤੇ ਵੀ ਰਾਮਪਾਲ ਤੋਂ ਸਮਝੀ ਨਾ ਗਈ ।

ਇਸ ਵਾਰ ਰਾਮਪਾਲ ਨੇ ਹੋਰ ਵੀ ਜ਼ੋਰਦਾਰ ਦਬਾਕਾ ਮਾਰਕੇ ਉਸਨੂੰ ਰੋਕਿਆ – ਟੋਕਿਆ ਨਾ । ਉਸਦੀ ਗਜ਼ਟਿਡ ਹੈੱਡ-ਕੁਰਸੀ ਨੇ ਚੌਥਾ ਦਰਜਾ ਮੁਲਾਜ਼ਮ ਦੀ ਗੈਰ-ਅਨੁਸ਼ਾਸਨੀ ਹਰਕਤ ਵਿਰੁੱਧ ਕੋਈ ਐਕਸ਼ਨ ਲਈ ਉਬਾਲ ਜਿਹਾ ਨਾ ਖਾਧਾ । ਤਾਂ ਵੀ ਉਸਦੀ ਹਮਦਰਦੀ ਨੂੰ ਰਾਮਪਾਲ ਨੇ ਨੀਵੀਂ ਥਾਂ ਖੜ੍ਹੀ ਰੱਖਿਆ ।

ਆਪਣੀ ਕੁਰਸੀ ‘ ਤੇ ਡਿੱਗਣ ਵਾਂਗ ਬੈਠਦੇ ਨੂੰ ਉਸਨੂੰ ਆਪਣਾ ਆਪ ਅੱਧਾ – ਅਧੂਰਾ ਲੱਗਾ , ਅੱਵਲ ਖਾਲੀ –ਖਾਲੀ  । ਰਵੀਦਾਸ ਹਾਈ ਸਕੂਲ ਬਿਤਾਏ ਸਮੇਂ ਨਾਲੋਂ ਵੀ ਖੋਖਲਾ । ਐਡੇ ਵੱਡੇ ਸਰਕਾਰੀਕ੍ਰਿਤ ਸਕੂਲ ਅੰਦਰ ਪਹੁੰਚ ਕੇ  ਕਿਸੇ ਇਕ ਸਾਥ ਤੋਂ ਵਾਂਝਾ । ... ਉਸਨੂੰ ਆਪਣੇ ਆਪ ‘ ਤੇ ਢੇਰ ਸਾਰੀ ਗਿਲਾਨੀ ਹੋਈ । ਉਸਦੀ ਰੀਜ਼ਰਵ ਕਲਾਸ ਦੇ ਅਧਿਆਪਕ ਵੀ ਉਸ ਨਾਲ ਇਕ-ਜੁੱਟ ਨਹੀ ਸੀ ਹੋਏ  । ਉਸਨੇ ਕਈ ਵਾਰ ਯਤਨ ਕੀਤੇ ਵੀ । ਵੇਲਾ-ਕੁਵੇਲਾ ਜਾਚ ਕੇ । ਪਰ, ਖਾਸ ਗੱਲ ਬਣੀ ਨਾ । ਉਸ ਨਾਲ ਉਹ ਬਸ ਸਾਬ੍ਹ-ਸਲਾਮ ਤੱਕ ਹੀ ਸੀਮਤ ਰਹੇ ।

ਆਪਣੇ ਕਮਰੇ ਦੀ ਵਲਗਣ ‘ ਚ ਘਿਰਿਆ ਉਹ ਕਦੀ ਦੀਪੂ ਦੇ ਨੇੜੇ ਹੋ ਖਲੋਂਦਾ , ਕਦੀ ਆਪਣੇ ਆਪ ਦੇ । ਕਦੀ ਗਿੱਲ ਪੀ.ਟੀ.ਆਈ . ‘ ਤੇ ਖਿਝਣ-ਖਪਣ ਲੱਗਦਾ , ਕਦੀ ਸਕੂਲ ਚੌਕੀਦਾਰ ‘ ਤੇ ।

ਗਰੇਵਾਲ ਹੈੱਡ ਦੀ ਕਥਾ-ਵਾਰਤਾ ਵੀ ਉਸਦਾ ਕਿੰਨਾ ਸਾਰਾ ਅੰਦਰ ਮੱਲ ਬੈਠੀ ਸੀ । ਤਾਂ ਵੀ ਉਸਦੀ ਨਵੀਂ-ਨਵੀਂ ਪਦ-ਉੱਨਤੀ ਕਿਸੇ ਵੀ ਕਿਸਮ ਦੀ ਹੇਠੀ ਸਹਿਣ ਨੂੰ ਰਾਜ਼ੀ ਨਾ ਹੋਈ ।

ਤਰਲੋਮੱਛੀ ਹੋਇਆ ਉਹ ਮੁੜ ਦਫਤਰੋਂ ਬਾਹਰ ਆ ਖੜ੍ਹਾ ਹੋਇਆ । ਸਭ ਜਮਾਤਾਂ ਆਪਣੇ ਕੰਮੀ ਲੱਗੀਆਂ , ਉਸਨੂੰ ਚੰਗੀਆਂ – ਚੰਗੀਆਂ ਲੱਗੀਆਂ । ਉਸਨੂੰ ਥੋੜ੍ਹਾ ਕੁ ਟਿਕਾਅ ਜਿਹਾ ਮਹਿਸੂਸ ਹੋਇਆ ।

ਖਾਲੀ ਕਲਾਸਾਂ ਮਨੀਟਰਾਂ ਹਵਾਲੇ ਸੌਂਪ  ਕੇ , ਉਸ ਲਾਗਿਉਂ ਲੰਘਣ ਲੱਗੇ ਸਕੂਲ ਪੀ.ਟੀ.ਆਈ . ਨੂੰ ਉਸ ਤੋਂ ਪਤਾ ਨਈ ਕਿਵੇਂ ਆਵਾਜ਼ ਮਾਰੀ ਗਈ – ‘’ ਪੀ.ਟੀ. ਜੀਈ ....।‘’

‘’ ਜੀ ਜਨਾਬ ...’’, ਸਕੂਲ ਪੀ.ਟੀ.ਆਈ. ਦੇ ਬੋਲ ਇਸ ਵਾਰ ਆਦਰ-ਭਾਵ ਨਾਲ ਭਰੇ ਪਏ ਸਨ । ਉਸਦਾ ਲਾਗੇ ਆ ਖੜੋਣ ਦਾ ਸਲੀਕਾ ਹੋਰ ਵੀ ਨਿਮਰ ।

ਰਾਮਪਾਲ ਕਿੰਨਾ ਸਾਰਾ ਜਿਵੇ ਅੰਦਰੋ-ਅੰਦਰ ਧੋਤਾ ਗਿਆ ਹੋਵੇ ।

ਪ੍ਰਾਰਥਨਾ ਸਭਾ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਹੁਣ ਤੱਕ ਬਣੀ-ਵਿਗਸੀ  ਤਲਖੀ ਕਿੰਨੀ ਸਾਰੀ ਉਡ-ਪੁੱਡ ਗਈ ।

‘’ ਹੁਣ ਤਾਂ ਸਾਰੇ ਬੱਚੇ ਕਰੀਬ-ਕਰੀਬ ਵਰਦੀ ਪਾ ਕੇ ਈ  ਆਉਦੇਂ ਆ .... ‘’ , ਉਸ ਨੂੰ ਬਾਤ-ਵਾਰਤਾ ਤੋਰਨ ਲਈ ਛੇਤੀ ਦੇਣੀ ਇਹੋ ਨੁਕਤਾ ਅਹੁੜਿਆ ।

‘’ ਨਈ ਜੀ ਨਈ , ਹਜੇ ਵੀ ਕਈ ਹੈਗੇ ਹਰਾਮਜ਼ਾਦੇ ,ਖੋਤੇ ਦੇ ਖੁਰ , ਹੁੰਦਿਆਂ-ਸੁੰਦਿਆਂ ਵਰਦੀ ਪਾ ਕੇ ਨਈ ਆਉਂਦੇ , ਦੀਪੂ ਅਰਗੇ ....।‘’

‘’ ਏਹ ਤਾਂ ਹੈਅ ...’’ , ਸੰਖੇਪ ਜਿਹੀ ‘ ਏਹ ਤਾਂ ਹੈਅ  ‘ ਕਹਿੰਦਿਆਂ ਰਾਮਪਾਲ ਨੂੰ ਸਮਝ ਨਾ ਲੱਗੀ ਕਿ ਉਸਨੇ ਗਿੱਲ ਪੀ.ਟੀ. ਆਈ .ਦੀ ਹਾਂ ‘ ਚ ਹਾਂ ਸੱਚਮੁੱਚ ਦੀਪੂ ਨੂੰ ਕਸੂਰਵਾਰ ਮੰਨਦਿਆਂ ।

ਪਲ ਛਿਨ ਲਈ ਉਹ ਫਿਰ ਅਵਾਕ ਜਿਹਾ ਹੋਇਆ ਖੜ੍ਹਾ ਰਿਹਾ ।

ਵੱਡੀ ਟਾਹਲੀ ਹੇਠ ਬੈਠੀ ਸੱਤਵੀਂ ਜਮਾਤ ਵਿਚੋਂ ਦੀਪੂ ਦਾ ਪਤਾ ਕਰਨ ਭੇਜਿਆ ਸਾਧੂ , ਉਸਨੂੰ ਸਾਇੰਸ ਰੂਮ ਪਾਸਿਉਂ ਆਉਦਾ ਦਿਸਿਆ ।

‘’ ਏਹ ... ਏਹ ਤਾਂ ਸਿਰੇ ਦਾ ਹਰਾਮੀਂ ਆ , ਕੁੱਤੇ ਦੀ ਪੂਛ ਆ ਪੂਰੀ ; ਬਾਰਾਂ ਸਾਲ ਨਲਕੇ ‘ ਚ ਰਹਿ ਕੇ ਵੀ ਵਿੰਗੀ  ਦੀ ਵਿੰਗੀ । ਨਿਮਕ-ਹਰਾਮ , ਵੱਡਾ ਭੈਣ .... ‘’ , ਤੇਜ਼ ਤਰਾਰ ਰੌਅ ‘ ਚ ਬੋਲਦੇ ਨੂੰ ਗਿੱਲ ਪੀ.ਟੀ.ਆਈ . ਨੂੰ ਸਕੂਲ ਉਪਸਥਿਤੀ ਫਿਰ ਨਾ ਯਾਦ ਰਹੀ ? ਆਪਣੇ ਘਰ-ਖੇਤੀਂ ਬੋਲਣ ਵਾਲੇ ਸ਼ਬਦ ਅਜੇ ਗੰਦੀਆਂ –ਮੰਦੀਆਂ ਜਾਲ੍ਹਾਂ ਵੱਲ ਨੂੰ ਵਧਣ ਹੀ ਲੱਗੇ ਸਨ ਕਿ ਸਕੂਲ ਮੁੱਖੀ ਰਾਮਪਾਲ ਨੇ ਉਸਨੂੰ ਵਿਚਕਾਰੋਂ ਟੋਕ ਦਿੱਤਾ – ‘’ ਚਲੋ ਛੱਡੋ , ਪੀ.ਟੀ. ਜੀ , ਏਹ ਤੁਹਾਡੇ ਪਿੰਡ ਦਾ ਮਸਲਾ , ਸਕੂਲ ਪ੍ਰਬੰਧ ਨਾਲ ਨਾ ਜੋੜੋ ਏਨੂੰ ....।‘’

‘’ ਕਿਉਂ ਨਾ ਜੋੜੀਏ  ,ਤੁਹਾਨੂੰ ਕੀ ਪਤਾਅ ਏ ਸਾਲਾ ਕਿੱਦਾਂ ਮਿੰਨਤਾਂ ਕਰਦਾ ਸੀਈ , ਟੇਕਨ-ਓਵਰ ਵੇਲੇ । ਏਦ੍ਹੇ ਕੁਨਬੇ ਸਾਰੇ ਨੇ ਪੈਰ ਨਈ ਸੀ ਛੱਡੇ ਬੁੜ੍ਹੇ ਸਾਡੇ ਦੇ । ਹਾਂ ਕੁਰਆ  ਕੇ ਹੀ ਹਿੱਲੇ ਸੀ । ਨਾ ਏਦ੍ਹੀ ਸ਼ਕਲ ਨਾ ਅਕਲ । ਨਾ ਏਦ੍ਹੀਆ ਲੱਤਾਂ ਚਲੀਆਂ ਨਾ ਬਾਹਾਂ , ਹੁਣ ਏਸ ਟਿੱਡੇ ਜੇਏ ਦੇ ਪੈਰ ਈ ਨਈ ਭੁੰਜੇ ਲੱਗਦੇ ।ਕਦੀ ਟਪੂਸੀ ਮਾਰ ਕੇ ਐਧਰ , ਕਦੀ ਉਧਰ । ‘’

ਸਾਧੂ ਨੂੰ ਹੋਰ ਲਾਗੇ ਆਇਆ ਦੇਖਕੇ ਸਕੂਲ ਪੀ.ਟੀ.ਆਈ . ਦੀ ਗੁਸੈਲੀ ਸੁਰ ਹੋਰ ਵੀ ਤਿੱਖੀ ਹੋ ਗਈ – ‘’ ਪੁੱਛੋ ਖਾਂ ਏਨੂੰ ਭਲਵਾਨ ਦੇ ਪੁੱਤ ਨੂੰ ; ਜਤਾ ਕਿਉਂ ਨਾ ਲਈ ਨਾ ਫੇਰ ਬਾਹਮਣੀ  ।  ਮੇਰੇ ਮੂੰਹੋ ਸੁਣਦਾ ਕੁਸ਼ ਹੋਰ । ਚੱਕਇਆ ਵਿਹੜਾ-ਪਾਰਟੀ ਦਾਆ । ਕੱਲ੍ਹ ਦੀ ਭੂਤਨੀ ਸਿਵਿਆ ਦਾ ਅੱਧ । ਸਾਰਾ ਕੁਸ਼ ਪਤਾ ਵੀ ਆ ਏਨੂੰ । ... ਏਹ ਤਾਂ ਜਿੰਨਾ ਚਿਰ ਅਹੀਂ ਆਪ ਨਈ ਛੱਡਦੇ , ਮਜਾਲ ਆ ਕਿਸੇ ਦੀ ਝਾਕ ਜੇਏ ਕੋਈ ਸਰਪੰਚੀ ਅੱਲ੍ਹ ਨੂੰ ....! ‘’

‘’ ਬਿਲਕੁਲ ਠੀਅਕ ਫ਼ਰਮਾਉਂਦੇ ਆ ਪੀ.ਟੀ. ਆਈ . ਸੈਬ੍ਹ , ਸਾਬ੍ਹ ਜੀਈ । ... ਏਹ ਤਾਂ ਜੀਈ ਵੱਡੇ ਸਰਦੈਰ ਹੋਣੀ ਐਨਾ ਡਗਾਰ ਨਾ ਹੁੰਦੇ , ਐ ਮੂੰਹਦੜੇ –ਮੂੰਹ ਡਿੱਗਦੇ ਨਾ ਮੰਜੇ ਤਾਂ , ਤਾਂ ਸਕੂਲ ਵੀ ਕਿੱਥੇ ਹੋਣ ਦੇਣ ਸੀ ਸਰਕਾਰੂ .... । ‘’

ਸਾਧੂ ਚੌਕੀਦਾਰ ਨੇ ਆਪਣੀ ਫਰਮਾ ਬਰਦਾਰੀ ਦੀ ਹਾਜ਼ਰੀ ਤਾਂ ਸਹਿ-ਸੁਭਾ ਲੁਆਈ , ਪਰ ਉਸਦੇ ਬੋਲਾਂ ਅੰਦਰਲੀ ਤਨਜ਼ ਨਾ ਰਾਮਪਾਲ ਨੇ ਸੁਣੀ , ਨਾ ਸਮਝੀ ।

ਦਫ਼ਤਰ ਮੂਹਰੇ ਖੁੱਲੀ ਥਾਂ ਖੜ੍ਹਾ ਉਹ ਵਿਹੜਾ-ਪਾਰਟੀ ਸਮੇਤ ਹਰ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਹੁੰਦਾ ਗਾਲ੍ਹੀ-ਗਲੋਚ ਸੁਣ ਕੇ ਤਾਂ ਜਿਵੇਂ ਤਿਲਮਲਾ ਹੀ ਗਿਆ ਸੀ ।

ਇਕ ਵਾਰ ਤਾਂ ਉਸਦੀ ਹੈੱਡਸ਼ਿੱਪ ਨੇ ਕਰਵਟ ਲਈ ਵੀ , ਸਕੂਲ ਪੀ.ਟੀ.ਆਈ .  , ਅੰਦਰਲੇ ਗਿੱਲ ਪੀ.ਟੀ.ਆਈ. ਨੂੰ ਉਸਨੇ ਰੋਕਣਾ-ਟੋਕਣਾ ਵੀ ਚਾਹਿਆ – ‘’ ਬੰਦ ਕਰ ਆਹ ਬਕਵਾਸ , ਕੀ ਬਕੜਬਾਹ ਕਰੀ ਜਾਨਾਂ । ਜੇ ਚਾਰ ਸਿਆੜ ਹੈਗੇਈ ਆ ਤੇਰੇ ਕੋਲ ਤਾਂ ਕੀ ‘ ਸਮਾਨ ਚੱਕਇਆ ਸਿਰ ‘ ਤੇ ! ਹੋਰ ਵੀ ਬੰਦੇ ਆ ਤੇਰੇ ਵਰਗੇ , ਕੀੜੇ –ਮਕੌੜੇ ਨਈ ... !’’

ਪਰ , ਝੱਟ ਹੀ ਉਸਨੂੰ ਸਾਧੂ ਚੌਕੀਦਾਰ ਦੀ ਥੋੜਾ ਕੁ ਚਿਰ ਪਹਿਲੀ ਦਿੱਤੀ ਨੇਕ – ਸਲਾਹ ਚੇਤੇ ਆ ਗਈ , ‘’ ਮੈਂ ਤਾਂ ਕੈਨ੍ਹਾਂ ਸਾਬ੍ਹ ਜੀਈ ... ਤੁਸੀਂ , ਤੁਸੀਂ ਵੀ ਜੀਈ .... । ‘’

ਉਸ ਨੂੰ ਲੱਗਾ , ਇਕ ਪਾਸੇ ਨੀਵੀਂ ਪਾਈ ਚੁੱਪਚਾਪ ਖੜ੍ਹੇ  , ਹਜ਼ੂਰਾ ਸਿੰਘ-ਕੁੰਦਨ ਲਾਲ ਉਸਨੂੰ ਆਪਣੇ ਲਾਗੇ ਵੱਲ ਨੂੰ ਆਉਣ ਲਈ ਲੁਕਵੇਂ-ਲੁਕਵੇਂ ਇਸ਼ਾਰੇ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ – ‘’ ਐਧਰ ਆ ਜਾ ਐਧਰ ... ‘ ਰਾਮ ਨਾ ਦਿਨ ਕਟੀ ਜਾ ‘ ਰਾਮ ਨਾ ... ਐਮੇਂ ਨਾ ਪੰਗਾ ਲੈ ਬੈਹੀਂ ਬਣੀ-ਤਣੀ ਰਾਜ ਵਿਵਸਥਾ ਨਾਲ । ‘ ਤੇ... ਤੇ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਬਿਲਕੁਲ ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ , ਪੂਰਾ ਗੱਜ-ਬਜਾ ਕੇ , ਪੂਰੀ ਗੜ੍ਹਕਵੀ ਸੁਰ ‘ ਚ ਗਰੇਵਾਲ ਹੈਂਡ ਆਪਣੇ ਨਾਲ , ਆਪਣੇ ਵਾਂਗ ਹਿੱਕ ਤਾਣ ਕੇ ਤੁਰਨ ਲਈ ਹੱਲਾਸ਼ੇਰੀ ਦੇ ਰਿਹਾ ਹੈ – ‘’ ਤਕੜਾ ਹੋ ਤਕੜਾ , ਐਥੇ ਉਦ੍ਹੀ ਨਈ ਤੇਰੀ ਸਰਦਾਰੀ ਐ , ਤੇਰੀ । ਐਂ ਸਿਰ ਸੁੱਟਿਆਂ ਕੁਸ਼ ਨਈ ਬਣਨਾ । ਤੇਰੇ ‘ ਚ ਕਮੀ ਐਂ । ਕਿੰਨਾ ਕੁ ਚਿਰ ਡਰਿਆ ਰਹੇਂਗਾ , ਏਸ ਟੁੱਟੀ-ਖੁੱਸੀ ਕੁਨਬੇਦਾਰੀ ਤੋਂ ... । ‘’

ਦੋਨਾਂ ਸਿਰਿਆਂ ਵਿਚਕਾਰ ਖਿੱਚ-ਧੂਹ ਹੁੰਦੇ ਰਾਮਪਾਲ ਨੂੰ ਪਤਾ ਤੱਕ ਨਾ ਲੱਗਾ ਕਿ ਕਦੋਂ ਸਕੂਲ ਪੀ.ਟੀ.ਆਈ. ਉਸ ਲਾਗਿਉਂ ਫਿਰ ਕਿਸੇ ਕਲਾਸ-ਰੂਮ ਵੱਲ ਨੂੰ ਚਲਾ ਗਿਆ ਹੈ , ਤੇ ਸਕੂਲ ਚੌਕੀਦਾਰ ਸਾਧੂ ਆਪਣੀ ਰਵਾਇਤੀ ਸੁਰ ਨਾਲੋਂ ਕਾਫੀ ਧੀਮੀ ਰੌਅ ਵਿੱਚ ਦੀਪੂ ਬਾਰੇ ਕੁਝ ਦੱਸ ਰਿਹਾ ਹੈ ।

‘’ ਕੀ ਮਿਣ-ਮਿਣ ਲਾਈਓ ਆ ਤੂੰ ... ਉੱਚੀ ਬੋਲ ਉਚੀ .. ‘’, ਸਕੂਲ ਮੁੱਖੀ ਰਾਮਾਪਾਲ ਨੇ ਸਕੂਲ ਚੌਕੀਦਾਰ ਦੀ ਝਾੜ-ਝੰਭ ਕਰਕੇ ਜਿਵੇਂ ਬੇ-ਬਸੀ ਦੀ ਲਾਜ ਰੱਖੀ ਹੋਵੇ ।

‘’ ਜੀਈ ... ਜੀਈ ... ਦੀਪੂ ਤਾ ਜੀਈ ਘਰ ਨੂੰ ਚੱਲਦਿਆਂ ਗਿਆ ਮੁੜਕੇ ... ਰੋਂਦਾ –ਰੋਂਦਾ । ਉਦ੍ਹੇ ਨਾਲ ਦਾ ਨੌਮੀਂ ਦਾ ਮੁੰਡਾ ਕੈਂਦ੍ਹਾਂ ਜੀਈ , ਗੁਰਮੇਲ ਕੈਂਦ੍ਹਾਂ ਜੀਈ , ਉਦ੍ਹੀ ਨਿੱਕਰ ਜੀਈ ... ਨਿੱਕਰ ... ।‘’

ਸਕੂਲ ਚੌਕੀਦਾਰ ਨੇ ਆਪਣੇ ਵੱਲੋਂ ਕਾਫੀ ਸਾਰੇ ਉੱਚੇ ਬੋਲ ਫਿਰ ਵੀ ਜਿਵੇਂ ਰਾਮਪਾਲ ਨੂੰ ਸੁਣਾਈ ਨਹੀਂ ਸਨ ਦੇ ਰਹੇ ।

 

~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~

 ਐਚਕਨ(ਪੰਜਾਬੀ ਕਹਾਣੀ)

ਲਾਲ ਸਿੰਘ

 

ਅੱਜ ਦੇ ਅਖ਼ਬਾਰਾਂ  ‘ਚ ਮੇਰੀ ਅੰਤਮ ਅਰਦਾਸ ਦਾ ਇਸ਼ਤਿਹਾਰ ਛਾਪਿਆ । ਕਿਸੇ ‘ਚ ਦੋ ਕਾਲਮੀ ,ਕਿਸੇ  ‘ਚ ਚਾਰ ਕਾਲਮੀ । ‘ ਪਾਠ ਦਾ ਭੋਗ ‘ ਦੇ ਸਿਰਲੇਖ ਹੇਠ ਸਭ ਦੀ ਇਬਾਰਤ  ਇਕੋ - ‘ ਆਪ ਜੀ ਨੂੰ ਬੜੇ ਦੁਖੀ ਹਿਰਦੇ ਨਾਲ ਸੂਚਿਤ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਸਾਡੇ ਬਹੁਤ ਹੀ ਸਤਿਕਾਰਯੋਗ ਗਿਆਨੀ ਗੁਰਮੁੱਖਜੀਤ ਸਿੰਘ ਜੀ ਸ਼ਾਹੀ ( ਜ਼ੈਲਦਾਰ ) ਸੇਵਾ ਮੁਕਤ ਪੰਜਾਬੀ ਅਧਿਆਪਕ ਜੋ ਥੋੜ੍ਹੇ ਕੁ ਦਿਨਾਂ ਪਹਿਲਾਂ ਸਾਨੂੰ ਸਦੀਵੀ ਵਿਛੋੜਾ ਦੇ ਗਏ ਸਨ , ਉਹਨਾ ਦੀ ਆਤਮਿਕ ਸ਼ਾਤੀ ਲਈ ਰੱਖੇ ਅਖੰਡ ਪਾਠ ਜੀ ਦਾ ਭੋਗ ਬਾਅਦ ਦੁਪਹਿਰ ਦਿਨ ਐਤਵਾਰ ਸਾਡੇ ਗ੍ਰਹਿ ਕਵਿਤਾ – ਭਵਨ ਨੇੜੇ ਸੇਂਟਪਾਲ ਕਾਨਵੈਂਟ ਸਕੂਲ ਕੰਢੀ ਰੋਡ ਮਲਿਕਪੁਰ ਵਿਖੇ ਪਵੇਗਾ । ਆਪ ਨੇ ਅਰਦਾਸ ਵਿਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹੋਣ ਦੀ ਕਿਰਪਾਲਤਾ ਕਰਨੀ ਜੀ ।

ਅੱਗੇ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਦਾ ਵੇਰਵਾ । ਹੇਠਾਂ ‘ ਦੁਖੀ ਹਿਰਦਿਆਂ ‘ ਦੀ ਸੂਚੀ – ਪਤਨੀ , ਪੁੱਤਰ-ਨੂੰਹਾਂ , ਧੀਆਂ-ਜੁਆਈ , ਪੋਤੇ-ਪੋਤੀਆਂ ,ਦੋਹਤੇ-ਦੋਹਤੀਆਂ । ਸਭ ਦੇ ਪੂਰੇ ਵੱਡੇ ਨਾਂਅ । ਗੋਤਾਂ-ਕਿੱਤਿਆਂ ਸਮੇਤ । ਨਾਲ ਦੀ ਨਾਲ ਸਭ ਦੇ ਮੋਬਾਇਲ ਨੰਬਰ । ਸਭ ਤੋਂ ਹੇਠਾਂ ਛੋਟਾ ਜਿਹਾ ਨੋਟ ‘ ਵੱਖਰੇ ਕਾਰਡ ਨਹੀਂ ਭੇਜੇ ਜਾ ਰਹੇ ।‘

ਵਾਅਵਾ-ਵਾਹ ! ਪੜ੍ਹ ਕੇ ਮੰਨ-ਚਿੱਤ ਗੱਦ-ਗੱਦ । ਰੂਹ ਮੇਰੀ ਪ੍ਰਸੰਨੋ –ਪ੍ਰਸੰਨ । ਪੜ੍ਹ ਕੇ ਘੱਟ ,ਦੇਖ ਕੇ ਵੱਧ । ਇਸ਼ਤਿਹਾਰਾਂ ‘ਚ ਲੱਗੀਆਂ ਫੋਟੇਆਂ ਦੇਖ ਕੇ , ਵੱਖ ਵੱਖ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ । ਇਕ ਵਾਰ ਤਾਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਫੋਟੋਆਂ ਨੇ ਮੈਨੂੰ ਭੰਬਲਭੂਸੇ ਵਿਚ ਹੀ ਪਾ ਦਿੱਤਾ । ਮੈਨੂੰ ਸਮਝ ਨਾ ਲੱਗੇ –ਇਨ੍ਹਾਂ ‘ਚ ਕਿਹੜੀ ਮੇਰੀ ਐ , ਕਿਹੜੀ ਨਹੀਂ ! ਕੋਈ ਪੂਰੇ ਟੌਅਰ-ਟੱਪੇ ਵਾਲੀ ! ਕੋਈ ਜੱਚਦੀ-ਮਿਚਦੀ ਜਿਹੀ । ਕੋਈ ਢਲਦੀਆਂ ਵੇਲੇ ਦੀ  । ਇਕ ਦੋਂਹ ‘ਚ ਹੁਣ ਵਾਲੀ ਸੇਹੀ-ਸੇਹੀ । ਮੂੰਹ ਚਿੱਬ-ਖੜਿੱਬਾ ,ਦਾੜ੍ਹੀ-ਮੁੱਛਾਂ ਜਿਉਂ ਘਾਅ-ਬੂਟ ਉੱਗਿਆ ਹੋਵੇ ਉੱਬੜ ਖਾਬੜ ਥਾਂ ‘ ਤੇ । ਕੋਈ ਵਾਲ ਕਿਧਰੇ ਨੂੰ ,ਕੋਈ ਕਿਧਰੇ ਨੂੰ । ਮੁੱਛਾਂ-ਦਾੜ੍ਹੀ ਵਿਚਕਾਰ ਫਸਿਆ ਮੂੰਹ ਵਿਚਾਰਾ ਊਈਂ ਗਾਇਬ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਫੋਟੂਆਂ ‘ ਚ ਜਾਂ ਤਾਂ ਮੇਰਾ ਲੰਬੂਤਰਾ ਜਿਹਾ ਨੱਕ ਦਿਸਦਾ ਸੀ ਠੀਕ ਤਰ੍ਹਾਂ , ਜਾਂ ਮੋਟੇ ਸ਼ੀਸ਼ੇ ਵਾਲੀਆਂ ਐਨਕਾਂ । ਪੱਗ ਵੀ ਬਿਲਕੁਲ ਉਹੋ ਜਿਹੀ ਦਿਸਦੀ ਸੀ ਜਿਹੋ ਜਿਹੀ ਬੰਨ੍ਹ ਹੁੰਦੀ ਸੀ ਇਨ੍ਹੀਂ ਦਿਨੀਂ-ਢਿੱਲਕੇ ਲੜਾਂ ਵਾਲੀ । ਢਿੱਲਕੇ ਲੜਾਂ ਹੇਠ ਦੱਬ ਹੋਏ ਕੰਨਾਂ ਵਾਲੀ । ਇਸ ਹੇਠ ਆਏ ਕੰਨਾਂ ਨੇ ਜਿਵੇਂ ਸੁਨਣ-ਸੁਣਾਉਣ ਦੇ ਕੰਮ ਤੋਂ ਖਹਿੜਾ ਹੀ ਛੁੜਾ ਲਿਆ ਹੋਵੇ ।

ਖੈਰ , ਪਹਿਲਾਂ ਤਾਂ ਮੈਂ ਸਾਰੀਆਂ ਅਖ਼ਬਾਰਾਂ ਇਕੱਠੀਆਂ ਕੀਤੀਆਂ ।  ਸਾਰੀਆਂ ਤਾਂ ਕੀ ਕਰਨੀਆਂ ਸੀ , ਮੈਂ ਕਿਹੜਾ ਕੋਈ ਖ਼ਬਰ ਪੜ੍ਹਨੀ ਸੀ ਇਨ੍ਹਾਂ ‘ ਚੋਂ । ਇਹ ਖ਼ਬਰ-ਖ਼ਬਰ ਪੜ੍ਹਨ ਦਾ ਭੁੱਸ ਮੁੱਢ-ਸ਼ੁਰੂ ਤੋਂ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਪਿਆ । ਨਾ ਘਰ ਨਾ ਸਕੂਲੇ । ਮੈਂ ਤਾਂ ਹੋਰਨਾਂ ਕਈਆਂ ਨੂੰ  ਵੀ ਗੱਜ-ਵਜਾ ਕੇ ਟੋਕਿਆ ਕਰਦਾ ਸੀ -‘‘ ਕੀ ਤੁਸੀਂ ਲਸੂੜੀ ਆਗੂ ਚੁੰਮੜੇ ਰਹਿੰਨੇ ਆਂ ‘ ਕੱਲੀ-‘ ਕੱਲੀ ਖ਼ਬਾਰ ਤੇ ਕੱਲੇ-ਕੱਲੇ ਵਰਕੇ ਨੂੰ । ਐਮੇਂ ਸਿਰ ਖ਼ਪਾਈ ਕਰਦੇ ਰਹਿੰਨੇ ਓਂ ਵਿਹਲੇ  । ਲੱਭਦਾ ਕੁਸ਼ ? ਹੋਇਆ ਕੋਈ ਇਕ-ਅੱਧ ਦੇਖ-ਦੂਖ ਈਂ ਲਈਂ , ਕੋਈ ਖਾਸ-ਉੱਲ-ਖਾਸ । ਕੋਈ ਚੱਟ-ਪਟੀ ਜੇਈ । ਜੇਦ੍ਹੇ ਨਾਲ ਟੈਮ ਪਾਸ ਹੁੰਦਾ ਰਏ ਸਾਰਾ ਦਿਨ । ਓਦਾਂ ਛੇਅ ਘੰਟੇ ਲੰਘਦੇ ਆ ਕਿਤੇ ।‘‘ ਪਰ , ਹੁਣ ਤਾਂ ਮੈਂ ਸੜੇ ਸਕੂਲ ਵਾਲੇ ਚੱਕਰ ਤੋਂ ਵੀ ਨਿਕਲ ਚੁੱਕਾ ਸੀ ।ਸੇਵਾ –ਮੁਕਤ ਹੋ ਚੁੱਕਾ ਸੀ , ਹੁਣ ਤਾਂ ਬੱਸ ਮੌਜਾਂ ਹੀ ਮੌਜਾਂ ਸੀ ਨਿਰੀਆਂ । ਬੱਝਵੀਂ ਪੈਨਸ਼ਨ , ਗੰਦਵੀਂ ਖੇਤੀ । ਭਰਮੇਂ ਅਰਦਾਸੇ ਕਵਿਤਾਕਾਰੀ ‘ਚੋਂ । ਹੁਣ ਕੀ ਕਰਨੀ ਸੀ ਖੜੀ ਖ਼ਬਰ ਪੜ੍ਹ ਕੇ ।

ਮੈਂ ਸਾਰੀਆਂ ਅਖ਼ਬਾਰਾਂ ਵਿਚੋਂ ਵਰਕੇ ਕੱਢੇ , ਜਿਨ੍ਹਾਂ ‘ਤੇ ਫੋਟੋ ਸੀ । ਇਹ ਵਿਹੜੇ ‘ ਚ ਵਿਛੀ ਦਰੀ ਤੇ ਪਈਆਂ ਸੀ । ਪਈਆਂ ਕਾਹਨੂੰ ਲਿਆ ਕੇ ਰੱਖੀਆਂ ਸੀ ਉਚੇਚ ਨਾਲ । ਆਏ-ਗਏ ਨੂੰ ਦੱਸਣ-ਦਿਖਾਲਣ ਲਈ । ਪਈ -‘ ਦੇਖੋ , ਕਿੰਨੀ ਟੌਅਰ ਖਿੱਚੀ ਆ ਅਸੀਂ ਭਾਪੇ ਆਪਣੇ ਦੀ । ਕਿੰਨੀ ਇੱਜ਼ਤ ਕਰਦੇ ਆਂ , ਕਿੰਨਾਂ ਮੋਹ-ਤੇਹ ਆ ਘਰ ਦੇ ਜੀਆਂ ਨੂੰ ਏਦ੍ਹੇਂ ਨਾਲ । ਵੱਡਿਆਂ ਨੂੰ ਵੀ , ਛੋਟਿਆਂ ਨੂੰ ਵੀ  ।‘‘

ਮੈਂ ਸੋਚਾਂ -‘ ਵੱਡਿਆਂ ਨੂੰ ਤਾਂ ਮੰਨਿਆ ਪਈ ਹੋਊ ਕੋਈ ਮਾੜਾ-ਪਤਲਾ , ਮੋਹ-ਤੇਹ । ਜਾਂ ਊਈਂ ਕਰਦੇ ਹੋਣਗੇ , ਦਿੱਖ-ਦਿਖਾਵੇ ਲਈ । ਅਜੇ ਥੋੜ੍ਹੀ ਕੁ ਜਿੰਨੀ ਲੋੜ ਵੀ ਹੈਗੀ ਸੀ ਮੇਰੀ । ਮੇਰੀ ਕਾਨੂੰ , ਮੈਨੂੰ ਮਿਲਦੀ ਪੈਨਸ਼ਨ ਦੀ , ਪਰ ਫੋਟੋ ।‘‘

ਵੱਡੇ  ਵੱਡੀ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਪੂਰੀ ਕਰ ਚੁੱਕੇ ਸੀ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਹੱਥ ਵੱਢਆ ਲਏ ਸੀ ਮੇਰੇ ਜੀਂਦੇ ਜੀਅ ।

ਮੈਨੂੰ ਹੁਣ ਸਮਝ ਲੱਗੀ ਕਿ ਲੋੜ ਨਾਮੀਂ ਰੌਂਅ-ਰੁੱਚੀ ਕਿੰਨੀ ਔਂਤੜ ਸ਼ੈਅ ਆ ! ਇਹ ਰੌਂਅ-ਰੁਚੀ ਪਹਿਲਾਂ ਮੈਨੂੰ ਭਰਾ-ਪਿਉ-ਪਤੀ ਦੇ ਟੁਕੜਿਆਂ ‘ ਵੰਡਦੀ ਰਹੀ ,ਫਿਰ ਪੁੱਤਰਾਂ-ਧੀਆਂ ਨਾਲ ਜੋੜਦੀ ਰਹੀ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਟੋਟਿਆਂ-ਟੁਕੜਿਆਂ ‘ ਚ ਵੰਡ ਹੋਇਆ ਮੈਂ ਕਦੀ ਹਵਾ ‘ਚ ਤਾਰੀਆਂ ਲਾਉਦਾ ਰਿਹਾ । ਕਦੀ ਮਿੱਟੀ-ਘੱਟੇ ‘ਚ ਗੱਡ ਹੋਇਆ ਰਿਹਾ । ਘਰ ਦੇ ਵੱਡੇ ਜੀਅ ਤਾਂ ਮੈਨੂੰ ਉੱਪਰ ਹੇਠਾਂ , ਚੜ੍ਹਦੇ –ਡਿੱਗਦੇ ਨੂੰ , ਟੁੱਟਦੇ –ਜੁੜਦੇ ਨੂੰ ਦੇਖਦੇ ਪਰਖ਼ਦੇ ਹੀ ਰਹੇ ਸੀ । ਪਰ ਛੋਟਿਆਂ ਨੂੰ ਕੀ ਲੋੜ ਪੈ ਗਈ ਇੱਜਤ –ਫਿੱਜਤ ਕਰਨ ਦੀ , ਉਨ੍ਹਾਂ ਕਿਹੜੇ ਹਿੱਸੇ ਲੈਣੇ ਸੀ ਮੇਰੇ ਤੋਂ ।‘ ਹੁਣ ਤਾਈਂ ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਕੀਤੀ ਕੋਈ ਨਹੀਂ ਸੀ ।

ਜਿਹੜੀ ਕਰਦੀ ਰਹੀ ਸੀ ਮੋਹ-ਤੇ ਵੀ ,ਇੱਜ਼ਤ –ਮਾਣ ਵੀ ,ਉਹਨਾਂ ਨਾਂ ਹੀ ਗਾਇਬ ਸੀ ਇਸ਼ਤਿਹਾਰਾਂ ‘ ਚ ।

ਮੇਰੀ ਵੱਡੀ ਧੀ ਪਾਸ਼ੀ ਦਾ ।

ਉਹਨੇ ਕਦੀ ਵੀ ਹੜੇ-ਹਿੱਸੇ ਦੀ ਮੰਗ ਨਹੀ ਸੀ ਕੀਤੀ । ਭੋਗ ਤੱਕ ਨਹੀਂ ਸੀ ਪਾਇਆ ਖੇਤ-ਬੰਨੇ ਦਾ , ਪੈਸੇ –ਧੇਲੇ ਦਾ । ਉਹਨੂੰ ਇਕੋ-ਇਕ ਗੌਂ ਸੀ ਮੇਰੇ ਨਾਲ । ਉਹਨੇ ਇਕ ਨਹੀਂ ਕਈ ਵਾਰ ਕਿਹਾ ਸੀ ਮੈਨੂੰ , ਤਰਲ ਜਿਹਾ ਪਾਉਂਦੀ ਨੇ – ‘‘ ਭਾਪਾ ਜੀ ਮੈਨੂੰ ਛੋਟੀ ਬੀਬੀ ਦੇ ਧੀਆਂ –ਪੱਤਰਾਂ ‘ਚ ਸਾਮਿਲ ਕਰੀ ਰੱਖੀਂ । ਕਿਧਰੇ ਲੀਕ ਨਾ ਮਾਰ ਦਈਂ ਮੇਰੇ ਨਾਂ ਤੇ । ‘‘

ਮੈਂ ਫੋਟੋ ਛਪੇ ਵਰਕੇ ਇਕੱਠੇ  ਕਰਕੇ  ਤਹਿ ਸਿਰ ਕੀਤੇ ਹਨ , ਉਮਰ ਵਾਰ । ਫਿਰ ਨਿਗਾਹ ਮਾਰੀ ਹੈ ਹਰ ਇਕ ‘ਤੇ । ਪਹਿਲਾਂ ਤਰਵੀਂ ਜਿਹੀ , ਫਿਰ ਪੂਰੀ ਨੀਝ ਨਾਲ । ਉੱਪਰਲੀ ਫੋਟੋ ਵੰਡ ਦੇ ਆਸ-ਪਾਸ ਦੀ ਲੱਗੀ ਐ –ਭਰਮਾਂ ਜੁੱਸਾ , ਨੋਕਦਾਰ ਪੱਗੜੀ ,ਖੜੀਆਂ ਮੁੱਛਾਂ ,ਛੋਟੀ ਦਾੜ੍ਹੀ ਖਿੱਲਰਲੀ ਜਿਹੀ । ਇਸ ਅੱਧ-ਅਕਾਈ ਫੋਟੋ ‘ ਚ ਨਹਿਰੂ-ਕੱਟ ਐਚਕਨ ਦਾ ਅੱਧਾ ਕੁ ਛਪਿਆ ਹਿੱਸਾ ਵੀ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹੈ । ਇਸ ਐਚਕਨ ਮੇਰੀ ਪਿਤਾ-ਪੁਰਖੀ ਜ਼ੈਲ-ਜ਼ੱਦ ਸੀ ਇੱਕ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਾ । ਇਹ ਤੁਰਦੀ ਸੀ ਪੁਸ਼ਤ-ਦਰ-ਪੁਸ਼ਤ ਮੇਰੇ ਨਾਲ ਨਾਲ । ਇਹਨੇ ਬੜੇ ਜਲਵੇ ਬਖੇਰੇ ਸੀ ਓਧਰ ।ਬੜਾ ਕੁਝ ਕੀਤਾ ਸੀ ਮੇਰੇ ਤੱਕ ਪੁੱਜਦੀ ਨੇ ।ਓਧਰੋਂ ਐਧਰ ਆਉਂਦੀ ਨੇ ਵੀ ਇਹਨੇ ਆਪਣਾ ਰੰਗ ਦਿਖਾ ਦਿੱਤਾ ਸੀ –ਮੈਂ ਕਾਠਗੜ੍ਹ ਇਕ ਵਿਆਹ-ਸ਼ਾਦੀ ਤੇ ਗਿਆ ਚੰਨੋ ਨੂੰ ਮੁੜਦੀ ਵੇਰ ਨਾਲ ਲੈ ਕੇ ਨਹੀਂ ਸੀ ਆਇਆ । ਨਾ ਪਾਸ਼ੀ ਨੂੰ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਟੱਬਰ ਦੀ ਇਕ ਹੋਰ ਕੁੜੀ ਦੇ ਗੋਰੇ-ਚਿੱਟੇ ਨੈਣ-ਨਕਸ਼ , ਮੇਰਾ ਅੰਦਰ-ਬਾਹਰ ਹੀ ਮੱਲ ਕੇ ਬਹਿ ਗਏ ਸੀ । ਉਨ੍ਹਾਂ , ਇਕ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦਾ ਜਾਦੂ-ਟੂਣਾ ਹੀ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਸੀ ਮੇਰੇ ਤੇ । ਮੈਂ ਮਲਿਕਪੁਰ ਮੁੜਦੇ ਨੇ ਹੀ ਰੇੜਕਾ ਖੜ੍ਹਾਂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ -‘‘ ਮੈਂ ਚੰਨੋ ਨਈ ਜੀਤੋ ਲਿਆਉਣੀ ਆ ਉਦ੍ਹੀ ਥਾਂ ,ਭਾਮੇਂ ਹੇਠਲੀ ਉੱਪਰ ਹੋ ਜਏ । ‘‘ ਮੇਰੇ ਮਾਂ-ਪਿਓ ਹੈਰਾਨ-ਪ੍ਰੇਸ਼ਾਨ । ਉਹ ਆਖਣ - ‘ ਕੀ ਹੋ ਗਿਆ ਏਨੂੰ ! ਕੀ ਇੱਲ-ਬਲ੍ਹਾ ਚੁੰਮੜ ਗਈ ਇਸ ਵਾਰ ਸਹੁਰੀ ਗਏ ਨੂੰ !! ‘‘

ਮੈਂ ਖਾਂਦੇ-ਪੀਂਦੇ ਘਰ ਦਾ ਲਾਡਲਾ , ਐਹੋਂ ਜਿਹੀਆਂ ਅੜੀਆਂ-ਜ਼ਿੱਦਾਂ ਪਹਿਲੋਂ ਵੀ ਕਰਦਾ ਰਿਹਾ ਸੀ , ਲਾਇਲਪੁਰ ।

ਬਾਪ ਮੇਰੇ ਨੇ ਤਾਂ ਖੈਰ ਬਹੁਤੀ ਉਜਰ ਨਾ ਕੀਤੀ । ਥੋੜ੍ਹੀ ਬਹੁਤੀ ਝਿੜਕ-ਝੰਭ ਕਰਕੇ ਚੁੱਪ ਕਰ ਰਿਹਾ ਚੁੱਪ ਕਰ ਰਿਹਾ । ਮਾਂ ਮੇਰੀ ਕਲੇਸ਼ ਪਾਈ ਬੈਠੀ ਰਹੀ ਕਈ ਚਿਰ । ਆਖੋ - ‘‘ ਏਹ ਕਿੱਦਾਂ ਹੋ ਜਊ । ਆਪਣੀ ਨੂੰਹ-ਧੀ ਛੱਡ ਕੇ ਅਸੀਂ , ਉਨ੍ਹਾਂ  ਦੇ ਸ਼ਰੀਕਾਂ ਦੀ ਕੁੜੀ ਕਿੱਦਾਂ ਲੈ ਆਈਏ ਆਪਣੇ ਘਰ । ਇਹ ਤਾਂ ਅਣਹੋਣੀ ਆ ਸਰਾਂ-ਸਰ । ਏਹ ਕੋਈ ਗਾਂ-ਮੋਹਿ ਥੋੜ੍ਹੀ ਆ , ਪਈ ਇਕ ਪਸੰਦ ਨਈ ਦੂਜੀ ਖੋਲ੍ਹ ਲਿਆਓ ।‘‘ ਅੱਗੋਂ ਮੈਂ , ਤਿਪਤਨਿਹਾਲ ਸਿੰਘ ਸ਼ਾਹੀ ਦਾ ਵੱਡਾ ਫ਼ਰਜੰਦ ਗੁਰਮੁੱਖਜੀਤ ਸਿੰਘ ਸ਼ਾਹੀ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਜਾਣੂ ਸੀ ਇਸ ਗੱਲੋਂ ਕਿ ਮਾਂ ਦਾ ਇਹ ਨਸੀਅਤ-ਨਾਮਾਂ ,ਉਹਦੀ ਸਿੱਖਿਆ-ਸਮਝਾਉਣੀ ਸਿਰਫ਼ ਗ਼ਰੀਬ-ਗੁਰਬਿਆਂ ਲਈ ਰਾਖਵੀਂ ਐਂ , ਜ਼ੈਲਦਾਰ ਘਰਾਂ ਤੇ ਲਾਗੂ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ ਇਹ ।

ਮਾਂ ਫਿਰ ਮੇਰੀ ਧੀ ਪਾਸ਼ੀ ਦਾ ਰਾਗ ਅਲਾਪਣ ਲੱਗ ਪਈ ।

ਮੈਂ ਉਸ ਦਾ ਸਾਰਾ ਕੁਝ ਸੁਣਿਆਂ , ਅਣ-ਸੁਣਿਆਂ ਕਰਕੇ ਆਖ਼ਰ ਇਕ ਟੁੱਕ ਫੈਸਲਾ ਸੁਣਾ ਦਿੱਤਾ ਸੀ ਮਾਂ ਨੂੰ - ‘‘ ਉਹ ਭੇਜਣੀ ਭੇਜ ਦੇਣ ਸਿੱਧੀ ਤਰ੍ਹਾਂ , ਨਈਂ ਚੁੱਕ ਲਿਆਊਂ ਜ਼ਬਰਦਰਤੀ ।‘‘

ਉਦੋਂ ਮੇਰੇ ਨਾਲੋਂ ਵੱਧ ਮੇਰੀ ਐਚਕਨ ਗੂੰਜੀ ਸੀ ਮੇਰੇਂ ਅੰਦਰੋਂ । ਮੇਰੀ ਪਿਤਾ-ਪੁਰਖੀ ਐਚਕਨ । ਅੱਜ ਦੇ ਅਖ਼ਬਾਰ ਵਿੱਚ ਛਪੀ , ਮੇਰੇ ਸਾਹਮਣੇ ਪਈ ਫੋਟੋ ‘ਚ ਅੱਧੀ ਕੁ ਛਪੀ ਐਚਕਨ ।

ਇਹੀ ਫੋਟੋ ,ਮੈਨੂੰ ਥੋੜ੍ਹੀ ਕੁ ਹਟਵੀਂ ਪਈ ਵੀ ਦਿੱਸੀ ਹੈ । ਗੁਰੂ ਬਾਬੇ ਦੀ ਬੀੜ ਮੂਹਰੇ । ਅਖ਼ਬਾਰ ਦੇ ਪੂਰੇ ਸਫੇ ਜਿੰਨੀ ਵੱਡੀ ਹੈ ਇਹ । ਇਹ ਜੜੀ ਪਈ ਹੈ ਸਾਫ਼-ਸੁਧਰੇ ਸ਼ੀਸ਼ੇ ‘ ਚ । ਚਮਕਦਾਰ ਸੋਨੇ ਰੰਗੇ ਫਰੇਮ ਨਾਲ । ਪਾਠ ਪੜ੍ਹਦੇ ਭਾਈ ਆਪਣੀ ਸਾਂਝੀ ਸੁਰ ‘ਚ ਮਸਤ ਹਨ । ਫੋਟੋ ‘ ਚ ਛਪਿਆ ਮੈਂ ਆਪਣੀ ਧੁੰਨ ‘ਚ । ਫਰੇਮ ਉੱਪਰ ਟਿਕਿਆ ਕੀਮਤੀ ਹਾਰ , ਮੇਰੇ ਮੂੰਹ-ਚਿਹਰੇ ਨੂੰ ਹੋਰ ਵੀ ਉੱਘੜਦਾ ਕਰਦਾ ਲੱਗਾ ਹੈ ਮੈਨੂੰ । ਮੂੰਹ-ਚਿਹਰੇ ਨਾਲੋਂ ਮੇਰੀ ਐਚਕਨ ਨੂੰ ।ਕਾਠਗੜੀਏ ਇਸੇ ਦੀ ਘੁਰਕੀ ਨੇ ਡਰਦੇ ਕੀਤੇ ਸੀ । ਪਹਿਲੋਂ ਤਾਂ ਉਹ ਪੈਰ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਲਾਉਂਦੇ । ਕਹਿੰਦੇ  ਸੀ - ‘‘ ਅਹੀਂ ਵਿਆਈ –ਵਰ੍ਹੀ ਧੀ ਦੀ ਥਾਂ ਕੁ ਆਰ-ਕੰਜਰ ਕਿੱਦਾਂ ਤੋਰ ਦਈਏ । ਹਾਡਾ ਤਾਂ ਰਹਿੰਦਾ ਵੀ ਨੱਕ ਵੱਢਿਆ ਜਾਊ । ਹਾਨੂੰ ਤਾਂ ਹਜੇ ਪਹਿਲੀ ਦਾ ਈ ਸੱਲ ਨਹੀਂ ਭੁੱਲਿਆ । ਸਾਹਮਣੇ ਚੁੱਕੀ ਗਈ ਸੀ ਬਾਡਰ ਲੰਘਦਿਆਂ । ‘’

ਕਈ ਚਿਰ ਰੇੜਕਾ ਪਿਆ ਰਿਹਾ । ਆਖਿਰ ਕਿਸੇ ਸਿਆਣੇ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਦੁਬਿਧਾ ਹੱਲ ਕਰ ਦਿੱਤੀ । ਉਸ ਨੇ ਸਲਾਹ ਦਿੱਤੀ ਸੀ – ‘’ਤੁਹੀ ਏਨੂੰ ਵੀ ਉਥੇ ਈ ਵਿਆਹ ਦਿਓ , ਉਸੇ ਜੁਆਈ ਨਾਲ । ਜ਼ੈਲਦਾਰਾਂ ਘਰੀਂ ਤਾਂ ਕਈ ਕਈ ਵਸੇਬਾ ਕਰਦੀਆਂ । ਇਹ ਤਾਂ ਭਲਾ ਹੈ ਈ ਦੋ । ….ਇਹ ਨਮੀਂ ਗੱਲ ਥੋੜ੍ਹੀ ਆ ! ‘’

ਜੀਤੋ ਦਾ ਮਸਲਾ ਸਿਰੇ ਲੱਗਾ ਤਾਂ ਚੰਨੋ ਅੜ ਖਲੋਤੀ । ਅੜੀ ਕੀ ਉਹਨੇ ਸਾਫ਼ ਇਨਕਾਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ । ਕਹਿੰਦੀ – ‘’ ਮੈਂ ਰਹਿਣਾ ਈ ਨਈਂ ਐਹੋ ਜੇਏ ਜੂਠ ਬੰਦੇ ਨਾ । ਰਹਿਣਾ ਛੱਡਕੇ ਥੁੱਕਣਾ ਤੱਕ ਨਹੀਂ ਏਦ੍ਹੇ ਮੂੰਹ ‘ਤੇ ।ਪ੍ਰਛਾਮਾਂ ਤੱਕ ਨਈਂ ਪੈਣ ਦੇਣਾ ਨਾ ਆਪਣੇ ਤੇ , ਨਾ ਆਪਣੀ ਧੀ ਤੇ । ‘’

ਚਾਹੰਦਾ ਮੈਂ ਵੀ ਇਹੋ ਕੁਝ ਸੀ , ਪਰ ਉਸ ਦੇ ਮੂੰਹ-ਜ਼ੋਰ ਉੱਤਰ ਨੇ ,ਉਸ ਦੀ ਟੈਂ-ਟੱਸ ਨੇ ਮੇਰੇ ਅੰਦਰ ਜਿਵੇਂ ਭਾਂਬੜ ਬਾਲ ਦਿੱਤਾ ਹੋਵੇ । ਰੋਹ-ਗੁੱਸੇ ‘ ਚ ਆਇਆ ਮੈਂ ਸਿਰ ਤੋਂ ਪੈਰਾਂ ਤੱਕ ਕੰਬ ਉੱਠਿਆ ਸੀ ।

 ਇਵੇਂ ਤਾਂ ਕਦੀ ਵੀ  ਨਹੀਂ ਸੀ ਹੋਈ ਮੇਰੇ ਨਾਲ , ਨਾ ਮੇਰੇ ਪੁਰਖਿਆ ਨਾਲ ।ਮੇਰੇ ਨਾਲੋਂ ਵੱਧ ਮੇਰੀ ਐਚਕਨ ਦੀ ਪਿੱਠ ਲੱਗੀ ਸੀ  ,ਮੇਰੇ ਕਾਰਨ । ਤਾਂ ਵੀ ਬਿਲਕੁਲ ਸੁਰਖਰੂ ਸੀ ਪਹਿਲੀ ਪਤਨੀ ਤੋਂ । ਉਸ ਨੂੰ ਤਾਂ ਮੈਂ ਆਪਣੇ ਚਿੱਤ-ਚੇਤੇ ‘ ਚੋਂ  ਵੀ  ਖਾਰਜ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਸੀ , ਪਰ ਮੇਰੀ ਗੋਭਲੀ ਜਿਹੀ ਪਾਸ਼ੀ ਨੇ ਮੇਰੇ ਅੰਦਰ ਦਾ ਕੋਈ ਵੀ ਕੋਣਾ ਖਾਲੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਕੀਤਾ । ਉਸ ਦਾ ਮੋਹ-ਜਾਲ ਤਹਿ-ਦਰ-ਤਹਿ ਲਿੱਪਟਦਾ ਗਿਆ ਸੀ ਮੇਰੇ ਦੁਆਲੇ ।ਕਾਠਗੜ੍ਹ ਗਿਆ ਮੈਂ ਉਸ ਨੂੰ ਵੀ ਜਾ ਮਿਲਦਾ ਸਾਂ ਉਚੇਚ ਨਾਲ । ਉਹ ਵੀ ਸਾਬ੍ਹ ਸਲਾਮ ਕਰਦੀ ਰਹੀ ਸੀ , ਕਦੀ ਰਸਮੀਂ ਜਿਹੀ ਕਦੇ ਪੂਰੇ ਮੋਹ-ਤੇਹ ਨਾਲ । ਵਿਚ-ਵਾਰ ਉਸ ਨੇ ਹਰਜੀਤ ਦੇ ਬਾਲ-ਬੱਚਿਆਂ  ਦਾ ਹਾਲ-ਹਵਾਲ ਵੀ ਪੁੱਛਿਆ ਸੀ ਮੇਰੇ ਤੋਂ ।ਉਹਨੂੰ ਛੋਟੀ ਬੀਬੀ ਆਖਦਿਆਂ  । ਇਕ ਵਾਰ ਤਾਂ ਉਸਦੀ ਸਹਿ-ਸੁਭਾ ਦੀ ਆਖੀ ਮੈਨੂੰ ਸਾਬਤ ਸਬੂਤਾ ਹੀ ਹਿੱਲਦਾ ਕਰ ਗਈ । ਉਹਨੇ ਇਕਲਵੰਜੇ ਜਿਹੇ ਹੋ ਕੇ ਕਿਹਾ ਸੀ ਮੈਨੂੰ - ‘‘ ਭਾਪਾ ਮੈਨੂੰ ਆਪਣੇ ਧੀਆਂ-ਪੁੱਤਰਾਂ ‘ ਚੋਂ ਖਾਰਜ ਨਾ ਕਰ ਦਈਂ । ਕਾਟਾ ਨਾ ਮਾਰ ਦਈਂ ਮੇਰੇ ਨਾਂ ਤੇ । ‘‘ ਉਦੋਂ ਉਹ ਕਿਸੇ ਵੱਡੇ ਸ਼ਹਿਰ ਪੜ੍ਹਦੀ ਸੀ ਕਿਸੇ ਵੱਡੀ ਜਮਾਤ ‘ਚ ।

ਮੈਂ ਹੋਰ ਵੀ ਮੋਹਿਆ ਗਿਆ ਸੀ ਉਸਦੇ ਭੋਲੇਪਨ ਤੋਂ ।

ਉਸ ਵਾਰ ਮੈਨੂੰ ਇਹ ਵੀ ਲੱਗਾ ਸੀ ਕਿ - ‘‘ ਏਦ੍ਹੀ ਮਾਂ ਚੰਨਣ ਕੌਰ ਨੇ ਆਪਣੇ ਅੱਧੇ ਹਿੱਸੇ ਨਹੀ ਏਨੂੰ ਅੱਗੇ ਕੀਤਾ । ‘‘ ਇਹ ਠੀਕ ਸੀ ਜਾਂ ਗ਼ਲਤ ਮੈਂ ਨਿਰਣਾ ਨਹੀਂ ਸੀ ਕਰ ਸਕਿਆ ।

ਮੈਂ ਕਾਠਗੜ੍ਹ ਜਾਣਾ ਉੱਕਾ ਹੀ ਬੰਦ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ।

ਫਿਰ ਥੋੜ੍ਹੇ ਕੁ ਸਾਲੀਂ ਉਹ ਆਪ ਚੱਲ ਕੇ  ਆ ਗਈ , ਮਲਿਕਪੁਰ । ਨਾਲ ਉਸ ਦਾ ਪਤੀ । ਸੋਹਣਾ-ਸੁਨੱਖਾ ਪੁਲਿਸ ਅਫ਼ਸਰ । ਨਾਲ ਦੋ ਤਿੰਨ ਬਾਡੀ-ਗਾਰਡ । ਮੈ  ਅੰਦਰੋਂ ਅੰਦਰੀ ਸਹਿਮ ਗਿਆ । ਜੀਤੋਂ ਆਪਣੀ ਥਾਂ ਭੈਅ-ਭੀਤ । ਸਾਨੂੰ ਦੋਵਾਂ ਨੂੰ ਪਾਸ਼ੀ ਦੇ ਅੱਧੇ-ਹਿੱਸੇ ਦਾ ਤੌਖਲਾ । ਪਰ, ਉਹਦੇ ਛਾਹ ਵੇਲੇ ਦੀ ਆਈ ਨੇ ਕੋਈ ਗੱਲ ਹੀ ਨਾ ਕੀਤੀ ਐਸੀ – ਵੈਸੀ ।ਭੋਗ ਤੱਕ ਨਾ ਪਾਇਆ ਹਿੱਸੇ – ਵਿੱਸੇ ਦਾ ।ਅਸੀਂ ਸਾਰੇ ਜੀਅ ਅੰਦਰੋਂ ਅੰਦਰ ਊਈਂ ਘੁੱਟੇ-ਵੱਟੇ ਰਹੇ । ਓਪਰਾ ਓਪਰਾ ਹੱਸਦੇ ਬੋਲਦੇ ਦਿੱਖ ਦਿਖਾਵਾ ਕਰਦੇ ਰਹੇ । ਪਰ ਉਸ ਨੂੰ ਜਿਵੇਂ ਚਾਅ ਚੜ੍ਹਿਆ ਰਿਹਾ ਸੀ । ਉਸ ਦੇ ਬੋਲਾਂ ‘ ਚ ਅਪਣੱਤ ।

ਉਸ ਦਾ ਚਿਹਰਾ ਨਿਰਛੱਲ ਸੀ  , ਉਸ ਦੇ ਬੋਲਾਂ ‘ ਚ ਅਪਣੱਤ ।

ਲੋਢੇ ਕੁ ਵੇਲੇ ਮੈਨੂੰ ਉਹ ਥੋੜ੍ਹੀ ਜਿਹੀ ਉਦਾਸ ਜਾਪੀ ਸੀ । ਇਸ ਵਾਰ ਉਸ ਦੇ ਬੋਲ ਮੈਂ ਇੱਕਲੇ ਨੇ ਨਹੀਂ ਘਰ ਦੇ ਸਾਰੇ ਜੀਆਂ ਨੇ ਸੁਣੇ ਸਨ - ‘‘ ਭਾਪਾ ਜੀ ਤੁਸੀਂ ਮੈਨੂੰ ਆਪਣੇ ਪੁੱਤਰਾਂ-ਧੀਆਂ ‘ ਚੋਂ ਉੱਕਾ ਈ ਖਾਰਜ ਕਰ ਛੱਡਿਆ । ਕਾਟਾ ਈ ਮਾਰਤਾ ਮੇਰੇ ਨਾਂ ਤੇ । ਤੁਸੀਂ  … ਤੁਸੀਂ ਪੁੱਜੇ ਈ ਨਈਂ , ਮਿਲਣੀ ਕਰਨ ਵੀ  ।‘‘

ਇਸ ਵਾਰ ਉਸ ਦੇ ਬੋਲਾਂ ‘ ਚ ਹਿਰਖ਼ ਸੀ , ਚਿਹਰੇ ਤੇ ਉਦਾਸੀ  ਤੇ ਅੱਖਾਂ ‘ ਚ ਉਲਾਮ੍ਹਾ । ਮੈਂ ਉਸ ਦੇ ਹਿਰਖ਼ – ਰੋਹ , ਉਸਦੀ ਉਦਾਸੀ ਨੂੰ ਹੁਣ ਤੱਕ ਸਾਂਭੀ ਰੱਖਿਆ ਐ । ਦੋ-ਤਿੰਨ ਵਾਰ ਉਸ ਨੂੰ ਮਿਲ ਵੀ ਆਇਆਂ , ਆਨੀਂ-ਬਹਾਨੀਂ । ਉਸ ਦੇ ਫਾਰਮ ਤੇ ਪੁੱਜ ਕੇ ਹਨੂਮਾਨਗੜ੍ਹ । ਉਸ ਦੇ ਅੱਠਾਂ ਮੁਰੱਬਿਆਂ ਦੇ ਟੱਕ ‘ ਚ ਘੁੰਮ ਫਿਰ ਵੀ ਆਇਆ , ਉਸ ਦੀ ਜੀਪ ਤੇ ਸਵਾਰ ਹੋ ਕੇ ।

ਉਸ ਦੇ ਦੋ ਸੌ ਏਕੜ ਦੇ ਫਾਰਮ ‘ ਚ ਘੁੰਮਦੇ ਦੀ ਮੇਰੀ ਸੱਠਾਂ-ਸੱਤਰਾਂ ਖੇਤਾਂ ਦੀ ਜ਼ੈਲਦਾਰੀ ਪਾਣੀਓ-ਪਾਣੀ ਹੋਈ ਰਹੀ ਸੀ । ਉਸਦੀ ਕਾਰਾਂ-ਜੀਪਾਂ ਨਾਲ ਭਰੀ ਮਹਿਲ-ਨੁਮਾ ਕੋਠੀ , ਇਸਦਾ ਹਰ ਇਕ ਕਮਰਾ-ਚੁਬਾਰਾ , ਹਰ ਇਕ ਬਾਗ਼-ਬਗੀਚਾ , ਜਿਵੇਂ ਗਿਲਾ ਕਰਦਾ ਰਿਹਾ ਸੀ ਮੇਰੇ ਤੇ , ਮੇਰੀ ਦੁੱਧ –ਚਿੱਟੀ ਐਚਕਨ  ਤੇ – ‘‘ ਭਾਪਾ ਜੀ ,ਸਾਡੀ ਮਾਲਕਣ ਨੂੰ ਹਿੱਸੇ ਦੀ ਨਈਂ ਪਿਤਾ ਦੀ ਲੋੜ ਸੀ , ਪਿਤਾ ਦੀ । ‘‘

ਅੱਜ ਦੇ ਇਸ਼ਤਿਹਾਰਾਂ ‘ ਚ ਉਸ ਮਾਲਕਣ ਪਾਸ਼ੀ ਦਾ ਨਾਂ ਫਿਰ ਗਾਇਬ ਹੈ । ਇਹ ਮੈਂ ਨਹੀਂ , ਅਖ਼ਬਾਰ ‘ ਚ ਛਪੇ ‘ ਦੁਖੀ-ਹਿਰਦਿਆਂ ‘ ਨੇ ਕੀਤਾ । ਮੈਂ  ….ਮੈਂ ਤਾਂ ……। ‘’

ਮੈਂ ਅੰਤਮ ਅਰਦਾਸ ਲਈ ਲੱਗੇ ਲੰਮੇ ਪੰਡਾਲ ’ ਚ ਦੂਰ ਤੱਕ ਨਿਗਾਹ ਮਾਰੀ ਹੈ । ਪਾਸ਼ੀ ਮੈਨੂੰ ਕਿਧਰੇ ਵੀ ਦਿਖਾਈ ਨਹੀਂ ਦਿੱਤੀ । ਨਾ ਉਸ ਦਾ ਪਤੀ । ਸਾਰਾ ਪੰਡਾਲ ਭਰਿਆ ਪਿਆ । ਭਰਿਆ ਛੱਡ ਕੇ ਤੂੜ ਹੋਇਆ ਪਿਆ ,ਖੜਿਆਂ-ਬੈਠਿਆਂ ਨਾਲ ।ਮੇਰੀ ਦੂਜੀ ਪਤਨੀ ਹਰਜੀਤ , ਉਸ ਦੇ ਚਾਰੇ ਸਜੇ-ਧਜੇ ਧੀਆਂ-ਪੁੱਤਰ ਪਹਿਲਾਂ ਬੈਠੇ ਦਿਸੇ ਸੀ ਮੈਨੂੰ ,ਹੁਣ ਉਸੇ ਤਰਤੀਬ ’ ਖੜ੍ਹੇ ਹੋ ਗਏ ਹਨ । ਦਰਜਾ-ਬ-ਦਰਜਾ ਉਮਰਵਾਰ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਤੋਂ ਪਿਛਲੀ ਪਾਲ ’ ਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸੱਸਾਂ-ਸਹੁਰੇ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਰੀਸੇ ਮੈਂ ਵੀ ਖੜ੍ਹਾ ਹੋ ਗਿਆ ਹਾਂ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਉੱਠਦਿਆਂ ਸਾਰ ਹੱਥ ਜੋੜ ਲਏ ਹਨ । ਅੱਖਾਂ ਮੁੰਦ ਲਈਆਂ  ਹਨ । ਉਹ ਸ਼ਰਧਾ-ਮੁਗੱਧ ਹੋਏ ਕੋਈ ਬੇਨਤੀ ,ਕੋਈ ਇਲਤਜ਼ਾਅ , ਕੋਈ ਖਾਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀ ਫ਼ਰਮਾਇਸ਼ ਕਰਦੇ ਲੱਗੇ ਹਨ । ਕਿਸੇ ਰੱਬ-ਗੁਰੂ ਕੋਲ । ਕਿਸੇ ਸ਼ਾਹ-ਪਾਤਸ਼ਾਹ ਅੱਗੇ , ਹਾਂ ਸੱਚ-ਮੁੱਚ ਇਵੇਂ ਹੀ ਹੋਇਆ ਹੈ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਕਿਹਾ ਹੈ - ’ ’ ਸਰਦਾਰ ਬਹਾਦਰ ਗਿਆਨੀ ਗੁਰਮੁੱਖਜੀਤ ਸਿੰਘ ਜੀ ਜ਼ੈਲਦਾਰ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਚਰਨਾਂ ’ ਚ ਨਿਵਾਸ ਦਈਂ , ਏਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਰੂਹ ਨੂੰ ਆਵਾਗਰਮਨ ਦੇ ਚੱਕਰ ਤੋਂ ਮੁਕਤ । ’ ’ ਪਰ ,ਝੱਟ ਹੀ ਮੈਨੂੰ ਲੱਗਾ , ਇਹ ਬੋਲ ਉਨ੍ਹਾਂ ਮੂੰਹੋਂ ਨਹੀਂ , ਭਾਈ ਜੀ ਦੇ ਮੁਖਾਰਬਿੰਦ ਤੋਂ ਨਿਕਲੇ ਹਨ । ਉਹ ਵੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਾਂਗ ਹੀ ਹੱਥ ਜੋੜੀ ਖੜਾ ਹੈ , ਗੁਰੂ ਬਾਬੇ ਦੀ ਬੀੜ ਸਾਹਮਣੇ । ਉਸਨੇ ਕਿੰਨਾ ਕੁਝ ਹੋਰ ਵੀ ਆਖਿਆ ਬੋਲਿਆ ਹੈ , ਸੱਦੇ ਉੱਠੀ ਜਾਹਿ ਦੇ ਮਹਾਂਵਾਕ ਅਨੁਸਾਰ , ਆਪ ਜੀ ਵੱਲੋਂ ਬਖ਼ਸ਼ੀ ਹੋਈ ਸੁਆਸਾਂ ਦੀ ਪੂੰਜੀ ਸਮੇਟ ਕੇ , ਆਪ ਜੀ ਵੱਲੋਂ ਪ੍ਰਵਾਨ ਹੋਈ ਜੀਵਨ ਯਾਤਰਾ ਪੂਰੀ ਕਰਕੇ ਸਰਦਾਰ ਬਹਾਦਰ ਗਿਆਨੀ ਗੁਰਮੁੱਖਜੀਤ ਸਿੰਘ ਜੀ ਜ਼ੈਲਦਾਰ , ਆਪ ਜੀ ਦੇ ਚਰਨਾਂ ਵਿਚ ਆ ਵਿਰਾਜੇ ਹਨ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਦੇਵਤਾ ਰੂਹ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਚਰਨਾਂ ’ ਚ ਨਿਵਾਸ ਦੇਣ ਦੀ ਕਿਰਪਾਲਤਾ ਕਰਨੀ ਜੀ । ਆਵਾਗਰਮਨ ਦੇ ਚੱਕਰ ਤੋਂ ਮੁਕਤ ਕਰਨ ਦਾ ਕਿਰਤਾਰਥ ਕਰਨਾ ਜੀ । ਹੇਅ ਗੁਰੂ ਗਰੀਬਨ-ਨਿਬਾਜ ਜੀਓ , ਪਿੱਛੇ ਪਰਿਵਾਰ ਨੂੰ ਭਾਣਾ ਮੰਨਣ ਦਾ ਬੱਲ ਬਖ਼ਸ਼ਣਾ ਜੀ ਵਗੈਰਾ-ਵਗੈਰਾ । ’ ’ਭਾਈ ਜੀ ਨੇ ਹੋਰ  ਕੀ ਕੁਝ ਕਿਹਾ , ਉਸ ਨੇ ਕਿਹੜਾ ਵਿੱਖਿਆਨ ਕਦ ਪੂਰਾ ਕੀਤਾ , ਮੇਰਾ ਇਸ ਵੱਲ ਰਤੀ ਭਰ ਵੀ  ਧਿਆਨ ਨਹੀਂ ਸੀ ਰਿਹਾ ।ਮੈਨੂੰ ਪਾਸ਼ੀ , ਉਸ ਦੇ ਪਤੀ ਦੀ ਗੈਰਮੌਜੂਦਗੀ ਵੀ ਹੁਣ ਲੱਗਭੱਗ ਵਿਸਰ ਹੀ ਗਈ ਸੀ । ਮੈਂ …ਮੈਂ ਤਾਂ ਜੀਵਨ-ਯਾਤਰਾ , ਦੇਵਤਾ – ਰੂਹ ,ਚਰਨਾਂ ’ ਚ ਨਿਵਾਸ , ਆਵਾਗਰਮਨ ਦਾ ਚੱਕਰ ,ਭਾਣਾ ਮੰਨਣ ਵਰਗੇ ਸ਼ਬਦ – ਜੁੱਟਾਂ ਦੀ ਅਰਥ ਸੰਗਿਆ ’ ਚ ਉਲਝਿਆ , ਕਿੰਨਾ ਚਿਰ ਹੋਰ ਉਵੇਂ ਖੜਾ ਰਿਹਾ । ਇਹ ਸ਼ਬਦ ਤਾਂ ਮੈ ਵਰਤਦਾ ਆਇਆ ਸੀ ,ਮੇਰੇ ਵੱਡੇ-ਵਡੇਰੇ ਵਰਤਦੇ ਆਏ ਸੀ ,ਚਿਰਾਂ ਤੋਂ ।ਇਹ ਆਪ ਹੀ ਤਾਂ ਘੜੇ-ਬਣਾਏ ਸੀ ਮੇਰੀ ਵੱਡੇ-ਵਡੇਰੇ ਵਰਤਦੇ ਆਏ ਸੀ , ਚਿਰਾਂ ਤੋਂ । ਇਹ ਆਪ ਹੀ ਤਾਂ ਘੜੇ ਬਣਾਏ ਸੀ ਮੇਰੀ ਪਿਤਾ-ਪੁਰਖੀ ਐਚਕਨ ਨੇ , ਕਮੀਂ-ਕਾਮਿਆਂ ਲਈ , ਦਿਹਾੜੀਦਾਰਾਂ ਡਗਾਰਾਕਾਰਾਂ ਲਈ । ਕੰਮ ਜੂ ਲੈਣਾ ਹੁੰਦਾ ਸੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਤੋਂ । ਖੇਤਾਂ-ਪੈਲੀਆਂ ‘ ਚ ,ਘਰਾਂ-ਹਵੇਲੀਆਂ ‘ ਚ । ਗੋਹੇ-ਕੂੜੇ ਦਾ , ਸਾਫ਼-ਸਫਾਈ ਦਾ , ਹੋਰ ਵੀ ਗੋਡੀ-ਵਾਡੀ ਦਾ । ਇਹ ਲੋਕ ਕਿੰਨਾ ਭੈਅ ਮੰਨਦੇ ਰਹੇ ਸੀ , ਇਨ੍ਹਾਂ ਸ਼ਬਦਾਂ ਦਾ । ਇਹ ਲੋਕ ਕਿੰਨਾ ਭੈਅ ਮੰਨਦੇ ਆਏ ਆ , ਹੁਣ ਤੱਕ ਮੰਨੀ ਜਾਂਦੇ ਆ , ਨਿਰੇ-ਪੁਰੇ ਸ਼ਬਦ ਅਡੰਬਰ ਦਾ । ਸੁਰਤ ਹੀ ਨਹੀਂ ਆਉਣ ਦਿੱਤੀ । ਸੋਝੀ ਤੱਕ ਨਹੀਂ ਕਰਨ ਦਿੱਤੀ ਸਾਡੀ ਇਸ ਐਚਕਨ ਘਾੜਤ ਨੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਆਪ ਦੀ ।

ਮੈਨੂੰ ਲੱਗਾ , ਅਰਦਾਸ ਕਰਦੇ ਭਾਈ ਨੇ ਮੇਰੇ ਹੀ ਸ਼ਬਦ ਕੋਸ਼ ਦਾ ਨੇਜ਼ਾ ਜਿਵੇਂ ਮੇਰੇ ਹੀ ਸੀਨੇ ‘ ਖੋਭ ਦਿੱਤਾ ਹੈ । ਇਕ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀ ਟਾਂਚ – ਟਕੋਚ ਕੀਤੀ ਹੈ ਉਸ ਨੇ ਮੈਨੂੰ । ਮੇਰੇ ਨਾਲੋਂ ਵੱਧ ਮੇਰੀ ਐਚਕਨ ਨੂੰ । ਗੁੱਸਾ ਤਾਂ ਆਉਣਾ ਹੀ ਆਉਣਾ ਸੀ ਇਹਨੂੰ । ਆਇਆ ਕੀ ਗੁੱਸਾ-ਗੁਬਾਰ ਤਾਂ ਇਹਦੇ ਸਿਰ ਨੂੰ ਹੀ ਜਾ ਚੜ੍ਹਿਆ ਹੈ ਸਿੱਧਾ । ਆਪੇ ਤੋਂ  ਬਾਹਰ ਹੋਈ ਇਹ ਅਵਾ – ਤਵਾ ਬੋਲਣ ਲੱਗਦੀ ਹੈ ਉਸ ਨੂੰ । ਉਸਨੂੰ ਦੋ-ਟੁੱਕ ਦਾ ਬੰਦਾ ਕਹਿੰਦੀ ਹੈ । ਅੱਖਾਂ ਕੱਢਦੀ ਹੈ , ਉਸ ਵੱਲ ਨੂੰ - ‘‘ ਏਦ੍ਹੀ ਏਹ ਮਜ਼ਾਲ ! ਦਿਹਾੜੀਦਾਰ-ਡਗਾਰੇਦਾਰ ਕੰਮੀ ਦੀ ਏਨੀ ਹਿੰਮਤ !! ਦੇਖ ਲਊਗੀ ਮੈਂ ਏਨੂੰ ! ਏਦੀ ਮਾਂ ਨੂੰ ! ‘‘ ਹੋਰ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਕੀ ਕੁਝ ਬੋਲਿਆ  ਹੈ ਇਸਨੇ ਪਰ ਇਸਦੇ ਤਲਖ਼ ਬੋਲ ਅੱਪੜੇ ਨਹੀਂ ਹਨ ਕਿਸੇ ਦੇ ਕੰਨਾਂ ਤੱਕ ਵੀ । ਇਹ ਸਾਰੇ ਦੇ ਸਾਰੇ  ਦੁੱਬੇ-ਘੁੱਟੇ ਗਏ ਹਨ ਜੈਕਾਰਿਆਂ ਦੀ ਗੂੰਜ ਹੇਠ । ਮਧੋਲੇ ਗਏ ਹਨ ਇਕ ਤਰਾਂ ਨਾਲ ਭਰੇ ਪੰਡਾਲ ‘ ਚ । ਮੇਰੇ ਹੱਥ ਅੱਜ ਦੀ ਅਖ਼ਬਾਰ ‘ ਚ ਛਪੇ ਇਸ਼ਤਿਹਾਰ ਸਮੇਤ ਸ਼ੀਸ਼ੇ ਜੜੀ ਐਚਕਨ ਦੋਵੇਂ ਬੇਬੱਸ ਹੋਈਆਂ । ਸਹਿਮ ਗਈਆਂ ਲੱਗੀਆਂ ਹਨ ਮੈਨੂੰ । ਮੈਂ ਡੌਰ-ਭੌਰ ਹੋਇਆ , ਐਧਰ-ਓਧਰ ਦੇਖਦਾ ਹਾਂ । ਖੜੇ-ਖੜੋਤੇ ਸਾਰੇ ਲੋਕ ਹੇਠਾਂ ਬੈਠ ਗਏ ਹਨ । ਇਕ ਸੁਖਾਵੀਂ ਜਿਹੀ ਚੁੱਪ ਪੱਸਰੀ ਰਹੀ ਹੈ ,ਥੋੜਾ ਕੁ ਚਿਰ । ਹਰਜੀਤ ਕੌਰ , ਉਸਦੇ ਚਾਰੇ ਧੀਆਂ-ਪੱਤਰਾਂ , ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸੱਸਾਂ-ਸੌਹਰਿਆਂ ਨੇ ਵੀ ਚੌਕੜੀ ਮਾਰ ਲਈ ਹੈ ਵਾਕ ਸੁਣ ਕੇ । ਉਸੇ ਤਰਤੀਬ ‘ਚ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਲਾਗੇ ਪਏ ਗੱਦੇ-ਦਾਰ ਤਖ਼ਤ-ਪੋਸ਼ ਤੇ ਰਾਗੀ ਜਥਾ ਕੀਰਤਨ ਕਰਨ ਆ ਬੈਠਾ । ਇਕ ਸਾਰ ਚੋਗੇ-ਪਜਾਮੇ ,ਇਕ ਸਾਰ ਦਸਤਾਰਾਂ-ਗਾਤਰੇ । ਕਿੰਨੇ ਸਾਰੇ ਸਾਜ਼-ਸੰਦ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਆਉਂਦਿਆਂ ਸਾਰ ਸੁਰਤਾਲ ਛੇੜ ਲਿਆ - ‘‘ ਸੱਜਣ ਮੈਡੇਂ ਰੰਗਲੇ ਜਾਇ ਸੁੱਤੇ ਜੀਰਾਣੁ । ‘‘ ਇਸ ਸ਼ਬਦ ਦੀ ਰੂਹ ਜਿਵੇਂ ਮੇਰਾ ਅੰਦਰ-ਬਾਹਰ ਵਿੰਨ ਗਈ ਹੈ । ਖੜ੍ਹੇ-ਖਲੋਤੇ ਦੇ ਮੇਰੇ ਅੰਗ-ਪੈਰ ਜਵਾਬ ਦੇ ਗਏ ਹਨ ਮੈਨੂੰ । ਮੈਂ ਧੜੱਪ ਕਰਕੇ ਬੈਠ ਗਿਆ  ਹਾਂ, ਡਿੱਗਣ ਵਾਂਗ । ਕਿੰਨੇ ਸਾਰੇ ਵਰ੍ਹੇ ਪਿਛਾਂਹ ਵੱਲ ਨੂੰ ਖਿੱਚਿਆ ਗਿਆ ਹਾਂ । ਰਾਂਗਲੇ ਦਿਨ ਅਜੀਬ ਤਰਾਂ ਦਾ ਹਾਸਾ ਹੱਸਦੇ , ਮੇਰੀ ਵੱਲ ਸਰਕ ਆਏ ਹਨ ।ਮੈਨੂੰ ਲੱਗਾ – ਪੰਡਾਲ ਦੀ ਇਕ ਨੁੱਕਰੇ ਖੜੀ ਚੰਨਣ ਕੌਰ ਮੇਰੀ ਵੱਲ ਸਿੱਧਾ ਦੇਖਦੀ ਠਹਾਕਾ ਮਾਰ ਕੇ ਹੱਸੀ ਹੈ । ਨਾਲ ਹੀ ਉਸਦੇ ਧੀਮੇਂ-ਟਿਕਵੇਂ ਬੋਲ ਮੇਰੇ ਤੱਕ ਅੱਪੜੇ ਹਨ , ਰੁਕ-ਰੁਕ ਕੇ – ‘‘ ਕਿਉਂ ਜ਼ੈਲਦਾਰਾਂ  … ਹੁਣ ਕੀ ਗੱਲ ਹੋ ਗਈ … ਬੜਾ ਓਦਾਰਿਆ ਬੈਠਾਂ  …. ਐਨਾ ਰੰਗ-ਰੋਸ਼ਨ ਹੋਣ ਢਿਆ ਆ ,ਐਨਾ ਟੌਅਰ ਟੱਪਾ ਬਣਿਆ ਆ ਤੇਰਾ  … ਫੇਅਰ ਵੀ … । ਹੁਣ ਹੋਰ ਕੀ ਭਾਲਦਾਂ  … ! ਜੋ  ….  ਜੇ ਹਜੇ ਵੀ ਰੱਜ ਨਈ ਹੈਗਾ ਤਾਂ ਰੈਹਣ ਦੇ ਹੈਸ ਟੱਬਰ ਨੂੰ ਹੈਥੇ ਈ ……  ਹੋਰ ਲੈ ਆ । ਜਾਗੀਰਦਾਰ ਘਰਾਂ ‘ ਚ ਵਸੇਬਾ ਕਰਦੀਆਂ  ….. ! ‘‘

ਉਸਨੇ ਇਹ ਟਿੱਚਰ-ਟਕੋਰ ਮੇਰੇ ਰਾਂਗਲੇ ਕੱਲ੍ਹ ਨੂੰ ਕੀਤੀ ਹੈ , ਜਾਂ ਖਾਲੀ-ਖਾਲੀ ਅੱਜ ਨੂੰ ! ਥੋੜਾ ਕੁ ਚਿਰ ਤਾਂ ਮੈਨੂੰ ਬਿਲਕੁਲ ਹੀ ਸਮਝ ਨਾ ਲੱਗੀ । ਪਰ ਝੱਟ ਇਸ ਅੰਦਰਲਾ ਸੱਚ ਮੇਰੇ ਸਾਹਮਣੇ ਆ ਖੜੋਇਆ ਹੈ ।

ਲਾਚਾਰ ਜਿਹਾ ਹੋਇਆ ਮੈਂ ਮੁੜ ਰਾਂਗਲੇ ਦਿਨਾਂ ਦੀ ਬੁੱਕਲ ‘ ਚ ਜਾ ਲੁਕਿਆ ਹਾਂ ।

ਲਾਇਲਪੁਰ ਜ਼ਿਲੇ ਦੇ 273 ਚੱਕ ਦੀ ਵੱਡੀ ਸਰਦਾਰੀ , ਮਲਿਕਪੁਰ ਪੁੱਜਣ ਤੱਕ ਅੱਧੀਓਂ ਵੱਧ ਛਾਂਗੀ ਗਈ ਸੀ । ਪਰ ਮੈਂ ਅੱਗੇ ਨਹੀਂ ਸੀ ਖ਼ਰਨ ਦਿੱਤਾ , ਛੋਟੇ  ਭਾਈ ਵਾਂਗ । ਉਲਟਾ ਜੋੜੇ ਸੀ ਪੂਰੇ ਦਸ ਖੇਤ ਉਹਦੇ ਹਿੱਸੇ ‘ ਚੋਂ । ਨਾਲ ਲੱਗਦੇ ਹੋਣ ਕਰਕੇ । ਨਾ ਵੀ ਲਗਦੇ ਹੁੰਦੇ ਤਾਂ ਵੀ ਕਿੱਥੇ ਛੱਡੇ ਜਾਣੇ ਸੀ । ਹੱਥ ਸੌਖਾ ਸੀ ਮੇਰਾ । ਮੈਂ ਠੀਕ-ਠਾਕ ਸਾਂ ਇਸ ਪੱਖੋਂ , ਅੱਵਲ ਵੱਧ ਸਾਂ ਠੀਕ-ਠੀਕ ਤੋਂ । ਤਨਖਾਹ ਆਉਂਦੀ ਸੀ ਮਹੀਨਾਵਾਰ । ਬੱਝਵਾਂ ਟੱਕ ਸੀ ਨਿਆਈਂ ਤੋਂ ਵਸੀਮੇਂ ਤੱਕ । ਚਾਰ ਪੈਸੇ ਜੁੜਦੇ ਗਏ ਸਨ । ਟੈਰਕਟਰ ਦੀ ਵਾਹੀ ‘ ਚੋਂ । ਮੇਰੀ ਰੀਸੇ ਛੋਟੇ ਭਾਈ ਨੇ ਵੀ ਟਰੈਕਟਰ ਲੈ ਲਿਆ । ਖੇਤੀ ਉਸ ਨੂੰ ਵੀ ਰਾਸ ਆਉਣ ਲੱਗ ਪਈ । ਫੇਅਰ ,ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਉਸ ਨੂੰ ਕਿੰਨ੍ਹੇ ਤੁੱਖਣਾ ਦਿੱਤੀ , ਪਈ - ‘ ਜ਼ੈਲਦਾਰ ਜੱਟ ਦੀ ਹਵੇਲੀ ‘ ਕੱਲੇ ਟਰੈਕਟਰ ਨਾਲ ਨਈ ਸੱਜਦੀ  । ਨਾਲ ਜਾਂ ਤਾਂ ਕਾਰ ਖੜੀ ਹੋਵੇ ਜਾਂ ਟਰੱਕ । ਜੇ ਦੋਵੇਂ ਹੋਣ ਤਾਂ ਕਿਆ ਈ ਬਾਤਾਂ ।‘ ਪਹਿਲਾਂ ਤਾਂ ਸਾਲ ਖੰਡ ਉਸ ਨੇ ਕੋਈ ਗੌਹ ਨਾ ਕੀਤਾ । ਫਿਰ ਜਦ ਮੈਂ ਕਾਰ ਲੈ ਲਈ , ਲੈ ਕਾਨੂੰ ਲਈ , ਮਿਲ ਗਈ ਵੱਡੇ ਮੁੰਡੇ ਨੂੰ ਸਹੁਰਿਆਂ ਵੱਲੋਂ ,ਫੇਰ ਉਸ ਨੂੰ ਵੀ ਅੱਚੋਆਈ ਜਿਹੀ ਲੱਗ ਗਈ । ਉਸ ਨੇ ਕਾਰ ਦੀ ਥਾਂ ਟਰੱਕ ਲਿਆ ਖੜ੍ਹਾ ਕੀਤਾ ਨਵਾਂ-ਨਕੋਰ ਆਪਣੇ ਪਾਸੇ । ਉਹਨੇ ਸੋਚਿਆ ਹੋਣਾ - ‘‘ ਕਾਰ ਤਾਂ ਦਿੱਸਦੀ ਨਈਂ ਖੜ੍ਹੀ ਵਾਗਲ੍ਹੇ ਅੰਦਰ । ਟਰੱਕ ਤਾਂ ਦਿਸੂ ਦੂਰੋਂ । ਬਾਹਰਲੀ ਫਿਰਨੀ ਤੋਂ ਵੀ । ਲੰਘਦਾ-ਵੜਦਾ ਹੋਰ ਨਈਂ ਤਾਂ ਸਾ-ਸਰੀ-ਕਾਲ ਬੁਲਾ ਕੇ ਜ਼ਰੂਰ ਲੰਘੂ । ‘‘ ਉਸ ਨੇ ਇਕ ਹੱਲਾ ਹੋਰ ਮਾਰਿਆ । ਲਗਦੇ ਹੱਥ ਇਕ ਟਰੱਕ ਹੋਰ ਲੈ ਲਿਆ ।

ਇਸ ਲੱਗ-ਲਬੇੜ ‘ ਚ ਉਸ ਦੇ ਅੱਠ-ਦਸ ਖੇਤ ਜਾਂਦੇ ਲੱਗੇ । ਮੈਂ ਇਸ ਪੱਖੋਂ ਸੰਭਲਿਆ ਰਿਹਾ ਸੀ । ਫੋਕੇ ਦਿੱਖ-ਦਿਖਾਵੇ ਤੋਂ ਬਚਿਆ ਰਿਹਾ ਸੀ । ਮੇਰੇ ਤੇ ਪੁੱਠ ਹੀ ਇਵੇ  ਦੀ ਦਾੜ੍ਹੀ ਸੀ ਮਾਸਟਰ ਤਾਰਾ ਸਿੰਘ ਨੇ  , ਗਿਆਨੀ ਕਰਤਾਰ ਸਿੰਘ ਨੇ , ਸੁਆਮੀ ਪੂਰਨਾ ਨੰਦ ਨੇ  । ਚੱਕ 41 ਦੇ ਖਾਲਸਾ ਹਾਈ ਸਕੂਲ ‘ ਚ ।

ਇਹ ਅਧਿਆਪਕ ਜ਼ਰਾ ਕੁ ਵੱਖਰੀ ਸੁਰ ਵਾਲੇ ਬਾਲਾਂ ਨੂੰ ਫੱਟ ਪਛਾਣ ਲੈਂਦੇ ਸਨ । ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਖੇਡਾਂ-ਖਾੜਿਆ ਵੱਲ ਨੂੰ ਤੋਰ ਦਿੰਦੇ ਸੀ । ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਕਲਮ-ਕਲਾ , ਨੱਚਣ-ਟੱਪਣ ,ਗਾਉਣ-ਬਜਾਉਣ ਵੱਲ ਨੂੰ । ਰੁਚੀ ਮੁਤਾਬਿਕ । ਮੇਰੀ ਆਵਾਜ਼ ਚੰਗੀ ਸੀ ਮੈਨੂੰ ਕਵਿਤਾ-ਗਾਇਨ ਵੱਲ ਨੂੰ ਤੋਰ ਦਿੱਤਾ । ਕੋਈ ਸਕੂਲ ਸਭਾ ਕੋਈ ਪੁਰਬ-ਤਿਉਹਾਰ ਖਾਲੀ ਨਾ ਜਾਂਦਾ । ਮੇਰਾ ਝਾਕਾ ਮੁੱਢੋਂ-ਸੁੱਢੋਂ ਚੁੱਕਿਆ ਗਿਆ । ਢੇਰ ਸਾਰੀ ਮੁਹਾਰਤ ਹਾਸਿਲ ਹੋ ਗਈ । ਇਹੀ ਮੁਹਾਰਤ ਮੈਨੂੰ ਸਕੂਲੋਂ  ਬਾਹਰਲੇ ਪਿੜ ਵੱਲ ਨੂੰ ਲੈ ਤੁਰੀ । ਕਿਸਾਨੀ ਸਫਾਂ ‘ ਚ ਚਲਦੇ ਮੋਘਾ-ਸੰਘਰਸ਼ ਵੱਲ ਨੂੰ । ਮੈਂ ਦਰਸ਼ਨ ਸਿੰਘ ਆਵਾਰਾ ਦੀਆਂ ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਉੱਚੀ ਹੇਕ ਲਾ ਕੇ ਗਾਉਦਾ । ਤੇਜਾ ਸਿੰਘ ਸੁਤੰਤਰ ,ਚੈਂਚਲ ਸਿੰਘ ਚੱਬਾ ਆਪਦੇ ਢੰਗ ਨਾਲ ‘ ਬਗਾਵਤ ‘ ਪ੍ਰਚੰਡ ਕਰਦੇ ।

ਮੇਰੇ ਬਾਪੂ ਜੀ ਨੂੰ ਮੇਰੀ ਗੁਰਦੁਆਰਿਆਂ – ਦੀਵਾਨਾਂ ਤੱਕ ਦੀ ਸ਼ਿਰਕਤ ਤਾਂ ਬੇ-ਹੱਦ ਪਸੰਦ ਆਉਂਦੀ ਰਹੀ । ਉਹ ਬੜਾ ਹੱਥ ਕੇ ਥਾਪੀ ਦਿਆ ਕਰਦੇ ਸੀ ਮੈਨੂੰ । ਜੈਕਾਰੇ  ਛੱਡਿਆ ਕਰਦੇ ਸੀ ਗੱਜ-ਵੱਜ ਕੇ ਗੁਰ-ਮਹਿਮਾ , ਗੁਰੂ-ਉਸਤੱਤ ਸੁਣਦੇ ਮੇਰੇ ਤੋਂ । ਪਰ ,ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਮੇਰਾ ਬਾਹਰਲਾ ਤੋਰਾ-ਫੇਰਾ ਬਿਲਕੁਲ ਹੀ ਪਸੰਦ ਨਹੀਂ ਸੀ ਆਉਂਦਾ । ਉਹ ਟੋਕਦੇ-ਵਰਜਦੇ ਇਹ ਗੱਲ ਜਰੂਰ ਚਿਤਰਦੇ ਸਨ ਹਰ ਵਾਰ - ‘‘ ਤੈਨੂੰ ਪਤਆ ਤੂੰ ਕੇਨਾਂ ਨਾਲ ਤੁਰਿਆਂ ਫਿਰਦਾਂ । ਇਹ ਕੌਮਨਿਸਟ ਆ ਕੌਮਨਿਸਟ । ਇਹ ਲੋਕ ਤਾਂ ਮੱਤ ਮਾਰ ਦਿੰਦੇ ਆ ,ਬੁੱਧੀ ਭ੍ਰਿਸ਼ਟ ਕਰ ਛੱਡਦੇ ਆ ਚੰਗੇ ਭਲੇ ਦੀ । ਤੂੰ ਕਿੱਥੇ ਫੱਸ ਗਿਆ ਏਨ੍ਹਾਂ ‘ ਚ ….. ! ‘‘

ਪਰ , ਮੈਂ ਫਸਿਆ ਨਹੀਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ‘ ਚ । ਨਾ ਹੀ ਮੇਰੀ ਮੱਤ-ਬੁੱਧੀ ਨੂੰ ਕੋਈ ਲਾਗ ਲੱਗੀ ਸੀ ਚੱਗੀ ਸੀ ਚੰਗੀ-ਮਾੜੀ । ਮੈਂ ਤਾਂ ਸਗੋਂ ਆਪਣੀ ਦੁੱਧ-ਚਿੱਟੀ ਐਚਕਨ ਨੂੰ ਹੋਰ ਵੀ ਚਮਕਦਾ ਕਰ ਲਿਆ ਸੀ , ਓਧਰਲੇ ਪਾਸੇ । ਏਧਰ , ਮਲਿਕਪੁਰ ਆਉਂਦੀ – ਟਿਕਦੀ ਨੇ ਵੀ ਇਹਦੇ ਪਹਿਲਾਂ ਪਤਨੀ ਬਦਲ ਲਈ , ਫਿਰ ਛੋਟੇ ਭਾਈ ਦੇ ਦਸ ਖੇਤ ਕਾਬੂ ਕਰ ਲਏ । ਸੱਠਾਂ ਦੀ ਥਾਂ ਸੱਤਰ ਬਣਾ ਲਏ ਆਪਣੇ ਲਈ । ਆਪਣੇ ਲਈ ਨਹੀਂ ਹਰਜੀਤ ਦੇ ਧੀਆਂ  ਪੁੱਤਰਾਂ ਲਈ ।

ਗੋਡਿਆਂ ‘ ਚ ਸਿਰ ਸੁੱਟੀ ਬੈਠੇ ਦੀ ਮੇਰੀ ਨਿਗਾਹ ਇਕ ਵਾਰ ਫਿਰ ਸਾਹਮਣੇ ਬੈਠੇ ਹਰਜੀਤ ਦੇ ਧੀਆਂ-ਪੁੱਤਰਾਂ ਵੱਲ ਨੂੰ ਉੱਠੀ ਹੈ । ਉਹ ਚਾਰੇ-ਅੱਠੇ ਅਹਿਲ ਮੂਰਤੀਆਂ ਬਣੇ ਬੈਠੇ ਹਨ । ਅੱਖਾਂ ਮੁੰਦ ਹਨ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ । ਸਿਰ ਅੱਧ-ਝੁਕੇ  । ਰਾਗੀ ਸਿੰਘਾਂ ਦੇ ਸੁਰ –ਤਾਲ ਨੇ ਜਿਵੇਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਕੀਲ ਕੇ ਬੰਨ ਰੱਖਿਆ ਹੋਵੇ ਇਕ ਥਾਂ । ਇਹ ਸੁਰ-ਲੈਅ ਮੇਰੇ ਕੰਨਾਂ ਵਿਚ ਵੀ ਗੂੰਜੀ ਹੈ ।

ਮੈਂ ਮੁੜ ਸ਼ਬਦ-ਗੂੰਜ ਨਾਲ ਆ ਜੁੜਿਆ ਹਾਂ ।

ਇਸ ਵਾਰ ਦੇ ਸ਼ਬਦ- ਬੋਲ ਵੱਖਰੇ ਹਨ ਪਹਿਲੇ ਨਾਲੋਂ – ‘ ਗੁਰਮੁੱਖ ਜਨਮ ਸੁਵਾਰਿ ਦਰਗਾਹਿ ਚੱਲਿਆ ….।‘

ਮੈਨੂੰ ਲੱਗਾ ਇਹ ਬੋਲ ਮੈਨੂੰ ਮੁਖਾਤਿਬ ਹਨ ਸਿੱਧੇ  । ਜ਼ੈਲਦਾਰ ਤਿਰਪਨਿਹਾਲ ਸਿੰਘ ਦੇ ਗਿਆਨੀ ਪਾਸ ਪੁੱਤਰ ਗੁਰਮੁੱਖਜੀਤ ਸਿੰਘ ਜੀ ਜਨਮ – ਸਵਾਰਿ ਜੁਗਤ-ਵਿਧੀ ਨੂੰ  । ਮੈ ਛੋਟੇ ਭਾਈ ਨਾਲੋਂ ਵੀ ਅਗਾਂਹ ਲੰਘ ਗਿਆ ਸੀ ਤੇ ਸਾਰੇ ਪਿੰਡ ਨਾਲੋਂ ਵੀ । ਕਿੰਨਾ ਕੁਝ ਹੋਰ ਵੀ ਕਰਨਾ ਪਿਆ ਸੀ ਮੈਨੂੰ ਪਾਸ਼ੀ ਦੇ ਫਾਰਮ ਹਾਊਸ ਨੂੰ , ਉਸ ਦੇ ਅਫ਼ਸਰ ਪਤੀ ਨੂੰ ਮਿਲ-ਦੇਖ ਕੇ । ਬਹੁਤ ਸਾਰੀ ਦੌੜ-ਭੱਜ ਕਰਨੀ ਪਈ ਸੀ ਮੈਨੂੰ ਵੀ ਧੀਆਂ-ਪੱਤਰਾਂ ਨੂੰ ਅਫ਼ਸਰ-ਪ੍ਰੋਫੈਸਰ ਬਣਾਉਣ ਲਈ ਜਾਂ ਬਾਹਰ ਭੇਜਣ ਲਈ ਕੈਨੇਡਾ-ਅਮਰੀਕਾ । ਇਕੱਲੀ ਦੌੜ-ਭੱਜ ਹੀ ਨਹੀਂ , ਨਾਲ ਦੀ ਨਾਲ ਜੁਗਤ – ਬੰਦੀ ਵੀ ਕਰਨੀ ਪਈ ਸੀ ਮੈਨੂੰ , ਮੇਰੀ ਦੁੱਧ-ਚਿੱਟੀ ਨਹਿਰ-ਕੱਟ ਐਚਕਨ ਨੂੰ ਕਈ ਤਰਾਂ ਦੀ । ਹੁਣ ਹੁਣ ….ਹੁਣ ਉਹੋ ਜਿਹੀ ਜੁਗਤਬੰਦੀ ਰਾਗੀ ਸਿੰਘਾਂ ਦੀ ਦੁੱਧ-ਚਿੱਟੀ ਵਰਦੀ ਨੇ ਵੀ ਕੀਤੀ ਲੱਗੀ ਹੈ ।ਮੇਰੇ  ਨਾਂ ਨਾਲ ਜੁੜਵਾਂ ਸ਼ਬਦ ਛੇੜ ਕੇ ਹਿੱਲ-ਜੁੱਲ ਪੈਦਾ ਕਰ ਲਈ ਹੈ ਸਾਰੇ ਪੰਡਾਲ ‘ ਚ । ਖੜਿਆ ਬੈਠਿਆ ਸਭਨਾਂ ਦੇ ਹੱਥ-ਪੋਟੇ ਪਹਿਲਾਂ ਆਪੋ ਆਪਣੀਆਂ ਜੇਬਾਂ ਤੱਕ ਅੱਪੜੇ ਹਨ । ਫਿਰ ਸੰਗੀਤ ਸਾਜ਼ਾਂ ਸਾਹਮਣੇ ਵਿਛੀ ਚਾਦਰ ਤੱਕ । ਰੱਜਵੀਂ ਦਿਖਾਵਾ ਭੇਂਟ ਹੋਈ । ਕੋਈ ਪਿੱਛੇ ਨਹੀਂ ਰਿਹਾ । ਕਿੱਡੀ ਵੱਡੀ ਢੇਰੀ ,ਇਕ ਤਰਾਂ ਦਾ ਦੜਾ ਲੱਗ ਗਿਆ ਹੈ , ਵੱਡੇ-ਛੋਟੇ ਨੋਟਾਂ ਦਾ ਰਾਗੀ ਸਿੰਘਾਂ ਸਾਹਮਣੇ ।ਮੋਹ-ਮਾਇਆ  ਤੋਂ ਨਿਰਲੇਖ ਰਹਿਣ ਦਾ ਵਿਖਿਆਨ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਪਾਠੀਆਂ ਭਾਈਆਂ ਸਾਹਮਣੇ ।  ….  ਝੱਟ ਹੀ ਜਿਵੇਂ ਕਿਸੇ  ਲਾਗੇ ਬੈਠੇ ਨੇ ਮੈਨੂੰ ਬਾਹੋਂ ਫੜ ਕੇ ਝੰਜੋੜਿਆਂ ਹੋਵੇ - ‘ ਕੀ ਗੱਨ ਆ ਜ਼ੈਲਦਾਰਾਂ ਨਈਂ ਦੇਖੀ – ਸਹਾਈ ਗਈ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਮਿਲੀ ਦਾਨ-ਦੱਖਣਾ !  … ਇਹ ਰੁਜ਼ਗਾਰ ਐ ਏਨਾਂ ਦਾ , ਮਿਹਨਤ ਐ ਸੁਰ-ਤਾਲ ਦੀ । ਤੈਨੂੰ ਵੀ ਤਾਂ ਮਿਲਦਾ ਈ ਰਿਹਾ ਸੀ ਥੋੜ੍ਹਾ ਬਓਤ ਸੇਵਾ –ਫ਼ਲ ਕਵਿਤਾ ਗਾਉਂਦੇ ਨੂੰ । …. ਤੇਰੀ ਤਾਂ ‘ਵਾਜ ਵੀ ਐਵੇਂ-ਕਿਮੇਂ ਦੀ ਹੋ ਗਈ ਸੀ ਪਾਟੇ ਬਾਂਸ  ਅਰਗੀ , ਕੌੜਾ-ਕੁਸੈਲਾ ਛੱਕਦੇ ਖਾਂਦੇ ਦੀ  । ‘

ਸੱਚ-ਮੁੱਚ ਮੇਰੀ ਆਵਾਜ਼ ਐਵੇਂ –ਕਿਵੇਂ ਦੀ ਹੋ  ਜਾਣ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਮਿਲਦਾ ਰਿਹਾ ਸੀ ਥੋੜ੍ਹਾ ਬਹੁਤ ਸੇਵਾ ਫ਼ਲ । ਕਈ ਵਾਰ ਚੰਗਾ ਚੋਖਾ ਵੀ । ਛੰਦ-ਬੰਦੀ ਕਰਨੀ ਮੈਨੂੰ ਵੀ ਆ ਗਈ ਸੀ । ਆ ਕੀ ਗਈ ਸਿੱਖ ਲਈ ਮੈਂ ਉਚੇਚ ਨਾਲ । ਕਵੀਆਂ ਨੂੰ ਮਿਲਦੇ ਚੜ੍ਹ-ਚੜ੍ਹਾਵੇ ਵੱਲ ਦੇਖ ਕੇ । ਇੱਕ ਚੜ੍ਹ-ਚੜਾਵਾ ,ਦੂਜੀ ਵਾਅਦਾ-ਵਾਅਦਾ , ਸੇਵਾ-ਪਾਣੀ ਝੁੰਗੇ ‘ ਚ । ਹੋਰ ਕੀ ਚਾਹਿਦਾ ਬੰਦੇ ਨੂੰ । ਮੈਂ ਸੋਚਿਆ , ਇਹ ਕੰਮ ਸਭ ਤੋਂ ਸੌਖਾ , ਨਾ ਹਿੰਗ ਲੱਗਦੀ ਨਾ ਫੱਟਕੜੀ । ਰੰਗ ਵੀ ਖੂਬ ਚੜ੍ਹਦਾ , ਐਨ ਠੁੱਕਦਾਰ । ਹੋਰ ਤਾਂ ਕਿਸੇ ਸਿਨਫ਼ ‘ਚੋਂ ਲੱਭਦਾ ਕੱਖ ਨਈਂ । ਲੱਭਦਾ ਛੱਡ ਕੇ ਧੇਲੇ  ਕਦਰ ਨਹੀਂ ਹੈਗੀ ਕਿਸੇ ਵੀ ਲਿੱਖਤ –ਪੜ੍ਹਤ ਦੀ  । ਕਥਾ –ਵਾਚਕ ,ਭਾਸ਼ਣਕਾਰ ਸੌ ਸਿਰ-ਖ਼ਪਾਈ ਕਰੀ ਜਾਣ, ਕਹਾਣੀ-ਨਾਵਲ-ਨਾਟਕ ਵਾਲੇ ਲੱਖ  ਅੱਡੀਆਂ –ਗੋਡੇ ਰਗੜੀ ਜਾਣ , ਮਜ਼ਾਲ ਐ ਕਦੀ ਕਿਸੇ ਨੇ ਫਿੱਟੇ ਮੂੰਹ ਵੀ ਕਿਹਾ ਹੋਵੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ । ਮੈਂ ਸਾਰਾ ਕੁਝ ਦੇਖ-ਚਾਖ਼ ਕੇ , ਸਿੱਧਾ ਸਮਾਜਿਕ ਵਾਲੇ ਸਫ਼ਰੀ ਮਾਸਟਰ ਦਾ ਲੜ ਫੜ ਲਿਆ ।

ਬੱਸ ਫਿਰ ਚੱਲ ਸੋ ਚੱਲ । ਸਕੂਲ ਅੰਦਰ ਮੈਂ ਗਿਆਨੀ ਜੀ , ਘਰ-ਪਿੰਡ ‘ ਚ ਜ਼ੈਲਦਾਰ ,ਬਾਹਰ ਅੰਦਰ ਕਵੀ ਜੀ, ਕਵੀ ਜੀ । ਜਗਰਾਤਿਆਂ-ਜਲੂਸਾਂ , ਵਿਆਵਾਂ-ਸ਼ਾਦੀਆਂ ,ਡੇਰਿਆਂ – ਦੁਆਰਿਆਂ ਤੋਂ ਮਿਲਦੀ ਕਵਿਤਾ-ਭੇਂਟ ਰੋਲ੍ਹ-ਵਰੋਲ ਕੇ ਸਿੱਧੀ ਜੇਬ  ‘ ਚ ।

ਇਉਂ ਕਰਦੇ ਮੈਨੂੰ ਮੂੰਹ ਤੇ ਕਦੀ ਕਿਸੇ ਨੇ ਕੁਝ ਨਹੀਂ ਸੀ ਕਿਹਾ । ਪਿੱਠ ਪਿੱਛੇ ਹੁੰਦੇ –ਚਲਦੇ ਭੰਡੀ-ਪ੍ਰਚਾਰ ਨੂੰ ਮੈਂ ਕਦੇ ਸੁਣਿਆਂ ਤੱਕ ਨਾ ।

ਰਾਗੀ ਜਥੇ ਨੇ ਸਮੇਂ ਸਮਾਪਤੀ ਦਾ ਐਲਾਨ ਕਰਕੇ ਸਾਜ਼-ਸੰਦ ਸਮੇਟ ਲਏ ਹਨ। ਨਾਲ ਹੀ ਨੋਟ-ਢੇਰੀ ਵੀ । ਹੁਣ ਉਸ ਦੀ ਥਾਂ ਇਕ ਹੋਰ ਜਥੇ ਨੇ ਆ ਬੈਠਣਾ । ਉਸ ਨੂੰ ਵੀ ਕੀਰਤਨ-ਭੇਟ ਉਵੇਂ ਦੀ ਹੋਣੀ ਆਂ  , ਜਿਵੇਂ ਪਹਿਲੇ ਨੂੰ ਹੋਈ ਸੀ । ਪਰ , ਉਸ ਅੱਗੇ ਲੱਗਣ ਵਾਲੀ ਨੋਟ-ਢੇਰੀ ਵੱਡਾ ਢੇਰ ਨਹੀਂ ਬਨਣੀ । ਬੱਸ , ਪੇਤਲੀ ਜਿਹੀ ਰਹਿ ਜਾਣੀ ਆਂ । ਇਉਂ ਉਸ ਜਥੇ  ਨੂੰ ਮਿਲੀ ਦੂਜੇ ਨੰਬਰ ਦੀ ਵਾਰੀ ਕਰਦੇ ਵਾਪਰਨਾ । ਸਾਡੇ ਇਸ ਕੰਮ ‘ ਚ ਐਉਂ ਹੀ ਚੱਲਦਾ । ਜਿਹੜਾ ਵਾਰੀ ਵੱਟ ਗਿਆ ਉਹ ਖੱਟ ਗਿਆ । ਮੈਂ ਇਸ ਗੱਲੋਂ ਕਦੇ ਕਾਣ ਨਹੀਂ ਸੀ ਖਾਧੀ । ਫੱਟ ਜੁਗਤਬੰਦੀ ਕਰ ਲੈਂਦਾ ਸੀ । ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਮੇਰੀ ਵਾਰੀ ਲੱਗਦੀ ,ਕਵੀ –ਦਰਬਾਰਾਂ ‘ ਚ । ਸਾਬਰ, ਤਾਲਿਬ ,ਤੀਰ , ਬਲੱਗਣ , ਕੁੰਦਣ  ,ਬੰਤੇ ਵਰਗੇ ਧੜਵੈਲ ਕਵੀ ਮੇਰੇ ਤੋਂ ਪਿੱਛੋਂ । ਇਸ ਕੰਮ ‘ ਚ ਮੇਰੀ ਚਿੱਟੀ ਚਮਕਦਾਰ ਐਚਕਨ ਭਰਮਾਂ ਸਾਥ ਦਿੰਦੀ ਸੀ ਮੇਰਾ । ਊਂ ਤਾਂ ਬੰਤਾ ਵੀ ਐਚਕਨ ਪਾਊਦਾ ਸੀ ਪਰ ਉਸ ਦੀ ਐਚਕਨ ਐਵੇਂ ਕਿਵੇਂ ਦੀ ਹੁੰਦੀ ਸੀ ਘਸੀ ਉੱਧੜੀ ਜਿਹੀ । ਨਾ ਉਹਦਾ ਕੋਈ ਰੋਅਬ-ਸ਼ੋਅਬ ,ਨਾ ਟੌਅਰ –ਟੱਪਾ । ਮੈਂ …. ਮੇਰੀ ਐਚਕਨ ਉਸਤੋਂ ਸੌ ਕੋਹ ਅੱਗੇ ।

ਮੇਰੇ ਲਾਗੇ ਬੈਠਾ ‘ ਕੋਈ ‘ ਨੇੜੇ ਹੋਰ ਨੇੜੇ ਹੁੰਦਾ ਜਿਵੇਂ ਮੌਰੀ ਹੀ ਆ ਚੜਿਆ ਹੈ ਮੇਰੇ । ਉਸ ਨੇ ਮੇਰੇ ਹੱਥੋਂ ਪੰਜੇ – ਚਾਰੇ ਅਖ਼ਬਾਰੀ ਪੰਨੇ ਆਪੂ ਫੜ ਲਏ ਹਨ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਤੇ ਛਪੇ ਸਾਰੇ ਇਸ਼ਤਿਹਾਰ ਮੁੜ ਧਿਆਨ ਨਾਲ ਵਾਚੇ ਹਨ । ਅਬਾਰਤ ਸਭ ਦੀ ਇਕੋ ਇਕ ਹੈ –ਆਪ ਜੀ ਨੂੰ ਬੜੇ ਦੁਖੀ  ਹਿਰਦੇ ਨਾਲ …. । ‘ ਸਿਰਲੇਖ ਵੀ ਕਰੀਬ ਕਰੀਬ ਉਹੀ ਹਨ । ਚੌਂਹ ਤੇ ‘ ਪਾਠ ਦਾ ਭੋਗ ‘ , ਇਕ ਤੇ ‘ ਭੋਗ ਤੇ ਅੰਤਮ ਅਰਦਾਸ ‘ । ਪਰ ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਿਰਲੇਖਾਂ ਉੱਪਰ ਬਾਰੀਕ ਅੱਖਰੀ ਸ਼ਬਦ-ਸਤਰਾਂ ਵੱਖ ਵੱਖ ਹਨ ਸੱਭ ਤੇ । ਇਕ ਤੇ ‘ ਕੇਲ ਕਰੇਦੇ ਹੰਝ ਨੇ …. ‘ , ਇਕ ਤੇ  ‘ ਘੱਲੇ ਆਵਹਿ ਨਾਨਕਾ  ….. ‘ , ਇਕ ਤੇ ‘ ਸੱਜਣ ਮੈਂਡੇ ਰੰਗਲੇ  … । ‘ ਅਗਲੀ ਤੇ ਹੋਰ , ਅਗਲੇਰੀ ਤੇ ਹੋਰ ।  … ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਕਿਉਂ ਇਹ ਮੇਰੀ ਅੱਖੋਂ ਪਰੋਖੇ ਹੋਈਆਂ ਰਹੀਆਂ । ਉਹ , ਕੱਲੀ-ਕੱਲੀ ਸਤਰ ਧਿਆਨ ਨਾਲ ਪੜ੍ਹਦਾ – ਘੋਖਦਾ , ਹੱਸੀ ਵੀ ਜਾ ਰਿਹਾ , ਮਿੰਨਾ – ਮਿੰਨਾ । ਉੱਪਰਲੀ ਅਖ਼ਬਾਰ ਹੇਠਾਂ ਕਰਦੇ ਦੇ ਉਸ ਦੇ ਹੱਥਾਂ-ਪੋਟਿਆਂ ਦੀ ਹਰਕਤ ‘ ਚ ਟਿਕਾਅ ਹੈ । ਉਸ ਦੇ ਬੋਲਾਂ ‘ ਚ ਠਰੱਮਾਂ । ਉਸ ਦਾ ਹਾਸਾ ਖ਼ਚੱਰੀ ਤਰਾਂ ਦਾ ਲੱਗਾ ਹੈ ਮੈਨੂੰ । ਮੇਰੀ ਸੁਰਤੀ-ਬਿਰਤੀ ਝੱਟ-ਪੱਟ ਉਸ ਵੱਲ ਨੂੰ ਖਿੱਚੀ ਗਈ ਹੈ । ਮੈਂ ਉਸ ਨੂੰ ਫਿਰ ਧਿਆਨ ਨਾਲ ਵਾਚਦਾ ਹਾਂ ।  ….  ਝੱਟ ਹੀ ਮੈਨੂੰ ਲੱਗਣ ਲੱਗਦਾ ਕਿ ਅਖ਼ਬਾਰੀ ਸਫੇ ਉੱਪਰ –ਹੇਠਾਂ ਕਰਦੇ ਹੱਥ ਤਾਂ ਮੇਰੇ ਆਪਣੇ ਹੀ ਹੱਥ ਹਨ । ਤੇ  …  ਤੇ ਮੈਨੂੰ ਸੁਣਦਾ ਰਿਹਾ ਹਾਸਾ ਵੀ ਮੇਰਾ ਹੀ ਮੂੰਹ  ‘ ਚੋਂ ਨਿਕਲਦਾ ਰਿਹਾ ।

ਮੈਂ , ਇਕ ਦਮ ਜਿਵੇਂ ਝੇਂਪ ਗਿਆ ਹੋਵਾਂ । ਇਉਂ ਤਾਂ ਕਦੀ ਵੀ ਨਹੀ ਸੀ ਹੋਈ ਮੇਰੇ ਨਾਲ । ਫਿਰ ਇਹ ਝਓਲਾ – ਟੱਪਲਾ ! ਇਹ ਅਰਧ-ਬੇਸਰੁਤੀ  ! ਸ਼ਰਮਸਾਰ ਹੋਏ ਦੀ ਮੇਰੀ ਨਿਗਾਹ ਮੁੜ ਸਾਹਮਣੇ  ਵੱਲ ਨੂੰ ਘੁੰਮ ਗਈ ਹੈ । ਰਾਗੀ ਸਿੰਘਾਂ ਵੱਲੋਂ ਖਾਲੀ ਹੋੲ ਤਖ਼ਤ-ਪੋਸ਼ ਤੇ ਹੁਣ ਕਈ ਸਾਰੇ ਨੇਤਾ ਨੁਮਾ ਲੋਕ ਇਕ ਇਕ ਕਰਕੇ ਚੜ੍ਹਦੇ ਉੱਤਰਦੇ ਹਨ । ਸਜੇ-ਸੰਵਰੇ । ਕਿਸੇ ਦੇ ਕੁੜਤੇ – ਪਜਾਮੇ ‘ ਚ ਕੋਈ ਕਾਣ ਨਹੀਂ । ਚਿਹਰੇ ਤੇ ਕੋਈ ਸ਼ਿਕਨ ਨਹੀਂ । ਕੋਈ ਕਿਸੇ ਰਾਜਸੀ ਪਾਰਟੀ ਦਾ ਵੱਕਤਾ ਹੈ ,ਕੋਈ ਕਿਸੇ ਸਭਾ-ਸੁਸਾਇਟੀ ਦਾ ਪ੍ਰਧਾਨ-ਸਕੱਤਰ । ਵਾਰੀ ਸਿਰ ਆਉਂਦਿਆਂ ਸਭ ਨੇ ਗਰ-ਫ਼ਤੇਹ ਬੁਲਾਈ ਹੈ ਰਸਮੀਂ ਜਿਹੀ । ਫਿਰ ਤੁਅਰਿਫ਼ ਕਰਵਾਇਆ ਹੈ ਆਪਣਾ ਆਪਣਾ । ਸਭ ਦੇ ਹੱਥ ‘ ਚ ਕੋਈ ਨਾ ਕੋਈ ਅਖ਼ਬਾਰ ਹੈ ਅੱਜ ਦਾ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਇਸ਼ਤਿਹਾਰ ‘ ਚ ਅੱਧ-ਛਪੀ ਗੁਰਬਾਣੀ ਸਤਰ ਪੂਰੀ ਕਰਕੇ ਥੋੜ੍ਹਾ ਬਹੁਤ ਪੜ੍ਹੇ-ਲਿਖੇ ਹੋਣ ਦਾ ਸਬੂਤ ਵੀ ਦਿੱਤਾ ਹੈ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਸਭ ਦਾ ਵਿਖਿਆਨ ‘ ਵਿਛੜੀ ਰੂਹ ਨੂੰ ਆਵਾਗਮਨ ਦੇ ਚੱਕਰ ਤੋਂ ਬਚਾ ਕੇ ਆਪਣੇ ਚਰਨਾਂ ‘ ਚ ਨਿਵਾਸ ਦੇਣਾ ‘ ਦੇ ਵਾਕ ਤੋਂ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਇਆ ਮੁੜ ਇਸੇ ਸਤਰ ਤੇ ਆ ਮੁਕਿਆ ਹੈ । ਵਿਚਕਾਰਲੇ ਸਮੇਂ ‘ ਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਮੇਰੇ ਪਿਓ-ਦਾਦੇ ਦੀ ਜ਼ੈਲਦਾਰੀ ਦਾ ਗੁੱਡਾ ਬੰਨ੍ਹਿਆ ਜਾਂ ਮੇਰੇ ਧੀਆਂ-ਪੁੱਤਰਾਂ , ਪੋਤਿਆਂ-ਦੋਹਤਿਆਂ ਦਾ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਕੰਮਾਂ-ਧੰਦਿਆਂ ਦਾ ਠੁੱਕ ਬੰਨਿਆਂ ਜਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਕੇ ਰੈਣ-ਬਸੇਰਿਆ ਦਾ , ਕਾਰਾਂ-ਕੋਠੀਆਂ ਦਾ । ਇਸ ਵਾਰ ਤਾਂ ਮੈਨੂੰ ਲੱਗਾ ਕਿ ਇਹ ਸਮਾਗਮ ਮੈਨੂੰ ਨਹੀਂ ,ਮੇਰੇ ਘਰ-ਪਰਿਵਾਰ ਦੀ ਅਰਥ-ਵਿਵਸਥਾ ਨੂੰ ਸਮਰਪਿਤ ਹੈ ਜਾਂ ਇਸ ਦੀ ਵੋਟ – ਗਿਣਤੀ ਨੂੰ । ਮੇਰੀ ਤਾਂ ਵੋਟ ਹੀ ਖਾਰਜ ਹੈ ਵਿਚੋਂ ।

ਫਿਰ ਅੰਤਲੇ ਇਕ-ਦੋਂਹ ਨੇ ਮੇਰੀ ਕਵਿਤਾਕਾਰੀ ਦੇ ਸੋਹਲੇ ਵੀ ਗਾਏ ਹਨ, ਮੇਰੀ ਸਕੂਲ ਟੀਚਰੀ ਦੇ ਵੀ । ਪਰ , ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚੋਂ ਕਿਸੇ ਨੇ ਮੇਰੀ ਵੱਡੀ ਧੀ ਪਾਸ਼ੀ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਨਹੀਂ ਛੇੜਿਆ । ਜ਼ਿਕਰ ਤਾਂ ਕੀ ਨਾਂ ਤੱਕ ਨਹੀਂ ਲਿਆ । ਕਿਸੇ ਵੀ ਗਾਉਣ ਬੋਲਣ ਵਾਲੇ ਨੇ ।

ਇਹ ਕੰਮ ਡਰਾਇੰਗ ਮਾਸਟਰ ਸਾਧੂ ਸਿੰਘ ਨੇ ਜ਼ਰੂਰ ਕਰਨਾ ਸੀ , ਕਾਮਰੇਡ ਸਾਧੂ ਸਿੰਘ ਨੇ । ਆਪਣੇ ਢੰਗ ਨਾਲ । ਉਹਨੇ ਮੇਰੀ ਪਹਿਲੀ ਪਤਨੀ ਚੰਨਣ ਕੌਰ ਦੀ ਅਣਖ-ਹੱਠ ਦੀ ਚਰਚਾ ਵੀ ਕਰਨੀ  ਸੀ ਤੇ ਮੇਰੀ ਧੀ ਪਾਸ਼ੀ ਦੇ ਮੋਹ – ਸਿੱਦਕ ਦੀ ਵੀ । ਉਹਨੇ ਮੇਰੀ ਨਹਿਰੂ-ਕੱਟ ਐਚਕਨ ਦੇ ਵੀ ਵ਼ਖੀਏ ਉਧੇੜਨੇ ਸੀ , ਮੇਰੀ ਜ਼ੈਲਦਾਰਾਂ ਰਹਿਤਲ ਦੇ ਵੀ । ਹੋਰ ਵੀ ਬਹੁਤ ਕੁਝ ਕਰਨਾ –ਕ਼ਹਿਣਾ ਸੀ ਉਸ ਨੇ , ਜੜੀਆਂ-ਜੂਨਾਂ ਅਤੇ ਆਵਾਗਮਨ ਦੇ ਭੈਅ- ਜਾਲ ਦੇ ਸੱਚ-ਝੂਠ ਨੂੰ ਨੰਗਾ ਕਰਦਿਆਂ ਭਰੀ ਸੰਗਤ ‘ ਚ ਅੰਤਮ ਅਰਦਾਸ ਦੀ ਮਰਯਾਦਾ ‘ਚ ਲਿਪੇਠ ਕੇ । ਇਸ ਗੱਲੇ ਨੰਬਰ ਐ ਉਹਦਾ ।

ਉਸ ਨੇ ਵਿਸ਼ਵ ਦੇ ਸਵਾ-ਤਿੰਨ ਸੌ ਸਾਢੇ-ਤਿੰਨ ਸੌਂ ਕਰੋੜ ਈਸਾਈਆਂ – ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਵੱਲੋਂ ਧਰਤੀ ‘ ਚ ਦੱਬੇ ਜਾਂਦੇ ਮੁਰਦਿਆਂ ਪਿੱਛੇ ਕਾਰਜਸ਼ੀਲ ਵਿਸ਼ਵਾਸ਼ ਦਾ ਉਲੇਖ ਕਰਦਿਆਂ ਕਹਿਣਾ ਸੀ - ‘ ਇਹ ਕੰਮ ਕਿਆਮਤ ਵਾਲੇ ਦਿਨ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਕਬਰਾਂ ‘ ਚੋਂ ਸਾਲਮ – ਸਬੂਤੇ ਉੱਠ ਖੜੇ ਹੋਣ ਦੀ ਆਸ-ਉਮੀਦ ਨੂੰ ਧਿਆਨ ‘ ਰੱਖਦਿਆਂ ਹੁੰਦਾ । ‘ ਉਹਨੇ ਅੱਸੀ-ਨੱਬੇ ਕਰੋੜ ਹਿੰਦੂ ਭਾਰਤੀਆਂ ਦੀ ਅਗਨ-ਭੇਟ ਰੀਤ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਕਰਦਿਆਂ ਆਖਣਾ ਸੀ - ‘ ਇਹ ਸਾੜ-ਫੂਕ ਮੁਰਦਾ-ਸਰੀਰਾਂ ਅੰਦਰੋਂ ਨਿਕਲੀ ਅਮਰ ਗਿਣੀ ਜਾਂਦੀ ਰੂਹ ਦੇ ਜਾਮਾਂ ਬਦਲ ਲੈਦ ਦੀ ਮਿੱਥ ਨੂੰ ਸੱਚ ਮੰਨਦਿਆਂ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਐ । ਸਾਡੇ ਧਰਮ-ਗ੍ਰੰਥ ਵੀ ਇਨ੍ਹਾਂ ਜਾਮਿਆਂ ਉੱਤੇ ‘ ਚੁਰਾਸੀ ਲੱਖ ਜੂਨਾਂ ਦੇ ਆਵਾਗਮਨ ‘ ਦਾ ਠੱਪਾ ਲਾਉਂਦੇ ਆ । ‘ ਉਹਨੇ ਅੱਜ ਦੇ ਸ਼ਰਧਾਜ਼ਲੀ ਸਮਾਰੋਹ ‘ ਚ ਵਾਰ ਵਾਰ ਕੀਤੀ ਗਈ ਅਰਦਾਸ ਦੇ ਹਵਾਲੇ ਨਾਲ ਪੁੱਛਣਾ ਸੀ ਭਾਈਆਂ-ਰਾਗੀਆਂ-ਭਾਸ਼ਣਕਾਰਾਂ ਤੋਂ - ‘ ਕੀ ਗਿਆਨੀ ਗੁਰਮੱਖਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਰੂਹ , ਜਿਸ ਦਾ ਦੂਜਾ ਨਾਂ ਚੇਤਨਾ ਐ , ਸੱਚ-ਮੁੱਚ ਚੁਰਾਸੀ ਦੇ ਏੜ-ਗੇੜ ਚੋਂ ਕੱਢ ਕੇ ਸਾਡੀਆਂ ਸਿਮਰਤੀਆਂ ‘ ਚੋਂ ਲਾਂਭੇ ਕਰ ਦਿੱਤੀ ਜਾਣ ਦੇ ਹੀ ਕਾਬਿਲ ਐ ਜਾਂ ਫਿਰ ਵਾਰ ਵਾਰ ਜਾਮਾਂ ਬਦਲ ਕੇ , ਜਨਮ ਲੈ ਕੇ ਇਤਿਹਾਸ ਦੇ ਪੰਨਿਆਂ ‘ ਚ ਉੱਕਰੇ ਹੋਏ ਮਹਾਨ ਗੁਰੂਆਂ , ਪੀਰਾਂ-ਫ਼ਕੀਰਾਂ, ਯੋਧਿਆਂ –ਸੂਰਵੀਰਾਂ ਦੀ ਅਮਰ ਦੇਣ ਵਾਂਗ ਹਰ ਸਮੇਂ ਸਾਡੇ ਅੰਗ-ਸੰਗ ਰਹਿਣ ਦੀ ਯੋਗਤਾ ਦੀ ਰੱਖਦੀ ਐ । ਇਹ ਫੈਸਲਾ ਤੁਸੀਂ ਕਰਨਾ ਐ ਅੱਜ । ਅੱਜ ਦੇ ਇਸ ਇਕੱਠ ਨੇ । ਉਸ ਦਾ ਜੀਵਨ ਬਿਰਤਾਂਤ , ਉਸ ਦਾ ਚੰਗਾ ਮਾੜਾ ਚਲਣ-ਪ੍ਰਚਲਣ ਨਿਰਖ਼-ਪਰਖ਼ ਕੇ । ‘ ਪਰ  …. ਪਰ ਇਹ ਸਭ ਕੁਝ ਕਹਿਣ ਹੀ ਨਹੀਂ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਉਸ ਨੂੰ । ਮੁਆਫੀ ਹੀ ਮੰਗ ਨਹੀ ਗਈ ਸਮੇਂ ਦੀ ਘਾਟ ਦੱਸ ਕੇ ਸਾਧੂ ਸਿੰਘ ਤੋਂ ।

ਕਾਮਰੇਡ ਸਾਧੂ ਸਿੰਘ ਮੈਨੂੰ ਕਦੀ ਵੀ ਚੰਗਾ ਨਹੀਂ ਸੀ ਲੱਗਾ । ਚੰਗਾ ਛੱਡ ਕੇ ਫੁੱਟੀ ਅੱਖੇ ਵੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਭਾਉਂਦਾ ਰਿਹਾ । ਮੇਰੀ ਫਰਲੋਬਾਜ਼ੀ ਤੋਂ ਤਾਂ ਬਹੁਤੀ ਹੀ ਚਿੜ੍ਹ ਚੜ੍ਹਦੀ ਸੀ ਉਸਨੂੰ । ਮੈਨੂੰ ਖੇਤੀ ਧੰਦੇ ਦਾ ਵੀ ਧਿਆਨ ਰੱਖਣਾ ਪੈਂਦਾ ਸੀ , ਦੂਰ ਨੇੜੇ ਵੀ ਜਾਣਾ ਆਉਣਾ ਪੈਂਦਾ ਸੀ ਡੇਰਿਆਂ ਦੁਆਰਿਆਂ ‘ ਚ ਸਫ਼ਰੀ ਹੋਣਾਂ ਨਾਲ । ਫਿਰ ਸਮੇਂ ਸਿਰ ਪੁੱਜਣਾ ਵੀ ਹੁੰਦਾ ਸੀ ਅਗਲੀ ਥਾਂ । ਏਸ ਨੱਠ-ਭੱਜ ‘ ਚ ਥੋੜ੍ਹਾ ਬਹੁਤ ਅੱਗਾ-ਪਿੱਛਾ ਹੋ ਈ ਜਾਂਦਾ ਸੀ ਸਕੂਲੀ ਕੰਮਾਂ ‘ ਚ ।

ਸਕੂਲ ਹੈੱਡ ਨੇ ਤਾਂ ਮੈਨੂੰ ਕਦੀ ਰੋਕਿਆ ਟੋਕਿਆ ਨਾ । ਅੱਵਲ ਉਹ ਸੀਗਾ ਹੀ ਨਹੀਂ ਏਨੇ ਜੋਗਾ । ਰੀਜ਼ਰਵ ਕੋਟੇ ਦਾ ਹੋਣ ਕਰਦੇ । ਪਰ ਸਾਧੂ ਸਿੰਘ ਮੇਰੇ ਮੂੰਹ ਤੇ ਮਾਰ ਦਿਆ ਕਰਦਾ ਸੀ ਸਭ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ  – ‘ ਗਿਆਨੀ ਜੀ , ਤ੍ਰਾਡੇ ਅਰਗੇ ਕੋੜਕੂਆਂ ਨੇ ਮਾਰ ਦੇਣੇ ਆਂ , ਆਹ ਗਰੀਬ-ਗੁਰਬੇ ਸੁੱਟ ਕੇ । ਆਪਣੀ ਧੀਆਂ-ਪੁੱਤਾਂ ਤਾਂ ਤੁਸੀ ਲਾ ਲਏ ਸਿਰੇ ਟਿਕਾਣੇ , ਮਾਡਲ ਸਕੂਲੀਂ ਭੇਜ ਕੇ । ਐਨਾ ਦੇ ਪਿੜ-ਪੱਲੇ ਵੀ ਪਾ ਕਰੋ ਕੁਝ-ਨਾ-ਕੁਝ । ਆਹ ਜੇੜ੍ਹੇ …. । ‘‘

ਹਰ ਥਾਂ , ਹਰ ਵੇਲੇ ਮੇਰੀ ਟੋਕ-ਟਕਾਈ ਕਰਦਾ ਉਹ ਮੈਨੂੰ ਜ਼ਹਿਰ ਦਿੱਸਦਾ ਰਿਹਾ ਸੀ ,ਹੁਣ ਤਾਈਂ । ਪਰ , ਅੱਜ …. ਅੱਜ ਉਸਨੂੰ ਸਮਾਂ ਨਾ ਦਿੱਤਾ ਜਾਣ ਤੇ ਅੰਤਾਂ ਦੀ ਖਿਝ ਆਈ ਹੈ ਮੈਨੂੰ । ਉਸ ਤੋਂ ਪਾਸ਼ੀ ਦਾ ਨਾਂ ਸੁਨਣ ਦੀ ਆਸ-ਉਮੀਦ ਬਿਲਕੁਲ ਖ਼ਤਮ ਹੋ ਗਈ ਹੈ ਮੇਰੀ । ਉਸਦੇ ਅਣਕੇਹੇ ਰਹਿ ਗਏ ਸੱਚ ਨੇ ਵੀ ਜਿਵੇਂ ਕੀਲ ਲਿਆ ਹੈ  ਮੈਨੂੰ । ਮੈਂ ਭੜਕ ਉੱਠਿਆ ਹਾਂ । ਇਕ ਦਮ ਉੱਠ ਖੜਾ ਹੋਇਆ ਹਾਂ । ਸਿੱਧਾ ਤਖ਼ਤ-ਪੋਸ਼  ਤੇ ਜਾ ਚੜਿਆ  ਹਾਂ । ਖਾਲੀ ਪਿਆ ਮਾਈਕ ਫੜ ਕੇ ਬੋਲਣ ਲੱਗਦਾ ਹਾਂ ਉੱਚੀ ਉੱਚੀ - ‘‘ ਕਿਉਂ ਨਹੀਂ ਆਉਣ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸਾਧੂ ਸੂੰਹ ਨੂੰ ਐਥੇ ! ਕਿਉਂ ਨਈਂ ਬੋਲਣ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਉਸ ਨੂੰ । ਕਿੱਧਰ ਦੀ ਅੱਗ ਲੱਗਿਓ ਸੀ ਤੁਆਡੇ ਟੈਮ ਨੂੰ । ਕਿਉਂ ਨਿਰਾ ਝੂਠ ਈ ਗੁੰਨ੍ਹਦੇ ਰਏ ਓ ਤੁਸੀ । ਕਿਉਂ ਸੱਚ ਸੁਨਣ ਦੀ ਹਿੰਮਤ ਨਈਂ ਐ ਤੁਆਡੇ ਲੋਕਾਂ ‘ ਚ  … !! ‘‘ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਕਿੱਸ ਨੂੰ ਮੁਖਾਤਿਬ ਹਾਂ ਮੈਂ , ਆਪਣੇ – ਆਪ ਨੂੰ ਪ੍ਰਬੰਧਕਾਂ-ਵਕਤਿਆਂ ਨੂੰ , ਜਾਂ ਫਿਰ ਸਾਹਮਣੇ ਬੈਠੀ ਭੀੜ ਨੂੰ ।

ਪਰ , ਮੇਰੀ ਕਿਸੇ ਨੇ ਕੋਈ ਵੀ ਨਹੀਂ ਸੁਣੀ । ਸਭ ਆਪਣੀ ਆਪਣੀ ਘੁਸਰ-ਮੁਸਰ ਕਰੀ ਜਾ ਰਹੇ ਹਨ । ਬਹੁਤੇ ਜਣੇ ਤਾਂ ਇਕ ਪਾਸੇ ਲੱਗੇ ਖਾਣਾ ਟੇਬਲਾਂ ਵੱਲ ਨੂੰ ਹੀ ਉੱਠ ਤੁਰੇ ਹਨ । ਖੁਸ਼ – ਪ੍ਰਸੰਨ ਹਨ ਸਭ ਦੇ ਸਭ , ਖੂਬ ।

ਮੇਰੀ ਖਿਝ ਹੋਰ ਵੀ ਚਿੜਚੜੀ ਹੋਣ ਲੱਗਦੀ ਹੈ । ਮੈਂ ਜਿਵੇਂ ਚੀਕ ਮਾਰ ਕੇ ਕਿਹਾ ਹੋਵੇ - ‘‘ ਏਹ ਅੰਤਮ ਅਰਦਾਸ ਐ ਕਿ ਅਡੰਬਰ ! ਏਹ ਸ਼ਰਧਾਂਜਲੀ ਸਮਾਰੋਹ ਐ ਕਿ ਜਸ਼ਨ ਮੇਲਾ ? ਜੇ ਏਹ ਜਸ਼ਨ ਮੇਲਾ ਈ ਐ ਤਾਂ …. ਫਿਰ ਮੇਰੀ ਧੀ ਪਾਸ਼ੀ ਕਿੱਥੇ ਆ  …  ਪਾਸ਼ੀ …. ਪਾਸ਼ੀ …. ਪਾਸ਼ …. ! ? ‘‘

‘‘ ਕੀ ਗੱਲ ਬਾਬਾ ਜੀਈ , ਕਿੰਨੂੰ ‘ਵਾਜਾਂ ਮਰਦੇ ਓਅ … ? ਪਾਸ਼ੀ ਨਾਂ ਦੀ ਤਾਂ ਏਥੇ ਨਰਸ ਈ ਕੋਈ ਨਈਂ  …. ਦੱਸੋ ਕੀ ਚਾਹੀਦਾ  ? ਹਸਪਤਾਲ ਦੇ ਵਾਤਾਅਨੁਕੂਲ ਕਮਰੇ ‘ ਚ ਪਏ ਨੂੰ ਕਿਸੇ ਨੇ ਹਲੂਣ ਕੇ ਪੁੱਛਿਆ ਹੈ ।

~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~

                                                                                     ਅਕਾਲਗੜ੍ਹ

ਲਾਲ ਸਿੰਘ

n?UA eohA ,pZ; nZv/ Bk ikJhA . T[o/ Jh T[so ikJhA wzvh w'V ‘s/ .J/E'A T[B{z bZGDk ;"yk . ;"yk Jh BJhA pkjbk Jh nk;kB n? . pZ;'A T[sofdnK ;ko fe;/ B{z g[ZS bJhA .fe;/ th okjrho s'A iK jZNh nkb/ s'A . T[j s?B{z fJe szr fijh rbQh nzdo G/I dT{A . J/j rbh nZfrU pzd n? .pzd f;o/ ‘s/ fJe szr r/N nk S'Nk fijk . r/N y[Zbk j'T{ iK nZX^y[Zbk . n?w/A Bk nzdo ik tVh X[Z; fdZsh . nkbk^d[nkbk iKu bJhA gfjbK . feXo/ NkJhro y[Zbk Bk j't/ . i/ y[Zbk j'fJnk , xZN T[BQ/ c/n th BJh eoBh . T[BQ/ g?Adh ;ZN/ nk YkT[Dk .i/ pZXk j'fJnk , xZN T[BQ/ c/n BjhA eoBh m gfjbK p[Zs wko{ yasoBke fe;w dh . fco yVQk j' ikT{ ;ktXkB j' e/ . BhAM bk e/ d/y{ s/oh nZb B{z . y{zyko nZyK Bkb . x[o x[o eoh ikT{ brksko . xkpoh Bk . n?B/ B{z e'Jh iDk nzdo'A pkjo nk iT{ poKv/ ‘u . J/j j'o e'Jh BJhA fgnkok j'Dk , ekwo/v fgnkok . fgnkok rv"ohnk . gsbk gszr ,bp{zsok fijk . f;o'A nZX^rzik . g?o'A Bzrk j'T{A . i[Zsh JQ/B/ w[ZY^P[o{ s'A BJhA gkJh . gfjbK i[Vh BJhA fBZe/ j[zd/ B{z . c/o gkJh Jh BJhA frnkBh ih Bkb i[V e/ . i[V/ th n?w/A ;fj^;[Gk Jh . eJh ;kb j'r/ . ;kb sK i[ZrV/ phs uZb/ j[D sK a a a.fgnkok  feXo/ tZN^tzB/ ‘s/ xkn y'sD fYnk ;h fgzv nkgD/ iv"o . ;kjwfDUA T[;B{z fJe Go ^i[nkB rZGo{ nkT[Adk fdf;nk . rbQ fuZNk w"ebk e[Vsk u'r/ nork . s'V yakb;kJh eS?ok ,o/p . f;o ‘s/ e/;oh ;kcak . Go sfgnk b"vk t/bk . fgzv/ ;kVthA X[Zg . T[go'A Ybd/ fdB dk j[Z;V .

nk;^gk; T[Zuh ;zxDh wZeh . tZN ‘s/ eu{o yaZpb xkn .

T[B/Q fpBQK fMie fgnko/ B{z nk g[ZfSnk ^ “ i[nkBk y{j j?rk n?E/ feXo/ bkr/ < s/j pVh bZrh nk .” fgnko/ dk oZpk EkJ/A o[e frnk . p?m/ p?m/ B/ T[BQ/ okjrho B{z fBjkfonk . g?oK s' f;o se . GowK o'jp^dkp i[Z;k , s/j^fgnk; B/ fJe fBYkb ehsh oZfynk ;h . sK th T[d/Q fujo/ dh uwe nkgDh soQK dh Gkn wko ojh ;h . fgnko/ B{z T[j e'Jh yak;^T[b^yak; uhI bZrh . MZN T[Zm e/ yVQk j' frnk . fwZNh fbpV/ jZE MkVd/ B/ fejk ;h ^ “Gkn , y{j sK j?Bh bkr/ ^ukr/ . s{z o[e n?E/ , w?A fbnkfJnk gkDh .” y/s'A pkjo fBeb e/ T[BQ/ eZu/ g?j/ ‘s/ ikD'A S{N tZN bJh . xVh d' xVhnK ‘u T[j w[V T[;/ EK ‘s/ ;h . jZE ‘u f;bpV dk v'b{ . w{zj^fujok ,bZsK^pkjK ,ezv^fgzvk so/bhU^so/bh . xkjh s'A v'b{ cVfdnK , T[; dk ;kok ti{d okjrho B{z fiw/A nkgDk nkgDk bZrk j't/ . PZe^P[pQk dh osh Go dh  bhe th U;d/ fwN rJh . j[D sZe tosh ;ktXkBh T[;B/ ;koh fsnkr fdZsh . xkn Go/ pzB/ ‘s/ fBPfuzs j' e/ u"eVh wko bJh . gfjbK x[ZN'^x[ZNh , c/no vhe bk e/ eohp ;kok v'b{ yakbh eo fdZsk . pud/ gkDh d/ fSZN/ w{zj^nZyK ‘s/ wkod/ B/ T[;B/ fJe soQK Bkb ikD'A fgnko/ B[z n;h; fdZsh ;h ^ “ ihAdk ^ t;dk oj[ P/ok a a a a. bkr/ Jh fes/ xo a a a<”

“BJhA d{o nk .UdK pkno^pko Jh nk fgzv'A . bfjzsh pkjh SZgV ezY/ .”

okjrho j[D j'o th j?okB ;h . w'fjnk frnk ;h T[;dk T[Zso ;[D e/ . fgzv sK e'j Go d{o ;h UE'A . fco n?Bh S/sh ikDk a a ankT[Dk a a gkDh .okjrho B{z T[;d/ toshb/ nzr^g?o j[D j'o th ;'jD/ bZr/ ;B .T[; Bkb j'o pks^uhs eoB B{z ihn eo nkfJnk ;h okjh dk .

yakbh v'b{ tkg; cVkT[Ad/ B/ ;gkN g[ZS fbnk ;h T[;s'A ^”eh BK nk s/ok < e/dQK w[zvk nK a a a<”

“fePB/ uwko dk a a aw/ok BK fgnkok nk .”

gb dh gb okjrho fiw/A M'Ag frnk j't/ ^’J/Bk p/^pke T[Zso. Iks sK T[BQ/ g[Ash Jh BJhA ;h . BK g[ZfSnk ;h T[dQk .T[dQ/ pjkB/ T[;d/ pkg dk .” okjh B{z bZrk ;h w[zv/ B/ nkgDh iks ,T[;B/ xo dk gkDh gh b?D d/ ;Zu ekoB dZ;h n? . fJ; ekoB uVQ ikD tkbh fGZN s'A d'P^w[es j'D bJh dZ;h n? .j[D T[;d/ nkgD/ f;o ‘s/ tZyoh soQK dh Bw'Ph fijh torh nihp fijh o"An ;tko j' rJh ;h ^’J/j iks^ieV ;j[oh dh b? v[Z[p{ . J/BQ/ BJhA bZrD d/Dh e'Jh th rZb fe;/ th f;o/ .’

fJ; o"An s'A Gko^w[es j'D bJh T[j jo/^eu{o xkn ‘s/ fezBk fuo j'o p?mk fojk.Xkjh w[zvk nkgD/ fXnkB , nkgD/ ezw ik bZrk ;h ^ r'G ‘s/ nkJh wZeh ‘u'A xkn^gZmk , y'sD^tZvD .

T[; fdB , gkDh gbkT[D dh BZm^GZi s'A w'js j'J/ frnkBh ih gfjb'A nkBhA^pjkBhA T[dQ/ fgzv^xo r/Vk wkod/ rJ/ . c/no Bkb Jh b? rJ/ ;h T[;B{z wZbQ/nkb, gZek ^mZek . y/sh^Xzd/  ‘u jZE tNkT[D bJh .

 a a toKv/ ‘u nkfJnk fgnkok ekwo/v gfjbK e[Zs/ B{z x[oeh wko{ . c/no s/o/ nZb B{z nkT{ . UdK tkecaekoK B{z T[j T[E/ yVQk yVQk nky SZvdk ^” nk ikU , bzx nkU nzdo , vod/ feT{A nK . e[Zsk Jh nk pfxnkV sK BJh .” T[; Bkb fNZuo^Ne'o eoB nkb/ eJh tko T[;B{z nky th SZvd/ nk ^“ njhA BJhA s[jhA vod/ nK , fizBK pZXk J/ p/^I[pkB n?E/ . nkgDh okyh bJh , tZfvU ekwo/v' `”

T[; N?w ;Zu^w[Zu fgnkok fSZEk fijk g? iT{ . M/Ag fijk ikT{ . eh dZ;/ nrb/ B{z gJh NkJhro UE/ e/dQh okyh bJh pZXk fgnk ^ fgnko/ dh , frnkBh ih dh iK c/n e'mh nkgDh dh okyh eodk J/j . ikDd/ T[j th j[zd/ nk e[Zb wkiok . gJh ^“ frnkBh j'DhA sK nkg{z G?D d/ xo fNfeU nk . T[j th nkgD/ d/ I'o gkT[D ‘s/ Jh wzB/ ;h J/E/ nkT[D B{z . T[BQK dk nkgDk sK pfunk  eZy BJhA . Bk xo^xkN , Bk wkb^vzro , Bk pkb^pZuk . uko feZb/ g?bh T[j th T[BQK d/ pkg{ d/ BK j'D eoe/ puh oJh , BJhA T[j th iKdh bZrdh ;h y{j^yks/ .’

osBh nkg ed/ fJzrb?Av , g[Zso^XhnK gk; ,ed/ n?E/ .

s?B{z J/; ftubh rZb dk fJbw bJhA s?B{z T[j ikDdk th j? BJhA . s{z nkfJnk i[ BJhA edh , fwfbnk i[ BJhA d'BK ‘u'A fe;/ B{z , pkjo^nzdo । poKfvU T[Zso fgnkok s/o/ sZe nk g[Zi{ . Bio dh n?Be EK f;o eoe/ s?B{z g[[ZS{^“e"D n?A s[{z pJh < feZE'A nkfJnK a a feB{z fwbDk a a eh ezw nK a a a<”

J/B/ ;ko/ ‘eZm/ ;tkb fJe'^;kj/ ;[D e/ s{z xkpohA Bk . fpBK fMie dZ; dJhA , gJh ^“ gowihs nK jo;h fgzv'A . UdK w?A j[D nzpo;o j[zBK . gVQkT[Bk , nK UE/ tZvhnK iwksK B{z , JQ/Bh fdBhA S[ZNhnK nk ekbiK ‘u . j[D w?A MhArVhA nK wQhB/ yzv bJh .wk;No pfuZso ;{zj j'DK gk; , T[j w/o/ wkwk ih nk .’wk;No ih dk BK ;[D e/ T[j fJe^dw w[V gT{ . s?B{z th wro'A^wro s'o bT{ nkgD/ . poKv/ ‘u gJhnK e[o;hnK ‘u'A fe;/ ‘s/ p?m ikD dk fJPkok eo{ . nkg nzdo ufbnk ikT{ . gfjbK gkDh fbnkT{ s/o/ bJh ,c/no ukj .T[ZyfVnk ;kj fNekD/ eoe/ c/no s?B[{z g[ZS{^“ j[D dZ; uzrh soQK feZdK dk ezw n? s/ok .” s{z nkgD/ ezw dk t/otk dZ; dJh ;zy/g ‘u iK ft;Eko Bkb . fiZdK th s?Bz{ yaok bZr/ . fgnkok J/; rZb/ pVk ‘fPnko nk . T[BQ/ cZN ;wM ikDh :'iBk . gfjbK th eJh ;ko/ b'ehA nkJ/ rJ/ nk T[dQ/ e'nb . T[BQ/ ;ko/ BJhA fwbD fdZs/ frnkBh ih B{z .T[jh fwbD fdZs/ fiBQK dk ezw^eko ifunk . pkeh d/ nyapkoh wkb w;M e/ pozr Jh eo SZv/ . fe;/ B{z efjzdk fojk ^frnkBh ih fYZb/ nk . fe;/ B{z efjzdk fojk ^ T[Zuk pUs p'bDk g?DK , ;[Ddk BJhA mhe soQK frnkBh ih B{z . e/tb wk;No B{z th T[j T{JhA NoekT[D bZrk ;h pkjo'^pkjo . T[B[z{ th ikDdk BJhA ;h fgnkok . T[B{z nkyD bZrk ^“ frnkBh ih ;[os f;o BJhA j?r/ . E"j^uZb fij/ j' rJ/ nk . s{z fby e/ oZy ik . id mhne^mke bZrD r/ d"Aj^u"Aj B{z , w?A d/ d{z ekras . U;b/ fby d/Dr/ s/o/ ;nkb^i[nkt .”

e/tb th s?B{z gsnk pVh jzYh^tosh uh Ink . gfjbK sK u[Zg eoe/ yVQk fonk , ;[Dk fonk , c/n Iok e[ gbNh wko e/ x/o fbnk T[B{^“ ekwo/v fgnkok f;zx ,w?A ftu^ftu'fbnk okjhA fJpkos BJhA i/ fbyDh . nZr/ Jh pVk xkD j' u[Zek n;b sZEK dk . gkoNh^pkIh b? e/ pfj rJh f;oVh ;{o^thoK B{z . w?A sK fizBK B/ ;Zu^w[Zu dh xkbDk xkbh n? nkgD/ b'eK bJh ,fizBK B{z skwo^gZsohnK u"XohnK B/ fgSbh gkb  ‘u ;[ZNh oZfynk ,w?A T[jBK w{zj'A ;[D e/ ,T[jBK dh jZv^phsh nkg ebwpzd eoBh nK . J/; ezw bJh w?B{z fdB SZv e/ Gkw/A wjhB/ Go dh u"eh feT[A Bk GoBh gJ/ .”

“uzrk GkJh fiw/A s{z efjBK , nk ik c/o nzdo .UE/ pfj ik poKv/ ‘u . w?A e?Vh fijh ukj pDkT[ABK . e?Aw eodK frnkBh ih B{z , Bkb/ s?B{z .”

T[;dh  dbhb fgnko/ B{z nzdo'A N[zp rJh ;h .

c/n gsk e/tb B/ fJe^d' BJhA,g{o/ nZm fdB pks^uhs ehsh ;h , frnkBh ih Bkb . fezBk^fezBk fuo p?m/ ofjzd/ ;h d'B'A . edh nzdo ewo/ ‘u , edh pkjo y[Zbh ‘s/ ,edh e'mh fgStkVh .UdK UdK ezw j'o soQK dk ;h , e/tb dk . T[BQ/ fbyDk ;h ,otkfJs s'A jZN e/ . pzrkb^tzv s'A b? e/ u[ok;h sZe dh w[be dh j'Dh dk . T[BQ/ fbysk c/n . eoshnK ewkbK . s?B{z gskn Jh j'Dk . gfVQnk n? s{z fe BJhA . i/ BJhA gfVQnk , sK gVQh po Io{o .s?B{z fezBh ;koh ‘wdkd fwb i{ rh , T[ju'A .T{A s/ok ezw j'o fe;w dk . s{z P?s y'i^y{I eoBh nK , fe;/ soQK dh . s?B{z sZE ukjhd/ nk bVhtko . bVhtko s/ eowtko .fizBQK ‘u osk^wk;k th c/o^pdb Bk j't/ . y'N Bk j't/ .J/dK dh nK Bk . frnkBh ih J/; rZb/ pV/  f;nkD/ nK . jkbhA fgnkok eJh tko wko iKdk n?Xo^UXo dh . go, frnkBh ih Uj' e[P dZ;Dr/ , fiZdK j'Jh^tkgoh .b?n s?B{z fJe tkfenk dZ;K . T{A , fuo BJhA j[D . jK ,;Zu , j?E/ Jh ;h , j?;/ Jh poKv/ ‘u . T[BQ/ ‘u r[bPB th ;h . u/s/ BJhA j[D . jK ;Zu ,j?E/ Jh ;h , j?;/ Jh poKv/ ‘u . T[B/Q ‘u r[bPB th ;h .ekwo/v ,pkfbQnk nkbk . T[j ;h pVk P[rbh . T[BQ/ jk;/^jk;/ ‘u fgnko/ B{z wkVh fijh nk bk ‘fJsh . nKjdk ^“ bU ih ,j'o  skK ;ko/ v'b^vkb Jh rJ/ nk j[D skJhA , iE/dko th ;kvk wzi/ ‘s/ Jh nk .i'frzdo ;{zj th n?dK Jh pZ; . uoBhA th pkno^nzdo ikD I'rk BJhA fonk . gqhsw th ikD'A nZi^Gbe dk Jh gqkjDk . frnkBh j'Dh th d/y bU , s[jkv/ ;kjwD/ nK .w;k cV^sV e/ fbnkJh d/ nzdo'A^pkjo . pZ; nkg fgnkok Jh ‘eZbk ,e?w^T[Zb^e?w . Bk J/Qdk e[; xfNnk , Bk tfXnk . J/Qdh ukb^Ykb , jZv^r'v/ ,yao/^Gb/ nk ji/ skJhA .”

bU ih ,nkgDh f;cas^;bkj ;[D e/ fgnkok th ikD'A c{e Se frnk .gfjbK sK jZ;dk j[Z;dk fonk ,c/n Iok e[ T[dk; fijk j' e/ efjD bZrk ^“ w?A s[jkv/ nKr{ jZv^r'v/ BJhA s[VnkJ/ ,fe;/ s'A th . Bk r'oh g[b; s'A ,Bk nkgDh XkV s'A . s[jkB{z sK e'Jh id ukj/ ,T[d'A Jh nk BZjdk ;h . dZ;' , w?A jZE nkfJnk fe;/ d/ j[D skJhA . fIb/Q Go dhnK w'NoK^rZvhnK , x'VhnK^x'V/ ,I'o bk e/ jN rJ/ , fgnko/ dh d[Veh nZr/ ;G c/nb a a a.”

bkr/ p?m/ frnkBh ih B/ cZN x[Dso SZvsh ^“ nkj' , d[Veh s/oh B{z roh; i[ fwbdh ofjzdh ;h ,;kv/ tzv/ dh th a a a.”

frnkBh ih d/ nky/ dh fJe^dw fe;/ B{z ;wM Bk bZrh . Bk r[bPB B{z , Bk w?Bz{ , Bk fe;/ j'o; B{z . ;kB{z u[Zg fij/ d/y e/ T[jBK ofjzdh ^pudh x[zvh th y'bQ fdZsh ,Iok e[ o[e e/ ^“ bU ih , J/j fgnkok th ;kvk pVh ewkb dh P?n nk . id sK ;kv/ i[ZN B/ ikDk j[zdk ;h fe;/ w'ou/ ‘u , fe;/ ;Zfsnkrqfj bJh . sd sK J/j ;G s'A w{jo/ j[zdk s/ id edh feXo/ Uj' i/jh rZb nkT[Dh , cV^cVhJ/ nkbh , wko^e[ZN nkbh , J/j GkJh U;b/ Jh feXo/ S{n^wzso . n;b'A Jh ra?p . nrb/ tkj ijkB dh bkn jNd/ , J/j edh fe;/ d/ jZE BJhA ;h nkfJnk . yapBh feZE/ ik b[edk ;h e/QV/ x[oB/ ‘u . b[fenk ^S[fgnk T[BQh fdBQh fJe ezw Io{o eodk jz[dk ;h ;kv/ bJh . ;kv/ xohA ^fgzvhA x[azw x[zw e/ ;kvhnK wkwK^dkdhnK B{z efjDk ^ fgzBhnK pDkU w[zfvnk nkgfDnK bJh fgzBhnK .w?A d/ e/ nkT{A ;G B{z .w?B{z gsnk e"D e/VQh I/bQ ‘u , feZE/ nk . bU ih ,wkwK ;kvhnK B/ J/QB{z ghg/ Go pDkTD/ , fgzBhnK^gihohnK d/ . J/B/Q tkj brdh B{z T[ZgVd/ th eoB/ pu^pukn eod/ B/ . go, i/ e'Jh Bk Jh tkj^g/P iKdh fd;/ ,sK pfDnk wkb yaokp BJhA ;h j'D fdzdk . nb;h^w{zrh ‘u ob/ so^row w/t/ , d/;h^d;"oh x/n^fpzdk ;kok Jh ;w/N iKdk ;h s/ik ;{zj Bk’ fjZ;k^gZsh oZy e/ .a a feT[A pJh J/dK Jh jzdh ;h Bk fgnkok f;nK a a a<”

;Zu^w[Zu J/dK Jh j[zdh ojh j'D eoe/ fgnkok T[; fdB gfjbK fwzBQK^fwzBQK jZ;h frnk ;h , c/no g{ok y[Zb e/ . Bkb dh Bkb d/yh th frnk ;h frnkBh ih tZb B{z , N/Yh I/Jh nZy/ .UdK ,N/Yh fijh nZy/ d/yD dk ekoB j'o th j?rk ;h fJe . T[B/ s/ik ;{zj Bkb nkgDh rzY^s[Zg dh eJh fuo fGDe BJhA ;h g?D fdZsh fe;/ B{z . frnkBh ih B{z th BJhA . fJT[A eoB bJh T[B{z s/ik ;z{j B/ sK Gkw/A BJhA ;h nkfynk . go, J/j ;ktXkBh nkg{z tosh ;h fgnko/ B/ . s/ik ;{zj d/ fJBkw^ikcask j'D eoe/ . fJe bZy dh oew fes/ E'QVh j[zdh ;h T[BQh fdBhA . J/j sK frnkBh ih nofrnK , fgnko/ nofrnK ya?o^yaakjK ,fwZsoK^fgnkfonK T[Bz{ sZsh tkn se BJhA ;h bZrD fdZsh , thj^fJZeh ;kb . u[skbh ;zB s'A b? e/ u"AQN sZe . J/BQK thjK^fJZehnK ;kbK ‘u T[BQ/ eh ezw BJhA ;h ehsk . feZE/ BJhA ;h frnka a a< nZmskbh ;zB sh g?g;{ w[ikok bfjo f;yao ‘s/ b? rJ? ;h s/ik ;{zj^p{Mk ;{zj d'B'A . rfj^rZu y[ZG/ oJ/ ;h , nkgDk pu^pukn eod/ , fJe gk;/ tkjheko ,d{i/ gk;/ jfEnkopzd I?bdko^ikrhodko^ft;t/dko . T[ZBK dh fgZm fgZS/ fonk;sk . T[BQK dh dfjb^dfjPas o'e/ fpBK ;odk BJhA ;h  . wiko/ M/Ag wzBd/ ;h ykbh jZEhA . s/ik ;{zj^p{Mk ;{zj T[BQK dh fJZSk^wBPk cZN skV rJ/ . jfEnko j?r/ ;B. fJe soQK Bkb J/j s/ik ;{zj d/ S'N/ Gok w/dB e'b Jh ;B , nekbrVQ .T[dQh ;ogq;sh j/m ubdh oJh fbpo/PB nkowh gk; . J/j nkowh ;ojZdh fgzvK ‘u gfjok fdzdh oJh ;h .y{B^yaokpk o'edh oJh ;h d'BK GkJhukfonK ‘u nkg'^ftu jz[dk . ;[oZfynk^ew/NhnK pDk e/ . jfEnko dh SK j/m w/dB ;{zj B/ bZG^bGk fdZs/ ;h .T[Zgo^j/mK eoe/ . J/BQK jfEnkoK dh SK j/m w/dB ;{zj d/ I'NhdkoK, eohp YkJh ;" nrtk ehshnK w[;bwkB w[fNnkoK ,gfjbK pokwd ehshnK e'Nb/ nkb/  sko/^gkb/ nor/ pdwkPK s'A, c/no nZgVdhnK ehshnK okthT[A gko T[jBK d/ tkbh^tko;K e'nb  . ;zskbh dh tZY^N[Ze t/b/ .

w;bk j[D th Uj' fijk Jh ;h eohp^eohp . y/s j[D th pokwd eoB/ ;h ,nZtb y'jD/ ;h gfjbK jfEnkopzd i[zvbh s'A c/no jtkb/ eoB/ ;h tkjhekoK d/ . tkjheko f;o^XV dh pkIh bk e/ fBZso nkJ/ ;h fgV ‘u . fJ; fgV dh okyh n?w/A ykbh jZEhA fezBk fuo j[zdh . fJ; ezs bJh n;b/ dh b'V g? rJh , n;bk ekcah ;kok jNwK fgnk ;h ,r[odk;g[o . J/j g[ZidK feZdK wkbt/ ‘u . fbnkT[Adk e"D nekbrV'A < s/ik ;{zj^p[Mk ;{zj dh fBrkj MZN fgnko/ ‘s/  nk fNeh . brd/ jZE T[BQK ;[B/jk G/I fdZsk wbQ/nkb . fgnkok ikD'A nrkT{A Jh fsnko p?mk j't/ . fJBQ/ fco T[jh dkn tofsnk g[okDk . nKjdk ^“ frnkBh ih w?A phph^Gkg/ B{z fwb nktK fgzv . d'Aj^u'Aj fdBK ‘u nk i{z .” frnkBh ih B/ Bk edh gfjbK o'fenk ;h T[B{z ,Bk T[; tko . T[j nrb/ fdB wZb/Qnkb'A s[fonk , Skj t/b/ B{z nekbrVQ , ik nZgfVnk , w/dB ;{zj e'b . s/ik ;{zj nrkT[A Jh g[Zi frnk ;h ,r[ohbk d;s/ ;w/s .

w/dB ;{zj eEb"o nkb/ ikrhodko dk ;cakfJnk gfjbK eo{ ;h . T[BQ/ pVh nZr gkJhT{ ;h nkgDh wkbeh nkb/ pjZso fgzvK ‘u . e'Jh  raohp^r[opk x'Vh ‘s/ BJhA ;h uVQ ;edk . ezwhA^ekfwnK d/ foPs/dko i[Zsh^eZgV/ th okth gko bzx e/ Jh gkT[Ad/ . e'Jh th Xh G?D T[dQh w?bh Bhs dk fPeko j'J/ fpBK i[nkB BJhA ;h j[zdh . T[dQ/ y/s ‘u'A jo/ S'bhJ/ dk ikV iK NKv/ Bkb'A SZbh s'VD dh ;Ik , fgzv d/ p'jV^fgZgb Bkb g[Zmk bNekT[D sZe dh fwbdh ;h tkjheko B{z .

s/ik ;{zj B/ S'N/ GkJh w/dB dh ftfEnk fXnkB Bkb ;[Dh s/ nkgDh ;[DkJh . w'ouk n?B f;yao ‘s/ ;h . w/dB eEb"ohJ/ Pzeo tZv/ B{z ;'XD dk ezw nrb/ gVQkn s/ oZyDk wzB fbnk . T[BQ/ nkgD/ i[ZN d/ joftzdo ;{zj , nkswk ;{zj feosh , ;kX{ ;{zj Mzrh , w[j?D ;{zj ,Uw gqekP nDgVQ B{z Bkb fbik , g[b; dhnK todhnK gkJhnK s/ d' oksK ‘u ;Zso okJhcabK ‘eZmhnK eo fbnKdhnK oZfynk^ew/NhnK s'A . fgzv d/ u"ehAZdko bzpVdko T[BQK Bkb bJ/ j[zd/ . T[BQK B{z fejk iKdk ^’n;bk mkD/ iwQK j'DK ,T[E'A b? nkfJU ebQ^go;'A B{z .”

nkgDk ezw w[Zedk eoe/ w/dB ;{zj ;ko/ r[ZN ;w/s w[ikok bfjo ‘u ik Pkwb j'fJnk ;h bkb gkoNh ‘u ob e/ , s/ fgnkok a a a afgnkok s/ik ;{zj s/ dZ;/ ;wMkJ/ BeP/ dh g?oth eodk , eZmk ehsk n;bk r[ohbk d;fsnK dh SZsoh j/m dZ;/ fNekD/ ‘s/ nZgVdk eoe/ w[fVnk ;h wb/Qnkb , ;ZshA e[ fdBhA .

fJ; tko tkg; nkJ/ fgnko/ dk fujok E'Vk e[ fceowzd fijk bZrk ;h frnkBh ih B{z . T[BQK ;gkN g[ZS fbnk “ eh rZb fgnko/ phph^Gkgk mhe^mke sK j? Bk ` e'Jh fYZbk^wZmk sK BJhA T[BQK ‘u'A <”

fgnko/ B/ ;koh ftfEnk fpBK fMie dZ; fdZsh . Ujbk oZyD ekoB wB ‘s fgnk p'M jbek eo fbnk ;h ;kok .

nZr'A frnkBh ih g{o/ y[P^gq[;zB . o';k^r[Z;k eoB dh EK , T[; B{z iZch ‘u x[ZNfdnK nkfynk ;h “pZ; j[D s{z gk; . gfjb/ doi/ ‘u gk; . s/ik ;{zj fszB ;kb fwbNoh ;?A; gVQ e/ ufVQnk ;h nrbh iwks/ ,’mkJh^T[ZBsh ‘u .nkIkd p/r BK oZy e/ fsnko j'fJnk ;h  , n?j'^i?j/ n"y/^Gko/ ezwK bJh , s[oeh g[Zi e/ .s{z a a as{z gfjbh ^gZeh ‘u gVQdk ^gVQdk ;G iwksK gk; .”

frnkBh ih tZb'A fwbh Ekgh fgnko/ Bz{ T[; fdB j'o th T[dk; eo rJh . T[B{z bZrk ;h “UdQ/ ‘u ni/ e[P th BJhA ;h j?rk s/ik ;{zj d/ pokpo dk . s/ik ;{zj sK w[ZY^P[o{ s'A y[ZfGnk fojk ;h , fe;/ Bk fe;/ bfjo ‘u . fe;/ Bk fe;/ w'ou/ ‘u / gfjbK r[od[nkok  ;[Xko bfjo ,c/n rado bfjo ,c/no g?g;{ w'ouk .;G dk I'V^s'V nkIkdh ;zrokw . T[BQ/ sK S/ ;kb e?d th eZNh ;h e?Apbg[o i/bQ ‘u . o{; s'A nkT[afdnK Jh cfVnk frnk ;h ‘mZsh^T[Bskbh ‘u . s/ T[j nkg a a nkg sK T[j fe;/ th cV^geV ‘u edh jZE BJhA ;h nkfJnk . edh nzdo BJhA ;h frnk .T[j sK ni/ sZe ;[Ddk ^;wMdk Jh fojk ;h frnkBh ih s'A ,p{Mk ;{zj pkp/ s'A ,s/ik ;{zj ;[szso s'A . j'oBK nkfJnk ^frnK s'A th . T[j wbQ/nkb nkfJnK dh ;GBK dh okyh^d/yh sK eodk Jh eodk ;h ,go Bkb dh Bkb T[jBK d/ eko^ftjko , ezw ^feZs/ ,T[Zeodk ^phVdk th fojk ;h nkgD/ fuZs u/s/ ‘u . a a a s/ik ;{zj dk gfjbK ekoBkwK sK ikD'A T[dQh o{j^ikB ‘u y[ZfGnk fgnk ;h . Ud'A T[j ni/  ;w[zd ;{zj s'A s/ik ;{zj BJhA ;h pfDnk .

;w[zd ;{zj dk pkg d/;k ;{zj B"eoh SZv e/ f;ZXk okXk ;[nkwh v/o/ ufbnk frnk , nkro/ .ny/ ‘w?A ;kX pDBK .’ UE/ e'Jh rZb Bk pDh sK fgzv w[V nkfJnk nb{D/ .T[dQ/ nzdobh sVg T[B{z feogkb ;{zj pDk e/ r[od[nkok ;[Xko bfjo tZb B{z b? s[oh , T[dQ/ xo nekbhnK^radohnK dh nkU^rPs y{p tXD bZr gJh .T[dQ/ fgzv d/ NkT{N Pzeo ;{zj B{z fJj rZb few/A gudh . T[BQ/ u[Ze^u[Zek  e/ ;ko/ fgzv s'A pkJhekN e[onk sK feogkb ;{zj s/ NZpo dk .fdb SZvD nkbk feogkb ;{zj th j?Bh ;h . T[BQ/ fgzv'A E'VQk e[ jNw/A fNZp/ ‘s/ ik e'm/ gkJ/ eZu/ . s/ BK oZy fbnk nkgD/ v/o/ dk nekbrVQ .

feogkb ;{zj d/ i[nkB j[zd/ g[Zs ;w[zd ;{zj B{z Pzeo ;{zj o'V nKr{z oVeD bZr fgnk .T[BQ/ nzpo;o'A e'Jh ;[B/jk T[vhe/ fpBK Jh nkgDk fJe ;[szso iZEk fsnko eo fbnk . nkgD/ jbe/ d/ wjzsK Bkb NZeo b?D dhnK ftT[Ask pDB bZrhnK . gfjbK Bzpo s/ik ebK dk bZrk . s/ik rbK dk r[od[nkok G'o/dko v/ok ;h fJe soQK dk . nkb/^d[nkb/ gZeh^T[Zuh ca;hb . g{oh febQ/ B[wk jZd pzdh . Bkb brdh fJe jIko J/eV G'J/A . wkb ^vzro , tkjheko ;G d/ x[oB'A ca;hb'A nzdo .

fwZE/ fdB ‘s/ ekotkJh eoB bJH nk; gk; d/ fgzvK s'A j'o f;zx ;Zd bJ/ . T[BQK d/ ykD^ghD ,bzro ^d/j dk gqpzX nekbrVQ .gkDh dk/ gqpzX bJh fszB y{j ;B nb{D/ fgzv ‘u . fJe jod'SzBh nkb/ gk;/ ,d{ik frZbK dk y{j dZyD tzBhA ,shik bfjzdh pkjh s/bhnk dk y{j . Pzeo ;{zj NkT{N fco j'S/ ezwhA T[Zso nkfJnk . T[BQ/ oks'^oks fszBK y{jK ‘u s{Vh ;[ZNnk fdZsh ,w"DK ‘s wo/ vzroK d/ jZv o[Zykn fdZs/ . UXo feogkb ;{zj , ;w[zd ;{zj ;{zj th g{o/ jZmh . T[BQK nkgD/ xo d/ ftjV/ ‘u g[ZN bJh eZuh . eZboh Xosh ;h ,fYZr e'Jh fvZrh Bk . J/dQK fBZsfonk gkDh T[; fdB th ezw nkfJnk bzro bJh , nkT[Ad/ fdBK ‘u th .

nrbk ekoi v/o/ nzdobh Ekj gkT[D dk ;h  . J/; ezw bJh ;w[zd ;{zj g{ok fdB^g{oh oks bzwk fonk ezX ‘u/ uVQ e/ f;ZXk ;gkN ,fpBK fjZb/ ^i[Zb/ s/ feogkb ;{zj nzdo ik g[Zik v/o/ d/ t?okrh ;kX pD e/ . ftdtkB sK j?rk Jh ;h T[j .;z;feqs nkT[Adh ;h , fpqi^GkPk nkT[Adh ;h uzrh soQK s/ ;kX^Gkyak th . T[BQ/ rZbhA pkshA ekfJb SZv e/ w'js eo fbnk wjzs B{z nkgD/ ‘s/ , shik gfjo w[ZefdnK eofdnK . nZr/ u"Ek gfjo ftPokw dk ;wK . wjzs B/ feogkb ;{zj B{z ;'jD/ , ;i/ ^Xi/ G'o/ dh g/Pe; ehsh .feogkb ;{zj B/ ;theko Bk ehsh . T[BQ/ fejk ^“ n;hA e/VQk ;"DK . n;hA sK pzdrh eoBh nk gqG{ dh oks Go . ;kvk nk;D v/VQh ‘u Jh  bZrD fdU .”

nZr'A wjzs j'Dh j'o th wshj , j'o th pkra'^pkr .

nrb/ fdB d/ gfjb/ gfjo id jb^jVBkVhnK nzdo'A pkno eZYD bJh tZvk dotkIk y[Zfbnk ^pzd j'fJnk ,sK v/VQh ‘u fNe/ feogkb ;{zj B/ ukphnK dh ;{j oZyh . Iok e[ fNe^fNek j'J/ ‘s/ T[B/Q ukphnK nkgD/ ekp{ ‘u eo bJhnK . ;t/o ^;ko ;w[zd ;{zj th g[Zi frnk tZvk iZEk b? e/ . T[B/Q pkno'A fJPkok wkfonk . feogkb ;{zj B/ fizd/^e[zv/ y'bQs/ .iZEk i?eko/ wkodk nzdo . E'VQ/ e[ f;zx G'foUA pkjo fyZu fbnkJ/ wjzs B{z , T[dQ/ jZE^g?o pzBQ e/ .pkeh fdnK B/ u"e;h oZyh . jfEnko e'Jh j?n Bjh ;h wjzs e'b . w[ekpbk j'fJnk e'Jh Bk . pkjo nkfJnk wjzs feogkb ;{zj ‘s/ fyM/^ebg/ . euhuhnK tZN/ . nky/ ^“e[ZfsnK s'A s[VnkT[Dk ;h s?B{z , gfjb'A gsk bZrdk sK .” o'Ad/ ftbed/ B/ T[BQ/ g[b; ;Zd bJh . r[od[nkok ;[Xko bfjo I'oK ‘s/ ;h . vodh g[b; B/ j'o e'Jh fuziVh S/Vh Bk .

fJe w'ouk csQ/ ;h . ;w[zd ;{zj s/ ;[szso gVQkn UmhnK fgzv dk v/ok ;h . fJZeh ;zB dh nZm ;szpo B{z ;w[zd ;{zj d/ ;[szso iZE/ dh gfjbh s/ik ebK dh fiZs B/ , T[; d/ BK B{z th pdb e/ s/ik ;{zj pDk fdZsk ;h , s/ik ;{zj ;[szso .

fgnkok fJj ;kok wkiok s?B{z th dZ;{ . ;w[zd ;{zj dk BwK BK b?D bZrk . T[j ftu^ftu NZgDk th ykT{ . gfjbK ;w[zd ;{zj nky{  c/no mhe eo{ d{ih tko . Bkb dh Bkb d/yh th ikT{ s/oh nZb B{z N/Yh i/Jh nZy/ . s{z  fSZEk Bk gkJhA . fJj nkds nk T[dQh . s/o/ Bkb , pks ^uhs eod/ B/ T[BQ/ d'^fszB tko nzdo th ikDk T[Zm e/ ewo/ ‘u . frnkBh ih B{z pkjo fbnkT[D bJh nk;ok d/ e/ . i/ T[j T[Zm/ gJ/ j'Dr/ sK .i/ ni/ bzw/ Jh gJ/ j'J/ nZyK whNh sK T[j c/no w[V e/ nk p?m{ s/o/ bkr/ . s?B{z nky{^“frnkBh ih sK ni/ ikr/ bJhA , s{z a a as{z a a a nZSk fiZdK s/oh woih a a a.ej/A sk ‘mkb b?B/ nK a a a.BJh UBk fuo n?A eo s{z :ko w/o/ dk jkb^ukb ;[Dk ,pfuZso  wkjNo dk .wkw/A nkgD/ dk . ;[fDnk  fBrkaj pUs ewI'o j' rJh nk T[dQh . j' rJh nk GkJh . ezio d/ ;{os/ B/ efjo th f;o/ dk YkfJnk ;h J/d//Q ‘s/ ;{osk ;{zj fvgNh B/ . ;j[oh dk nkg{z tQkT[Adk ;h fbZso . ;kj b? e/ . f;o{^pzd, x'ND/ , fpibh eozN sK e[Zsh dk g[Zs jo'I bkT[Adk frnk . Bk J/dQ/ r'v/^frZN/ ezw d/ ofjD fdZs/ Bk w"o^e{jDhnK , Bk nZyK . ‘Iko^’Iko tkN d/ bkN{ J/dQhnK nZyK nZr/ pkbQ oZyD/ ;koh ;koh oks . Bkb Bkb wko^e[ZN , Bkb Bkb g[ZS^frZS . T[BQ/ nkyDk ^“ dZ; p{Mk ;{zj , doPB yNeVQ, frnkB ;zxk ,i?wb gZvk , pbd/t wkB feZE/ fwbd/ nk s?B{z . j'o e"D e"D nk s/oh gkbNh ‘u n?Xobk . j[D eh oDBhsh nk s[jkvh , jfEnko feZE'A fwbd/ nk sQkB{z . e/VQk^e/VQk p/;^J/ohnk BwK yVQk ehsk . dZ; d/ wkjNok dZ; d/ f;ZXh soQK , BJhA sK xkD^pZuk ghV e/ oZy dT{A .”

UAn sK ;ko/ fvgNh n?j'^i/j/ Jh jz[d/ Jh j[zd/ nK , go T[j ;j[oh dk pkjbk Jh vokw/^pkI ;hrk . T[B/Q fe;/ fe;/  fdB wkjNo j'DK bJh ukj^fp;e[N b?Ad/ nkT[Dk . nkT[Afdnk pV/ w'j^s/j Bkb rZbK eoB bZr g?Dk .

efjDk ^‘wk;No ih ,s[jh w/o/ fgU ;wkB j?r/ U . w/ok pkg th wkjNo nk nzpo;o . w?Bz{ pVh fJZis j?rh sQkv/  fe;p dh . id w?A sQkv/ ‘s/ jZE u[ZedK dK pVh Pow nkT[Adh nk w?B{z . go eh eoK vhNh ;kbh n?j' fijh e[Zsh nk w/oh . w/oh wzB'A sK d'^uko BK dZ; SZv' . J/B/ Bk’ w/oh th ikB ;"yh j' ikT{ , sQkvh th . s[jh eQkB{z n"y/ j[zB/ nK ,sobhcaK Mbd/ nK n?BhnK ,n?; T[wo/ .’

T[; fdB pfuZso ;{zj B/ th u[Zg ehs/ ofjDk . BjhA j'oBhA fdBh T[dQh Gkih Bkb'A^Bkb w'Vdk ofjzdk ;h ^ fizdkpkd d/ Bkjo/ wkodk .

J/dK Jh fe;/ j'o fdB fvgNh B/ ukj ^ fp;e[NK dh EK d[ZX^poach fbnk e'Jh j'o soQK dh rZb S/V b?Dh . T[BQ/ nkyDk ^‘ wkjNo ihJh ,d{i/ th sK T[Zgo th j/mK th . sQkB{z eQks'A woB ^fwZNh uVQhT[ nk .Bk skB{z wbek^wkT{aNp?NB yao/ brd/ ;h , Bk j[D Bfjo{ oki jIw j[zdk . w/oh wzB'A s[jhA nkg{z th ;zGb'a ,j'oBK B{z th ;wMkU nkgD/ I'NhdkoK B{z  , BjhA ,T[jh jkb eo{z w?A sQkvk th I' sQkv/ gQkV{nK dk ehsk . ihs^sob'uB dk .d/y bU ,feZdK Gzr d/ Gkn o'b/ nk d'B'A .’ Bkb' Bkb voktk ,Bkb'A Bkb B;hnsK ।

pfuZso T[dQh b{zpV^ukb n?B yaoh soK ;wMdk ;h . fij' i/jk e'ok itkp T[j j'oBhA fdBhA fdzdk .T[j' fink T[; fdB th d/ SZvdk ,m'e e/ .

T[;/ t/b/ ;{os/ dh wko^e[ZN,m/v/^m[Zp/ ,rkbQh^rb'u dk f;b;bk fco s'A P[o{ .Un; g/J/ d/ g[Zs B/ th SZfvnk cZek BJhA feoB fdZsk nkgD/ p[ZbK ‘u'A .pZb/ Bh GiB e"o/, g[Zs ekdQk izfwnk s{z a a as{z sK P/o izw sk fe pZpo P/o a a a.

jkb fgnko/ B/ s/s'A g[ZfSnk ;h pfuZso ;{zj wk;No sk , dZ; fdZsk nkg . J/j wIp{oh nk T[dQh .T[js'A fojk BJhA iKdk . T[dQk nzdobk fiw/A T[pkbk wko T[Zmdk , fJZe gk;/ nkdoP d{i/ gk;/ I[bw , fJe gk;/ wos{b d{i/ gk;/ eksb . woB tkbk th wkB[Zy , wkoB tkbk th wkB[Zy . d'BK ftueko pUs tZvk gkVk . rfj^rZuk fyZu'skD, p/^jZd yasoBke izr . fJ; izr nzdo y{B Jh y{B , rado Jh rado , X{znK Jh X{znK . pZ; J/j Jh X{znk gfjbK T[;dhnK nZyK ‘u ik XZ;dk , c/no trD brdk pkjo tZb B{z , gob^gob eoe/ .jT[e/ ^f;;ehnK th ;[DB bZr g?d/A nk nrb/ B{z . j[D th T[dQ/ Bkb J/dK Jh j'Dh nK . s{z xkpohA Bk , fuzsk Bk eohA , fe;/ soQK dh .

T[dQk o'D^X'D ;[D e/ frnkBh ih B/ nkgD/ nkg T[Zm nkT[Dk pkjo . vzr'oh N/efdnK . vzr'oh BJhA vKr nk;o/ ;Zih bZs x;hNfdnK . fJj ;Zih bZs T[BQK dh fe;/ th I'V w[Vdh BJhA . nZtb w[VB I'rh SZvh BJhA .gfjbK johJ/ ^d[or/ B/ , c?n j?; NkJhro B/ ,jkn fiB/ s?B{z gfjbK  x[oeh wkoh ;h ,c/no ih ^nkfJnK fejk ;h G[Zp wko e/ . fJj UdD th j?E/ Jh pZMk ;h , j?;/  y[zv/ Bk’ .w'Nh ;zrbh dk y[zG rbkwK fgnk ;h J/QB{z . J/QB{z X[ZfgU Skw/A eoB bJh frnkBh ih B/ ji/ J/QB{z y'fbnk Jh ;h y[zfvU ,fe e'Jh iDk r/N'A nzdo bzx nkfJnk fpBK o[e/ .fJj wZxo ;h frnkBh d/ fgzv'A . wZxo okwdk;hnk . frnkBh ih dk y/sh^ekwK . nZr/ th nkT[Adk ^iKdk Jh ;h T[j . fpBK fMie nk tVdk ;h e'mh .T[B{z eh gsk ;h e[Zs/ B/ fJ; tko T[B{z th BJh ;h pyPDk . e[Zs/ djkV e/ wZxo ‘s/ ik ufVQnk . wro/^wro frnkBh ih x;hN j[zd/ rJ/ .i/ ;zrbh SZvd/ ;h jZE'A sK wZxo BJhA ;h pudk . NkJhro B/ uZp ykDk ;h T[B{z .T[BQK fjzws eoe/ ;zrbh sK cVh oZyh d'BK jZEK ‘u x[ZN e/ . wZxo sK T[BQK pudk eo fbnk , go nkgDh u"yN j'Jh bZs d' EkwK s' j'o s[Vtk bJh .

eohp d; ;kb j' rJ/ nk J/; rZb B{z . Ud'A s'A j[D sZe T[BQK s'A wzik BJhA SZfvnk frnk . gfjbK sK wkVk^gsbk s[o fco Jh b?Ad/ ;h . ik^i{ nkT[Ad/ ;h fIbQk whfNzrK ‘u th . j'oBh EkJhA th n"y/^;"y/ .c/no sk ikD'A T[BQK dh bzrh bZs iwK Jh fBekok j' rJh , fBekok sK gfjb'A th j?rh ;h .eo sh ;h johJ/^d[or/ B/ fBZm e/ .frnkBh ih d/ fgzv g[Zi e/ , J/BQK d/ y/sK u sVe;ko . y{j ‘s/ ;[ZfsnK B[z T[BK gfjbK ekp{ ehsk ;h ,x/ok gk e/ uko/ gkf;T[A tZvh c'o; Bkb . c/n J/BQK dhnK bZsK ‘u , y[ZuK ‘u , I'VK ‘u r'bhnK wkohnK ;h f;zBQ e/ eJh ;kohnK .

fJT[A eVh tork d[Vke fvrdk th eo fbnk ;h johJ/ mkD/dko B/ s/ d[or/ j"bdko d/ bZrh r'bh dk pdbk th b? frnk ;h T[BQ/ . r'bh th nkg{z s'A tZih ;h johJ/ s'A d[or/ d/ a a a a’39 ;zB d/ fe;kB w'ou/ ‘u i/bhA frnk frnkBh ih dk ;kok i[ZN e"wfB;N pD e/ pkjo fBefbnk ;h . nkT[AfdnK J/BQK ukb{ bVkJh j'o fsZyh eo fdZsh . nkIkdh ;zxoP nkgD/ Yzr Bkb s/I eosk . r'oh ;oeko Bfjo{^rKXh Bkb'A J/BQK s'A pUsh voB bZr gJh . T[BQ/ g?Adh ;ZN/ j/mK sZe B{z j[ew G/is/ ^‘fiZE/ th e'Jh ekwo/v bZGdk , cV e/ nzdo ;[ZN' a a a`’ B?DK ;{zj , uzBD ;{zj ,eow ;{zj , r[opyaP ;{zj , iZE/dko w/tk ;{zj Bfonkb , ;'jD ;{zj dfonk , uoB ;{zj ozXktk , I'frzdo ;Zrb , r[bPB gzvs ;ko/ Jh cV e/ vZe fdZs/ i/b e?Ag ‘u . go pzs ;{zjh frnkBh BJhA ;h cV j'fJnk . t/bk ftuko e/ fy;e frnk ;h Bzdg[o tzBhA .gkmh ik pfDnk ;h ftXhg[o,wk;No irs okw d/ fgzv , okw fePB GV"bhnK d/ jbe/ ‘u . pVk Bo pzdk ;h ekwo/v okw fePB .T[B/Q edh sZsh tkn BJhA ;h bZrD fdZsh fe;/ th jPkog[ohJ/ B{z . pzs ;{zj B/ th fezBh ;koh c/no ^pdb eo bJh ;h ofjDh^pfjDh ‘u . S'Nh S'Nh dkVQh gqekP bJh ;h g'u ;[nko e/ . u'rk gk fbnk ;h rbQ, y[Zbk ^v[Zbk fuZN/ ozr dk . f;o ‘s/ r{VQh ekbh grVh , j/mK ghbh^yZNh e/;oh . fJe jZE y{zNk ,d{i/ jZE ewzvb . fJ; ;kX^pkD/ ‘u T[B/Q d' tko fgzv d/ r/V/ th bk bJ/ . pu^puk e/ . shih tkoh Pkw d/ x[;^w[;/ ‘u xo B{z nkT[Ad/ dh fe;/ d/;h i/J/ ;{JQhJ/ B/ T[dQh g?V BZg bJh . T[BQ/ MZN ik yapo fdZsh johJ/ BA{z rVQdhnkb/ mkD/ . johnk sZs^gVZsk U;b/ Jh nZgV frnk ;h wZbQ/nkb , eZb/ d[or/ B{z Bkb bJh . E'VQk e[ B/oQk g?D ‘s/ ik Xwfenk ;h frnkBh ih d/ xo . frnkBh ih ni/ nzB^gkDh yk e/ jN/ Jh ;h .rbh ‘u x'Vh dh g?yV ;[D e/ fJe^dw u[ezB/ j' rJ/ . t/bk ;KGD bJh T[BQK y[Zb/ syas/ dh pDdh^;odh UN b? bJh . sK th T[BQK d/ fuZN/ u'r/ dh fJe ezBh fd;dh oJh ;h johJ/ B{z . johnK x'Vh s'A T[Zso g;s"b skD e/ f;ZXk ftjV/ ‘u nk Xwfenk . nkT[Ad/ B/ frnkBh ih B{z nzdo'A ekp{ eoB bJh d[or/ B{z ;?Bs wkosh . frnkBh ih th nZr'A jzY/ tos/ fyvkoh ;B . n?w/A^few/A T[j th ekp{ Bjh ;h nkT[D nkb/ . T[BQK ;odb Ngd/ d[or/ B{z MZN GbtkBh iZc/ ‘u ieV fbnk .T[B{z Ykb pDk e/ nZr/ nZr/ s'od/ MZN ewfoUA pkjo fBeb nkJ/ . fJ; tko frnkBh ih B{z f;ZXh r'bh wko d/D d/ j[ew th j?r/ ;h johJ/ gk; . J/;/ sZs^gVZs ‘u wkoh r'bh frnkBh ih dh pikJ/ d[or/ B{z Iywh eo rJh . w"ek ;zGkbd/ frnkBh ih nZy^co'e/ ‘u e'm/ ‘s/ ik uVQ/ ,bZeV dh gT[Vh okjhA . wro/ wro johnk . T[j ni/ nZX ftueko Jh g[Zik ;h fe frnkBh ih B/ pB/foT[A XZeh gT[Vh ftjVQ/ ‘u gNek wkoh . Bkb Jh johnk th j/mK . T[dQh e[Zb/dko grVh feXo/ ,nkg T[j feXo/ , T[dQ/ jZEbk g;s"b feXo/ .

xo dh fgStkVh rbh ‘u Skb wko e/ frnkBh ih jB/o/ dh UN nzdo oc{^uZeo j' rJ/ ;B. fyfMnk^yfgnk johnk ,xo d/ ihnK B{z ,nKY^r[nKY B{z dpedk fMVedk ,rbh^rb'u eodk T[; tko fco gfjbhnK eJh tkohnK nKr{z Bw'Ph MZbk ,yakbh jZE w[V frnk ;h tkg; .nkgDk j"bdko nkg Iywh eoe/.

g[b; Bkb T[; tko dh b[eD^whNh ‘u frnkBh ih dh nrb/ fdB b"Y/ e[ t/b/ ,joh eu{o wZeh pzfBT[A xkn y'sd/ fgnko/ Bkb pDh gZeh^mZeh B/Vsk ,t/b/^e[t/b/ dh T[BQK dh mfjorko sK Io{o pDdh oJh ,go T[BQK n"y/^Gko/ I'yw ‘u edh BJhA ;h gkfJnk . a a a a agfjbh tko frnk  j'D eoe/ ,fJe dw Bk s/o/ Bkb fgnko/ B/ y[Zbh^v[Zbh e'Jh rZb eoBh nk , Bk frnkBh ih B/ . fJj sK s?B{z nkg B{z Jh fjzws eoBh gT{ , nkBhA^pjkBhA . nkBhA^pjkBhA eh s{z f;ZXk g[ZS bJhA gJh ^‘ frnkBh ih , nkj bZs feZdK rVpV j' rJh <’ T[BQK pZ; n?Bk e[ nky SZVDk ;fji d/Dh ^‘;ZN i/Jh bZr rJh ;h a a a au{bk N[ZN frnk ;h ,Bkb bZs th d' EkwK s'A a a a`’ nZr'A fco u[Zg . T[ZM T[j nkeVh bZs B{z gb';Dr/ Io{o . E'VQk e[ j'o B/V/ B{z s[ohA nkgDh fbys^gVQQs d/ . g[ZS bJhA ^‘Skg/ fezBh e[ tkoh gJ/ ;h g[b; d/ a a a<’

s/ok fJj ;tkb frnkBh ih B{z nZSh^yak;h M[DM[Dh d/ ikT{ . UVe^S'j/ p?m/ , T[BQk mhe soQK j' e/ Y'n bk b?Dh nk fgSKj B{z . fbcah e[o;h ‘s/ . go, T[BQK d/ e[ZP th p'bD s'A fgnko/ B/ mkj eodk T[Zso s/oh nZb B{z trkj wkoBk ^“ fJe^d'^uko tko gJ/ j'D sK dZ;D ` J/BQK sK fiZdD dh ;[os ;zGbh nk , feXo/ th u?B BJhA b?D fdZsh . gfjbK r'o/ jkewK B/ , c/no nkj fuZfNnK^G{fonK B/ . d/;h^d;"oh i/J/ N[ZeV^p'uK B/ nk i/QV/ j[D d/ oki/ pD/ fcod/ nk aaa a a.” Iok e[ o[e e/ T[BQ/ c/n P[o{ j' ikDK nkgD/ ^“ J/QBK d/ xo^xkN dk sK  cZek  BJhA pfunk . xo^jt/bh bhVk^eZgVk ,GKvk^NhAvk ,wkb^vzro ;G e[oe . fJe tko sK J/BQK d/UA uebk^t/bDk se th u[Ze e/ b? rJh ;h g[b; . f;oca fJe P?n puh^bZeV dk ;zd{e . T[j th sK ,gJh fBefbnk BJhA ;h fgSb/ nzdo'A . j[D sK T[j th rbQ^;V frnk j'DK ,y'bK pD/ xo d/ wbp/ j/m dZp^x[ZN j'fJnk .”

“c/no xo^gfotko ,pkb^pZu/ a a a<” s/oh fJ; ;fj^;[Gk dh ,o;wh i/Jh g[ZS B/ fgnko/ B{z fiw/A fJe soQK Bk’ ;[zB fijk eo d/DK . T[;B/ s/I^soko p'b fiw/A ;[Ze/^v{zx/ y{j ‘u bfj ikD/ nK . T[;s'A Bk p'fbnk ikDK mhe soQK , Bk u[Zg Jh fojk ikDK . bVyVkT[Ad/ nkg/ B{z E'VQk e[ ;zGb^;zGkb e/ T[j fco ubdh rZb nrKj s'o{ ^“ frnkBh ih d/ xo'A ;hJhsK ;kdk i/Jh n"os go ;hJh pVh j";b/ nkbh . nKY^r[nKY B{z dZ;^g[ZS e/ vzr^p[Zsk ;kodh rJh . y/s^pzBK tQkT[Adh^phidh oJh. T[dQ/ g/e/ th tkj brdh B{z T[dQh fgZm ‘s/ j?r/ ;h . T[dQk fJe'^fJe g[Zso dhPk th ikD'A T[dQ/ ihD^EhD dk nk;ok pfDnk fonk . ;hJh T[j th pVk j[zdV^j/V ,fgT[ nork , jZv'A^g?o'A w'ebk .fJe tko d/ Skg/ ‘u g[b; frnkBh ih dh EK J/dQ/ g[Zs B{z cV e/ b? rJh ,dhPh B{z . gzdoK e[ ;kb dk ;h T[j w;K .T[B{z p{;No i/bQ ‘u ik vZfenk ibzXo .g[b;hJ/ nkyD ^‘ J/dQ/ g/J/ B{z cVk d/ ,w[zvk b? ik a a a.’ bZG th ikD sK cVkJ/ feZdK . E'V/Q e[ fdBhA T[j e?dh g[Zs bJh Bw/A eZgV/ ;[nk e/ b? rJh ibzXo . T[s'A fpBK dhP/ B{z j'o e'Jh fwb BJhA ;h ;edk . w[beks t/b/ ‘eZbh . T[j XkjK wko wko o'Jh ikJ/ . nzdobk r[ZG^r[pko eZYh ikJ/ . nky/ ^‘fgT[ dh eoBh dh ;Ik w/o/ g[Zs B{z feT[A < feZXo nk ‘B;kca’ n? . ehV/ g?D J/BQK d/ . woB fJj nDnkJh w"s/a a a a.’ wK i[ ;h , BJhA d/fynk frnk pb{o fin pkb ;hyK fgZS/ yVQk .

nZr'A dhPk o'Adh ebgdh wK B{z tkj^brdh u[Zg eokT[Adk frnk . Yko; fdzdk frnk . id T[j Bk Jh o[eh sK Iok e[ sD e/ wK B{z gsk eh efjzdk . efjzdk ^‘ Gkp' eh j' frnk s?nB{z < eh eoh ikBh nK , jkn ` nkg{z s{z w/o/ bJH c'N{nK fbnkJh ;h ,fJe ;okG/ Gkn dh ,fJe Grs ;{zj dh . rQoBk^;kpQ s'A t;kyh nkb/ w/b/ ‘u'A . nkg{z s{z efjzdh ;h ^ g[Zs fJj th Nzr b? tZv/ dBkb ‘u , r[o{nK dhnK c'NnK bkr/ . fJj th w/ok g[Zs , jho/ nk jho/ s/o/ nor/ . nkg{z s{z j[D j?dK eoh ikBh . u[Zg eoe/ , ikj ‘okw Bk’ fgzv B{z . w?B{z e[P BJhA j'D bZrk n?E/ . a a aBkb/ Gkg/ B{z nkyhA cV Bk j't/ , w/oh yksoa a a a .’

fJj ;zB ukbh d/ J/V^r/V dhnK rZbK . a a a c/no E'VQ/ e[ fdBhA T[BQK dhP/ B{z ibzXo'A Xow;kbk G/I fdZsk . fco fszBh e[ wfjBhA fojkn eo fdZsk .”

J/Bk e[ nkyd/ fgnko/ d/ p'bK ‘u dkyb j'fJnk E'VQk e[ ;kj; fco feXo/ rakfJp j' ikDK . nkg^w[jko/ T[;B/ d'B'A jZE f;o ‘s/ pZM/ vZphdko goB/ sZe nZgV ikD/ nK . nrb/ jh fSD goB/ dk fJe gZbk T[dQhnK nZyK ‘u T[wV nkJ/ nZEo{ ;kca eodk bZr/rk s?B{z . s{z xkpohA Bk . fJ; jzM{^tjkn B/ Jh j[D sZe pukJh oZfynk T[B{z .BJhA T[j , j[D sZe eJh tko b[VQe frnk j[zdk. Yfj^Y/oh j' e/ wzik wZbh fgnk j[zdk .fJeZb/ frnkBh ih dk BJhA T[BQk d/ ;ko/ i[ZN dk eEk^fJfsjk;,d[Zy^dod, T[BQK ‘s/ j'J/ I[bw^sPZdd dk e[Zb t/otk , fJe^fJe eoe/ T[Zefonk fgnk J/Qd/ B"jK^g'fNnK ‘s/ . fJj i/ d'^uko nZyo gfVQnk j[zdk sK J/BQ/ fby ^g'u oZyDk ;h fezBk e[P . frnkBh ih d/ o'efdnK^o'efdnK th BjhA ;h o[eDk . j[D th eJh tko J/dQ/ nzdobk T[pkb , i[nko ^GkN/ tKr T[ZSb gT{ T[sKj B{z  . frnkBh ih Bkb r[Z;/^okIh j'D sZe ufbnk ikT{ .nky{ ^“ frnkBh ih s[jhA fbyd/ feT[A BJhA ;kok e[P .ebw^pzd feT[A BJhA eod/ . s[jhA sK gfVU nK . nZm iwksK gk; ehshnK nK . j'o th eJh iD/ nkT[Ad/ ^fwbd/ ofjzd/ ;h s[nkB{z .;[zsso j'Dh ;h s/ik ;{zjh j'DhA ,pkpk ;h p{Mk ;{zj .nkgD/ pko/ BJhA sK T[BQK pko/ Jh fby SZv' . n?Bk e[P gsnk Bk sQkB{z .”

fgnkok p'bh ikT{ , T[BQK nZr'A u[Zg ofjDk . fJ; d/ pUsk I'o gkT[D ‘s/ e[P efjDk Jh efjDk sK pZ; J/Bk e[ ^“ eh bZG{ fgnkok f;nK s?B{z ,Ik w?B{z . fizB/ s[oBk nk UpV^ykpV okjK ‘s/ , fiBQK BZuDk nk sbtko dh Xko ‘s/  ,T[BQK ;kvk fbfynk gVQ e/ BJhA BZuDk . ;kvh Beb E'VQk eoBh nK .w?A , s{z fe;/ d/ wro E'VQh bZr/ ;hJh . J/j sK ;kv/ nzdo'A Jh j[ZM wkoh ;h  fe;/ B/ gJh T[Zm' , ub' .fiZE/ fes/ th tkX^xkN fd;dh nK ,T[dQ/ fybkca yVQ/ j' ikU . a a feT[a J/dK Jh j'Jh ;h Bk fgnkok f;nK a a a<”

efjD Bz{  sK frnkBh ih B/ fJj rZb eJh tkoh nkyh n? fgnko/ B{z . go ,T[BQk d/ X[o nzdo dZp j'Jh b[eh^fSgh ,fJe ghV^uh; poIo{o T[BQK d/ fujo/ ‘s/ nk uVQdh nk U;b/ .fJj ghV^uh; T[BQK nkgD/ p'bK okjhA edh pkjo BJhA nkT[D fdZsh .

fJj ghV^uh; fgnko/ d/ p'bK okjh s/o/ sZe nZgV ikDh nK bZrd/ jZE .

goB/ d/ bV Bkb nZEo{ ;kca eod/ fgnko/ d/ v[;ed/ p'b , uhe tZiD tKr s/o/ sZe nZgV ikD/ nK ^“ r'oh ;oeko B/ sK frnkBh ih d/ gzdoK tfoQnK d/ fJe' fJe g[Zso dhP/ B{z fszBhA e[ wjhBhA fojkm eoe/ G/I Jh fdZsk ;h xo . go a a a go nkj s/oh ekb/ w{zj nkbh fuZNh ;oeko B/ T[Bz{ gskn Jh Bh bZrk feZE/ ygk SZfvnk . uzrk Gbk xo'A u[Zfenk ;h sVe;ko . j/VQ dh j/VQ nk Xweh ;h ezXK NZg e/ , tZv/ sVe/ . frnkBh ih UdD th j? BJhA ;h fgzv . a a ae[Zsh d/ g[Zs ikD bZr/ J/dK th efj e/ rJ/ fuzs' B{z ^“ frnkBh B{z g/P eoe/ w[zvk b? nkJhA nkgDk a a a.”

J/Bk e[ dZ; e/ fgnko/ dk Gfonk rbQk c/o s'A rZu j' ikDK .T[go'^pbh eJh ;ko/ jNe'o/ Go e/ , T[s'QA ofjzdh rZb w;K nZr/ s[oBh nk ^“ c/no Bk j/mfbnK B/ gZbk cVkfJnk Bk T[ZgofbnK fIb/Q nkfbnK B/ .a a ac/no nkyD bZr gJ/ a a an;hA sK fbnKdk Jh BJhA . ;kvk sK T[j w[bIw Jh j? BJhA .a a a;kca w[Zeo rJ/ . a a wK T[dQh , Gkp' e?QAdk jz[dk ;h T[B{z , T[dQk okj d/ydh , o'AJh^e[obkT[Adh B/ gfjbK dhd/ r[nk bJ/ , nzBhA j' rJh ;cak^uZN . c/no ;kj^;s Jh iKdk bZrk . g{oh j' rJh E'VQ/ e[ fuohA . a a ankj frnkBh j'DK dk a a afrnkBh ih dk I' j?rk s/o/ ;kjwD/ Jh nk . J/j Bk dZ;d/ nkgDk d[Zy Bk dZ;D a a .”

nkgD/ ‘s/ nkT[D^fNeN bZrh pks^uhs B{z frnkBh ih B/ U;b/ Jh o'e d/DK . fJPkok eoe/ v'bd/ jZE dk a a a. fJw/A Jh eoe/ nk w[ZY^P[o{ s'A . nkds n? TBQK dh . j[D sZe d/ MZb/ d[ZyK^ePNK dk ,ehs/ ezwK^ekoK dk T[BQK ed/ f;bk BJhA yZfNnk . f;bk sK fJe gk;/ fojk , pks^uhs se BJhA j'D fdZsh nkgd/ ‘s/ .fgnko/ B/ T[jBK dh fJ; p/^o[Zyh ‘s/ fco T[w/A Jh eoBh nK . fyM ikDK T[BQ/ . MZN^gZN r[Z;/ j' ikDk frnkBh ih Bkb .o';k^rZ[;k eodk T[j , T[j s/o/ bkfrT[A th T[Zm yV'T{ . S'jb/ edwhA s[fonk gfjbK r/N se ik g[Zi{ . fco NkJhro B{z X[ZfgUA Skw/A eo{ . T[dQ/ e"b/ ‘u gkDh Go{ .T[dQ/ fjZ;/ dh oZyh o'Nh ehbhUA bkj e/ T[dQh Ekbh ‘u oZy{ . UE'A w[V e'mh nzdo ufbnk ikT{ .fco ,ukj pDk e/ fbnkT{ ;G bJh . J/B/ fuo ‘u T[dQk fjoya^o'j w[Ze ikDK . o';k^r[Z;k bfj^b{j ikDk . fJe^dw ;fji j' ikDk T[BQ/ . s/o/ , frnkBh ih d/ bkr/ p?m , x[ZN'^tZNh ukj ghAdk T[j e'Jh Bk e'Jh ejkDh^feZ;k S/VB bJh fco T[sktbk j' iT{ . feZ;/^ejkDhnK dk sK fJe soQK Bk ‘ Gzvko nk fgnkok . feZ;/ th n?w/A^few/A d/ BJhA w{zj ^i[pkBh d/ ;[D/^;[DkJ/ . ;r'A ,T[d/Q w"ohA Mzfbnk , T[d/Q nk;^gk; tkgfonk ;Zu j[zd/ nk, jehesh ;Zu . g?Ash ^SZsh s'A b? e/ nZi fdB sZe dk n;b'^n;b .

X{sK nkb/ joh ;{zj ,uzBD ;{zj ,B?Dk ;{zj Bkb tktQk fBGdh ;h , frnkBh ih dh . fszB'A f;o/ d/ f;nkD/ ftdtkB^p[ZXhwkB . edh T[j nkJ/ j[zd/ wbQ/nkb ,edh frnkBh ih s[o/ j[zd/ X{shA , r[nKv ^wZEk . fgnkok jo EK Bkb . T[BQ/ pUs e[P f;Zfynk ^;wfMnk fszBK^u"jK s'A . T[BQK dh j[zdh ofjzdh nkg' ftu dh pks^uhs ‘u'A . c/no eB/fvT[A w[fVnk doPB th r/Vk wkoB bZr fgnk . bzr/oh nkbk doPB ;{zj . p{Mk ;{zj , s/ik ;{zj dh sK fuoK s'A mfjorkj ;h wb/Qnkb . T[j fNe/ ofjzd/ ;h eJh eJh fdB frnkBh ih gk; . gVQd/ gVQkT[d/ ofjzd/ ;h pZbk^fdZs/ i/j/ j' e/ .y{j ‘s/ iK o"n nkb/ y/shA . ftu^tko yfjpV th g?d/A ;h nkg'^ftu dh . T{A pfj;pkIh sK ubdh Jh ofjzdh ;h . fJ; ezw bJh wbQ/nkb T[BK B{z ;G s'A tZX ok; nkT[Adk . fJe gk;/ u'n ,d' MkV^p{M/ ,BV/^;oeV/ . Bhw^gjkVh fNZfpnK s/ tbQ yKdhnK grvzvhnK  ‘s/ x[zwdk^d"Vdk pzzs ;{zj th gfjbhnK ‘u edh jZE BJhA ;h nkfJnk  g[b; d/ Bk , Bk fe;/ B{z nkT[D fdZsk ;h wbQ/nkb g[Zi/ B{z .

nkJ/^rJ/ dh ;KG^;zGkb , okyh^d/yh dk izwK fgnko/ f;o . b'V g?D ‘s/ r[bPB gzvs B{z th ‘tki wko bJh iKdh EkfbQnK s'A .

ukj w[Zek e/ nZtb sK fgnko/ B/ fgnko/ B/ e'Jh Bk e'Jh ,fe;/ Bk fe;/ dh ejkDh nkg Jh S/V b?Dh . i/ e'Jh ;[;oh^tQ;sh , e'Jh fYZb^wZm jz[dh fd;/ sK s{z nkg{z gfjb eo bJhA . nkgD/ ‘;kpQ Bkb . nkgD/ y'i^ekoi w{ip .’nkdwh pBkw nkdwh’ ,’nkdoP pBkw tfjPs’ , I' th j? , fiZdK dh th j?rh s/oh fbys dh ;[o^X[oh . T[; w{ip fJPkok wkoB bJh s{z ;zx/ dh th j?rh s/oh fbys dh ;[o^X[oh . T[; w{ip fJPkok wkoB bJh s{z ;zx/ dk , wkB dk iK gkP^gZv/ ‘u'A fe;/ fJe dk BK b? bJhA . E'Vh pUs pks^uhs th eo bJhA , fizBh e[ dk gsk j't/ s?B{z .

fgnko/ B/ s/oh owI U;b/ ;wM ikDh nK . T[BQ/ cZN p{Mk ;{zj pkp/ dk fIeo S/V b?DK . T[dQ/ tZv/^tv/o/ wkJh dk; d/ t;kJ/ fgzv uZe wkJh dk fIeo th io{o eo{ . T[;dh ;kdrh, T[;dh fbnkes ,T[dQ/ f;oV^f;de d/ pUs ;ko/ t/ot/ u/s/ nk T[B{z . fprb/ pkp/ Bkb noiBNhBk ‘u j'J/ skb^w/b s'A b? e/ pzfrnK nkb/ s;hjk^xkN sZe . nZr'A BkJh wkoi/ d/ g[Zb sZe dk T[dQk ;kok ;cao B"jK^g'fNnK ‘s/ T[Zefonk fgnk fgnko/ d/ .

p{Mk ;{zj pkp/ dh eEk S'jD bZrk fgnkok gfjbK sK j[D d/ yZp{nK B{z ;" rkbQ tkj[ . J/QBK dh e[o;h^G[Zy B{z N'N/ j'Jh bfjo dk tZvk ekoB dZ;{ . J/BQK f;o GKitkdh, ;'Xtkdh ,uwVh pukT{ se d/ d'P bkT[Adk ^wVdk , T[j n?bkB eoB tKr nky{ ^“ J/j sK fuZfNnK ^ekfbnK^BhfbnK Bkb'A th j/mK fBZxo rJh/ nk . w?A sK nkjBK^nVk n?Bebkp J/BQK d/ Nhu/ ‘u  Pkwb BJhA j?rk .i/ j[zdk fJj bho' bho Bk j[zd/ . j'o bJhA sK ;w[zd ;{zj , BJhA ;Zu s/ik ;{zj ;[szso dh Pow eod/ .T[BQ/ nkgDh u"sh ;kb g[okDh bkb gkoNh , fjzd e'wfB;N gkoNh ‘u caZN Pkfwb eosh ;h i[bkJh 52 ‘u . T[BQ/ fejk ;h ^ fJe' fBPkB/ nkbhnK d' gkoNhnK fBPkB/ bJh yasoBke j[zdhnK . feZE/ T[j feZE/ nkj e[o;h ya'o/ . jo u"E/ fdB BwK N'bk , Bwh e[o;h ,BwK fBPkB .J/QBK sK iZyDK gZN e/ oZy sh bkb Mzv/ dh .fJj BJhA ;[nko ;ed/ ;kv/ b'eK dk e[P th a a agZeh rZb fJj fJZN norh .”

fJj ;kok e[P fgnko/ B/ frnkBh ih s'A ,s/ik ;{zj ;[szso s'A ,p{Mk ;{zj pkp/ s'A f;Zy ;wMe/ ezm ehsk j'fJnk .p{Mk f;zx pkp/ Bkb sK pUsk Jh brkU ;h fgnko/ dk . fJ; bZr^ brkU ‘u fgnko/ B/ fJe tko pkp/ Bkb E'VQh e[ fizBh S/V^SkV the o bJh ;h , wb/Qnkb nkfJnK . f;ZXk nky fdZsk ;h T[B{z ^“pVk j'o Jh soQK dk BKn n? s[jkvk a a J'j/ fink BK ed/ ;[fDnk BJhA . ehB/Q oZfynk ;h J/j a a a<”

nZr'A p{Mk ;{zj pkp/ B/ osh Go th r[Z;k BJhA ;h ehsk .;r'A d'B'A pkjK T[ZuhnK eoe/ fyV^fyVk e/ jZ;fdnK ,jbe/^c[be/ ;[nkb tork jbek^c[bek i[nkp U;b/ Jh xV bZG fbnk ;h ^“ fgnkok f;nK id w?A izfwnk ;h Bk ,Ud'A Jh w/oh wK B{z gsk bZr frnk ;h fe w?B{z izwD s'A gfjbK jo rZb dk frnkB nK . J/; bJh T[BQ/ BKw p{Mk ;{zj oZy fbnk a a aa wsbp fe w?B{z jo rZb dh ;{M^p{M j?rh nk .”

J/Bk e[ jk;k ^mZmk P?d fgnko/ d/ jh fjZ;/ nkfJnk j't/ ‘eZb/ d/ . BJhA nkw eoe/ pkp/ dk fujok rfjo rzGho jh pfDnk ofjzdk . p'b^pkDh o[Zyh ,eJh tko e"Vh^e[;?bh j'D sZe th g[Zi iKdh .

J/Bk e[ jk;k mZmk P?d fgnko/ d/ jh fjZ;/ nkfJnk j't/ ‘eZb/ d/ . BJhA nkw eoe/ pkp/ dk fujok rfjo^rzGho jh pfDnk ofjzdk . p'b pkDh o[Zyh ,eJh tko e"Vh e[;?bh j'D sZe th g[Zi ikdh .

 a aa ad/P Grs :kdrko bJh T[ZrokJh eoBh ;h eB/fvT[A .T[;koh ew/Nh ‘u'A fszBK B{z pd/P G/iD dh ;ehw gk; j'Jh . ;?eNoh r[ow[Zy ;{zj bbs'A , whs gqXkB eow ;{zj uhwk s/ p{Mk pkpk . ;zB ’58 dh rZb nk fJj .

p{Mk ;{zj N?w s'A E'V/ e[ fdB gfjbK nzrb?Av ik g[Zik nkgD/ yaou ‘s/ . T[rokJh t;hb/ bZGD dh wBPk Bkb . ijkI'A T[Zso f;ZXk e/;o ;{zj frnkBh dk p{jk ik yVekfJnk ^“ w?A d/;'A nkfJnK , oks eZNDh nK a a a.” e/;o ;{zj p{Mk ;{zj pkp/ B{z BJhA ;h ikDdk . sK th T[dQh pI[orh B{z ih nkfJnK nky nzdo b? frnk .oZithA Nfjb ;/tk ehsh . tZyok ewok fdZsk ;"D B{z . okshA ;"D bZfrnK T[;s'A ;fjpB Jh nkfynK pkp/ B{z ^“ w?A s[nkB{z gSkfDnK Bh a a a.” T[ZM d/P s'A nkfJnk jo pzdk e/;o ;{zj frnkBh bJh nkgDk j[zdk ;h ,ikfDnk^gSkfDnk j't/ Gkw/A p/^gSkD .

nZr'A pkp/ B/ gsk eh fejk < efjD bZrk ^“ s{z BJhA ikDdk w?B{z , w?A s?B{z uzrh soQK ikDdK a a a.s{z GeB/ th nkT[Adk j[zdk ;h ,s{z eJh ;kb god/;K ‘u o[bdk fojk . nkIkd fjzd c"I N[ZND s/ jho'Phwk dh spkjh wro'A fco d/P gos nkfJnk . s{z d; ;kb nkgD/ d/P ‘u y/j ykXh .fi; d/ fybkca s{z jfEnkopzd fJBebkphnK Bkb i[fVnk fojk , fco T[/;/ d/P ‘u PoB b? bJh a a a.”

fJe p/^gSkD , PoB nkJ/ pzd/ dh n?Bh o[Zyh p'b^pkDh . e/;o ;{zj frnkBh j'Dh nb;ws nkdwh ;B . T[BQK J/; gk;/ tZb fXnkB Jh Bk fdZsk .pZ; J/Bk e[ fejk nZr'A , T[j th jk;/^jk;/ ‘u ^“ s[;hA th j[D U;/ cozrh dh PoB nkfJUA nK , Gkw/A T[rokjh pjkB/ jh ;jh a a .”

nZr'A p{Mk ;{zj pkpk u[Zg . eh inkt fdzdk .T[dQh u[Zg dk ekoB j'o th ;h . bzvB g[ZifdnK ;ko T[B{z j[ew nk fwfbnk ;h ibzXo'A, gJh ^’pkp/ bbs'A ,pkp/ uhw/A Bkb p{Mk ;{zj dh EK G'bk ;{zj ikJ/rk eB/v/ . T[dQh Xh ofjzdh nk fteN'ohnk . T[j T[rokjh eoB ‘u pUs fJwdkd eo{ .”

p{Mk ;{zj T[dk; j'fJnk ;h iK r[Z;/ , e[P gsk BJhA ;h bZrk e/;o ;{zj B{z .pZ; J/Bk e[ Jh ;[fDnk ;h T[B/Q pkp/ w{zj'A ^“ w?A sK woIh Bkb w[V{z tkg; .”

E'V/Q e[ fdBh e/;o ;{zj B/ e[P gZfbT[A ,e[P :koK^fwZsoK s'A eo eok e/ T[dQh tkg;h bJh fezB/ ;ko/ g"v ‘eZm/ eo fbnKd/ .nZr'A p{Mk ;{zj j'o th ycak j' frnk . T[dQh pKj wo'VfdnK gfjb/ fdB Bkb'A th e"Vk^e[;/bk T[Zso d/ wkfonk T[;B{z ^“ w?A ed/ fe;/ nZr/ jZE BJhA nZv/ . Bk Jh nZvD/ nK . G[Zyk wo ikDk wBi{o nk . w?A sK gkoNh s'A th X/bk Bh fbnk edh . Bk s?s'A b?DK  . s/o/ nor/ rhdh d/P B{z BwhA r[bkwh ‘u c;k e/ nkg{z fy;e/ fcod/ nk .d/P B{z n;bh nkIkdh bJh ;{ofwnK dh b'V n? .e[o;hpkIK dh BJhA . e[oPhpkIK B/ sK wIpQ d/ BKn ‘s/ fJB;kBhns d[cakV eo fdZsh nk . nwho j'o nwho j' frnk . rohp ,fe;kB ,ekw/A ,:'X/ ,j[D th e[o;hpkIK d/ g?oK ‘u o[bh iKd/ nk .w[V s{z whA fgZS/ .i/ s/o/ ‘u e'Jh eDh n? sK a a a.”

J/BQK ;kohnK rZbK pksK dk fgnko/ B{z th gskn . g{oh soQK u/s/ nk T[B{z . go ,T[j Iok j'o soQK dZ;{ . nkgD/ Yzr Bk’ .T[BQ/ efjDk ^“feT[A cVdk g"v pkpk , e/;o ;{zj s'A .T[d/Q jZE^g?o j? BhA ;h Bkb . J/; ezw B{z j'o E'V/ nk uzd/^pkI . jo'I e'Jh Bk e'Jh sfonk j[zdk eB/v/^wohe/^rb?Av . vkbo ^g"Av ‘eZm/ eoB . ny/^n?Bebkp eoBk fjzd[;skB ‘u . v[Zp e/ BJhA wod/ n?j' i/J/ n?Bebkph . J/j pkpk Jh ;h , fiBQ/ jZEhA ewk e/ g"v I'V/ ;h ,ibzXo nkb/ jkb bJh .”

J/j g"vK tkbh rZb dZ;D bZrk fgnkok fco PKs^fuZs j' ikT{ . ekcah ;kok ;fji ^Xhoi oZy e/ pkeh dh rZb g{oh eo{ ^“ e/;o ;{zj Bk ‘n"y/ Gko/ j' e/ pkp/ j'Dh osBh e'bQ ub/ rJ/ . frnkBh ih dh G?D osB'A e'bQ ;UEnkb . nkj e'mh nk i/dQh . T[dQ/ e'b UE/ th pVh tZvh e'mh nk . U;/ Jh opV fwZb ‘u ezw ‘s/ ik bZr/ ,fiZE/ osB'A eodh ;h , sBykj ;Zs g"Av jcas/ d/ . pkpk bbs'A ,pkpk uhwk eB/fvT[A r/Vk wko e/ w[V th nkJ/ ibzXo , go p{Mk ;{zj ji/ th rb?Av . nkgDh X[B ‘u w;s . J/; rZb/ pVk jZmh ;h T[j .ezw fij' fijk th fwb/ , fes/ th fwb/ ,T[BQ/ edh ;zr^Pow BJhA ;h wzBh a a a a.”

ubdh rZb ‘u fgnkoh B/ p{Mk ;{zj pkp/ d/ ezw^jZm dh j'o fJe tkosk th Bkb I'V d/Dh nK . noiBNkJhBk d/ o;hca/ fJbke/ ‘u E'bkokwK nkb/ B"ozr ;{zj d/ cakow nkbh .dZ;Dh J/j th T[BQ/ ‘;kp Bkb Jh n? .ftu^tko sbya j' e/ ,ftu tko ;fji Xhoi oZyfdnK .T[BQ/ nkyDk ^“ nkj i/QV/ s[o/ fcod/ nk ekoK ^w'NoK ‘u tZv/ n?Bebkph ,gZfynK^e{boK w{jo/ p?fmnK th i/BQK dh rowh BJhA bfjzdh ,J/BQK ;j[oh fdnK B/ fSe{ oh; eoBh nk p{Mk ;{zj pkp/ dh . J/BQK B{z nky' yK o[Zr Go uoQh^pkiok ,gZmk^dZEk Jh u[Ze e/ n?E'A UnE/  oZy d/D .BJhA oZy ;ed/ J/j . J/BQK d/ frZN/^r'fvnK ‘u j? BJhA eD osk^wk;k th .fJe fdB th fes/ tkYh^N'eh nkbk ezw eo d/ dZ;D . fJj p{Mk ;{zj Jh ;h . fiBQ/ fJe wjhB/ ‘u J/BhnK SZbhnK s'VhnK ,J/BhnK s'VhnK yVQ/ NKfvnK Bkb'A ,tZv/^tZv/ p'o/ d'BK w'fYnK ‘s/ bNek e/ , fe T[BQK ‘u'A fJZeh e[n?BNb dkD/ fBeb/ ;h , p'gokwK nkb/ Bozr ;{zj d/ cakow ‘s/ o;hb/ . J/dK j[zd/ nk ezw . J/QB{z efjzd/ nk f;oV^f;de . n?j' i/J/ pzd/ Jh s[od/ nk ekwK b'eK Bk’ i[V e/ . T[d'A ji/ pkpk fe;/ bfjo Bkb BJhA ;h i[fVnk . ezw^eko bZGdk ^bZGdk ik ofbQnk ;h fpbr/ pkp/ Bkb , noiBNhBk .UE'A a a a aUE'A pZ; uVQ c/n gZeh bhj/ . gfjbK feosh e"wfB;N ,c/no bkb e"wfB;N ,c/no goik^wzvb bfjo ,c/no Be;bpkVhnk . uZb ;' uZb , o[fenk BJhA fes/ nZX^ftukb/ .Bk Jh fgZSb^ya[oh s[fonk Go th . yahob/ dw sZe jko Bh wzBh .”

p{Mk ;{zj pkp/ dh eEk^tkosk dZ;d/ fgnko/ Bkb UdK BJhA j'Dh fiZdK dhP/ dk , pfuZso ;{zj wk;No dk jkb^jtkb dZ;fdnK j[D/ j'Jh ;h , E'VQk e[ fuo gfjbK .j[D Bk T[dQ/ rb/ dk rZu GoBk ,Bk Jh jNe'o/ ;[DkJh d/D/ . j[D T[dQk ozr^Yzr Jh pdb frnk bZGDK nk s?B{z . nihp soQK dh fbPe^uwe,GyaD^NfjeD bZr g?Dh nK T[dQ/ w{zj^fujo/ ‘s/ .nZyK dh f;bQ^;bkpQ B/ nkgD/ Yzr dh Gkn wkoB bZr g?Dk .j[D s?B{z fgnko/ nzdo fJe tZyoh soQK dk fgnkok dkyab j' frnk bZr{ . T[dQ/ s/I^soko p'b g{oh rVQewhA b?n ‘u s/o/ sZe nZgVd/ nkyDr/ ^“ feT[A ekek  mhne nk J/j a aa .eh BK s/ok a a aa jK ,nkfJnk u/s/ ,gowihs .ekek gowihs gsnk Jh j'DK s?nB{z a a a. gsk fe BJhA gsk ` p{Mk ;{zj pkp/ d/ yahob/ N?w dk .BkJh wkio/ nkb/ g[b d/ ;ke/ dk ,bkP fbnk oZyh ;h fiZE/ pzfrnK nkb/ o?;N^jU; ‘u r'bhnK wko e/ .J/j sK fjzws eo bJh ;h feP'oh bkb B/ ,bbs'A pkp/ ,fprb/ pkp/ B/ ,j'oBK eJhnK B/ obQ^fwbQ e/ .dopkok  ;{zj fYb'A dh ehsh fes/ G[bDh nk fe;/ B{z . T[B/Q g?oth ehsh n?B vN e/ .skoe[zv/ tehb B{z Bkb fbnk .fdZbh nkb/ skoe[zv/ B{z .gsnk Jh j'DFK s?B{z e"D ;h Gbk skoe[zv/ .gsnk nk fe BJhA gsk < T[j tehb th ;h pVk tZvk s/ ;hJh th XVZb/dko .T[j w[fynk th ;h wB[ZyK d/ jZeK^je{eK dh okyah eoB nkbh ;Gk dk . eh BK T[dQK Gbk fink^wkB[Zyh nfXeko ;Gk .T[BQ/ gk fJs/ ;ko/ eksb tZN'^tZN fe .BJhA sK fwZNh o'bQ sh ;h ;kXk ;{zj fvgNh B/ .

gsnk Jh j'DK s?B{z . ;Zso ;zB d/ ;Zsw/A whBQ/ dh ;skJh skohe B{z Pkw d/ x[;w[;/ ‘u p{Mk ;{zj pkpk ;?eb ‘s/ o;{bg[o nkb/ eZu/ okj/ s[fonk iKdk  ;h Bro fgzv B{z fXnkB .wro'A cb"o nkbh g[b; B/ ihg T[dQ/ ;?eb ‘u fbnk wkoh . T[B{z eZu/ okj ‘u fvZr/ B{z ;?eb ;w/s ihg ‘u ;[ZN e/ cb"o nkb/ vke^pzrb/ b? rJ/ .UE/ p?m/ ;kXk ;{zj fvgNh B/ brd/ jZE pkp/ B{z ik g/P ehsk ibzXo ,tZv/ ;kpQ e'b , nr'A tZvk ;kpQ ,fvgNh Bkb'A th pkr'A^pkr .;Nke dhjd/ ;h T[B{z ;kjwD/ .n?vk tZvk wkoek wkfonk ;h T[BQ/ . fJe fpnk;h ;kbk ftoX pkpk ;?eb s'A j/mK ;[ZN e/ frqcsko ehsk ;h T[dQh jfEnkopzd rakod B/ .J/d{z tZvh fiZs j'o eh j' ;edh ;h T[dQh ,T[d/ wfjew/A dh .

j'o ;[D nZr/ ^ T[BQ/ p/VhnK jZEeVhnK ‘u ieV/ pkp/ B{z ;ezdoh j?AeV ‘u gsk eh g[fSnk < T[BQ/ g[ZfSnk ;h ^“ j[D dZ; p{Mk f;nK s/o/ Bkb eh ;b{e eoK <” pUsh d"V^X[Zg eoe/ ;oho'A pUs Jh fbZ;/ j'J/ pkp/ dh ;[o Gkw/A rVQewhA BJhA ;h oJh ,sK th nZr'A m'ewK i[nkp fdZsk ;h T[B{z . T[B{z fejk ;h pkp/ B/ ^“ i/ sK ;[gkoh s'A soZeh eoe/ ;gov?AN pfDnk sK s{z rohp fe;kB dk g[Zs j'DK ,w?B{z SZv d/ , sK fe w?A rohp fe;kBK dh j'o ;/tk eo ;eK , i/ s{z fe;/ ikrhodko xokD/ ‘u'A nK sK w?A s/ok iwksh d[PwD nK ,w?B{z r'bh wko d/ a a a a.”

nZr'A tZvk ;kpQ u[Zg . p'bdk th eh . nzdo'A nzdo ftZ; x'bdk fonk .ftZ; x'bd/ B/ T[BQ/ pkp/ B{z w[V fvgNh d/ jtkb/ eo fdZsk .;kXk ;{zj d/ .;kXk ;{zj B/ pkp/ B{z fco fbnk ;[ZfNnk pzfrnK nkb/ s;hjk xkN ‘u . g[ZS^frZS bJh ,oks Go g[ZS^frZS j[zdh oJh g[b;hnK nkbh , nZr'A pkp/ B/ Bk e[P dZ;Dk ;h ,Bk dZf;nk . T[BQK wko wko T[dQh d"D s'V fdZsh . c/n gsk eh ehsk . T[j' ehsk I' eod/ j[zd/ g[b;hJ/ . nXw'J/ pkp/ B{z Pjhd eo fdZsk E?jhA , gfjbK d'BK mkD/dkoK B/ fJe^fJe r'bh wkoh , fvgNh ;kXk ;{zj B/ d' wkohnK . c/n ;Zu/ j'D bJh bkP u[Ze e/ BkJh wkio/ b? nkJ/ .fJe T[iV/ fij/ gb ‘s/ feskp ;h fJe ekgh . T[dQh EK gVk^g;s"b oZy e/ g[b;^w[ekpb/ dh yakBk g{oh ehsh . go ih, b'e feZE/ wzBd/ nk n?v/ tZv/ M{m^e[cao B{z .dZ; wzBd/ nk ` BJhA Bk wzBd/ a a a.”

s?B{z BhwhA gkJh p?m/ B{z fgnkok fJe^dw fyM e/ gT{ ^“ U w?A s?B{z eh g[ZSdK ,s{z nZr'A p'bdk Jh BJhA . eh BK s/ok a a ajK ;Zu , gowihs ekek s?B{z a a as?B{z gsnk th nk e[P fe fBok^g[ok ebw^x;hN Jh j?rK ,s{z sK X"D Jh j'o soQK ;[ZfNT[A nk j/mK B{z . uZb j'o BJhA sK s{z dZ; gJh fvgNh ;kXk ;{zj s'A fpBK j'o e/dQh vhNh ;h p{Mk ;{zj B{z cVB dh .gsnk fe BJhA gsk a a a< a aa U s{z sK p'bdk^e[;edk Jh BJhA . w{zj JhA gsk ,d{ik fvgNh T[wokU ;{zj ;h ,wK worh bZrdh . a a aU s?B{z fJj th BJhA gsk , d{ik fvgNh T[wokU ;{zj , T[wokU ;{zj .dbhg ;{zj Nfgnkb/ d/ uku/ dk gZ[s . a aa BJhA gsnk U s/o/ gZb/ th e[P fe BJhA . s{z w/ok f;o T{JhA uZNh ikBK n?B/ fuo dk . uZb dcak j' J/E'A .nkfJnk tZvk y'ieko .n?j' i/J/ j'o nK s/o/ e[brd/ . s/o/ T[Zgob/ ,s?B{z n?Xo B{z s'oB nkb/ . a a aU s[jhA sK ezio fdU e[o;hpkiK Bkb'A th fBZxo/ gJ/ nK . s[jhA sK ofjzdh th frZb rkbQ SZvDh nK ,n?; ‘;kpQ Bk’ .fBo/ toe/ ekb/ eoe/ s[jhA t/uDk nk ;kB{z .w[Zb tZNDK p{Mk ;{zj pkp/ dk , ;zs ;{zj frnkBh dk .i/VQk T[Zmdk s[o g?Adk w{zj uZe e/ n?Xo B{z a a a.”

fgnko/ dh dpe^fMVe ;[D e/ s/ok M[fenk f;o ofjzdk th BhwK j' ikT{ . fJ; bJh BJhA fe s?B{z gsk fe d{ik fvgNh e"D ;h , eh BK ;h T[dQk .Gok e/dQk ;h T[j .J/; ;ko/ e[P dh ikDekoh j?rh nk s?B{z . s?B{z sK fJj th gsk fe T[wokU ;{zj B/ BJhA ;h wkoBk p{Mk ;{zj B{z .T[BQ/ frcqskoh dZ; e/ i/b G/iDk ;h T[B{za .ndkbsh ekotkJh bJh . s/o/ e'b/Q T[wokU ;{zj B{z fwb/ wzieh d/ yak; yak; fgzvK dk t/otk th j?rk . pkp/ dh izfvnkbhJ/ dopkok ;{zj d/ uku/ w/jo uzd B/ dpek th wkfonk ;h T[wokU ;{zj B{z . T[BQ/ fejk ;h ^‘ yapodko i/ jZE gkfJnk p{Mk ;{zj B{z J/E/ nkJ/ B{z .J/E/ T[j j'o fes/ BJhA w/o/ xo mfjodk . yakBdkBh eKro;h w/jo uzd d/ xo.’

p{Mk ;{zj pkp/  d/ ezw^Yzr ,T[B{z fwbe/ oJ/ b'e^fBZx dk e[Zb t/otk s/o/ gk; j[zfdnK j'fJnk th s/s'A u[Zfenk ikDK fgnko/ w{jo/ . s?B{z bZrDK s{z nkgD/ nkg sZe f;wN/ ;fjD eoe/ SkJh j'Dh nk s/o/ ‘s/ .f;oca feskph ^ekrih wrIwkoh eod/ ofjD  eoe/ ,s?B{z fJe soQK dk fjoya j[zdk bZr{ , r[Z;k th nkT{ nkgD/ nkg ‘s/ Pow th fe s{z sK ni/ p{Mk ;{zj^s/ik ;{zj tor/ w{jobh gkb f;deh^f;oVh :'fXnK sZe f;wfNnk fojK .s?s'A sK T[BQK dh feos^xkbDk th uzrh soQK ;KGh BJhA rJh nkgD/ fPPK^PkfrodK bJh . j[D s{z w/dkB ;{zj ,fgnkok ,pfuZso ;{zj wk;No ,pzs ;{zj frnkBh tor/ ,ihAd/ PjhdK d/ ekoBkw/ eQ/V/ yks/ ‘u gkJ/Ark .e/V/ ‘;kpQ Bkb g[Zid/ eo/Ark nrbh ghVQh B{z .s?B{z bZrDK i/ s{z gkJ/Ark .e/VQ/ ‘;kpQ Bkb g[Zid/ eo/Ark nrbh ghVQh B{z . s?B{z bZrDK i/ s{z T[; gVQkn d/ frDw/A^u[Dw/A BkfJeK dh EK , T[; :[Zr dk ;KMk nwb^eow fbnk j[zdk nkgDh eko^tbQrD ‘u , T[; ‘;kpQ Bkb ehsh j[zdh wPeg/uh , sK :[Zr^BkfJe c'N'^co/wK ‘u ieV/ j'D dh EK f;oK ‘u phV/ j'D/A ;h w[zv/^e[VhnK d/ .f;nk;h^;wkih nwb s[fonk ofjDk ;h fJe^;ko . j[D tKr y/j^yokp BJhA ;h j'Dh j[D dh ghVQh .

nkgD/ nkg ‘u jhDk j'J/ s'A s/s'A Bk f;o u[Zfenk ikDK T[Zgo B{z ,Bk fBrakj fwbDh nK fgnko/ Bkb .

fJ; tko fgnko/ dh EK s{z j'J/Ark o'D^jkek . rZu Gfonk ikDK s/ok .nZyK ‘u BwhA th soB bZr g?Dh nK s/o/ .s{z nzdo/^nzdo o'J/Ark th Io{o ,jT[ek Gkw/A fgnko/  B{z ;[D/ Bk ;[D/ .

s{z Pow;ko j'J/ B/ ,Bk T[ZmD I'rk ofjDk ,Bk p?m/ ofjD I'rk .

nkgDh EK fyM/^yg/ fgnko/ d/ eVw/A p'b fco s/o/ wZE/ ‘u nk tZiD/ nK ^“ T[Zmdk^trQdk fe BJhA a a a a.BJhA sK SZvK c/J/ e[Zsk a a a< s[jhA b'e j?Jh J/;/ b?e .”

e[o;h s'A T[Zmd/ fgnko/ d/ b[VQed/ edw ;Zu^w[Zu Jh r/N tbQ B{z fBeb s[oB/ nK .

fJj sK frnkBh pzs ;{zj B/ fjbd/ jZE dk fJPkok eoe/  fgnko/ B{z o'eDK ,BJhA T[B/Q NkJhro dh ;zrbh y'QbD bZr/ B/ xZN BJhA eoBh .

~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~

ਜੁਬਾੜੇ

 ਲਾਲ ਸਿੰਘ

ਮੰਡੀਆਂ ਨੂੰ ਜਾਂਦਾ ਕੱਚਾ ਰਾਹ ਪੱਕੀ ਸੜਕ *ਚ ਤਬਦੀਲ ਹੋ ਗਿਆ । ਤਿਕੋਣੇ ਮੋੜ ਦੀ ਚਹਿਲ ਪਹਿਲ ਕਈ ਗੁਣਾਂ ਵੱਧ ਗਈ । ਛੋਟੀ ਪੁਲੀ ਦੇ ਇੱਕ ਪਾਸੇ ਉੱਬਲੇ-ਆਂਡੇ, ਚਿਕਨ-ਚਿੱਲੀ ,ਗੁਰਦੇ-ਕਪੂਰੇ ਵਿਕਣ ਲੱਗ ਪਏ , ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਟਿੱਕੀਆਂ-ਸਮੋਸੇ ਗੋਲ-ਗੱਪੇ, ਛੋਲ-ਭਟੂਰੇ ।

ਗਲੀਆ-ਮੁਹੱਲੇ ,ਪਿੰਡ-ਗਰਾਂ ਗਾਹ ਕੇ ਮੁੜੇ ਸਬਜ਼ੀ-ਭਾਜੀ ਰੇੜੇ-ਰਿਕਸ਼ੇ ਸ਼ਾਮ ਵੇਲੇ ਦੀ ਵੇਚ ਵਟਕ ਲਈ ਇੱਕ ਦੂਜੇ *ਚ ਆ ਫਸਦੇ । ਬੱਸ ਅੱਡੇ ਵੱਲ ਦਾ ਗੇੜਾ ਲਾ ਕੇ ਪੁੱਜੀਆਂ  ਸ਼ਿਮਲਾ-ਬੰਬੇ ਕੁਲਫੀਆ , ਫ਼ਲ-ਫਰੂਟ,ਖਿੱਲਾਂ-ਰੇੜੀਆ ਨੇ ਅਪਣੀ-ਅਪਣੀ ਥਾਂ ਪੱਕੀ ਮੱਲ ਲਈ ਸੀ ।

ਏਨੀ ਸਾਰੀ ਗਹਿਮਾ-ਗਹਿਮੀ ਦੇਖ ਕੇ ਸੇਠ ਰਾਮ ਗੋਪਾਲ ਦਾ ਉਦਾਸ ਉਦਾਸ ਰਹਿੰਦਾ ਚਿਹਰਾ ਇਕ ਖੁਸ਼-ਪ੍ਰਸੰਨ ਦਿਸਣ ਲੱਗ ਪਿਆ । ਲੱਗਦੇ ਹੱਥ ਹੀ ਉਸਨੇ ਆਪਣੇ ਵੱਡੇ ਪੁੱਤਰ ਬਨਵਾਰੀ ਨੂੰ ਹੁਕਮ ਵਰਗੀ ਸਲਾਹ ਦੇ ਮਾਰੀ – “ ਬਨੀ ਪੁੱਤ ਹੁਣ ਢਿੱਲ-ਮੱਠ ਨੀ ਕਰਨੀ । ਏ ਗੱਲ ਆ ਪਈ ਹੁਣ ਵੇਲਾ ਬੜਾ ਨਫ਼ੀਸ ਆ । ਬਣਾ ਲੈ ਮਾਰਕਿਟ ਆਲੀਸ਼ਾਨ । ਇੱਕ-ਦਮ ਟਿੱਪ-ਟਾਪ । ਛੱਤ ਲੈ ਬੂਥ । ਸਾਰੇ ਨਈਂ ਤਾਂ ਅੱਧੇ ਕੁ , ਸੜਕ ਵੰਨੀ ਦੇ । ਬਾਕੀ ਦੇ ਫੇਅਰ ਸੇਹੀ ਭਾਅ ਚੜ੍ਹੇ ਤੇ  … । ”

ਬਨੀ ਜਾਣ ਲੱਗਾ ਸੀ ਕਿਧਰੇ , ਪਿਤਾ ਦੀ ਆਗਿਆ ਸੁਣ ਕੇ ਥਾਏਂ ਰੁਕ ਗਿਆ । ਉਸ ਵੱਲ ਬੜੇ ਧਿਆਨ ਨਾਲ ਦੇਖਿਆ । ਉਹ ਹੈਰਾਨ ਸੀ ਕਿ ਉਸਦਾ ਪਿਉ ਰਾਤੋ–ਰਾਤ ਕਿਵੇਂ ਬਦਲ ਗਿਆ । ਕ੍ਹੱਲ ਤੱਕ ਤਾਂ ਉਸ ਨਾਲ ਬੋਲ-ਕਬੋਲ ਹੀ ਕਰਦਾ ਆਇਆ ਸੀ । ਖਫ਼ਾ ਹੁੰਦਾ ਰਿਹਾ ਸੀ ਉਸ ਤੇ । 

ਨਿੰਦਦਾ-ਭੰਡਦਾ ਰਿਹਾ ਸੀ ਉਸਦੇ ਕੀਤੇ ਨੂੰ  - “ ਕਿਉਂ ਰੋੜੀ ਜਾਨਾਂ ਐਨਾ ਪੈਹਾ ?  ਏ ਗੱਲ ਆ , ਕਿਉਂ ਭਰੀ ਜਾਨਾਂ ਕਿਸ਼ਤਾਂ ਰੇਤੇ-ਟਿੱਬੇ ਦੀਆਂ । ਲਾਹ ਏਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਗਲੋਂ । ਏਹ ਗੱਲ ਆ ਪਈ , ਮਾਰ ਮੱਥੇ ਕਿਸੇ ਹੋਰਸ ਦੇ । ” ਕੱਲ ਤੱਕ ਉਹ ਉਸ ਉੱਤੇ ਹੀ ਨਹੀਂ ,ਹਰ ਇੱਕ ਤੇ ਖਫ਼ਾ ਸੀ । ਖਿਝਿਆ-ਖਪਿਆ ਪਿਆ ਸੀ ਆਪਣੇ ਆਪ *ਚ । ਬੁਰਾ-ਭਲਾ ਕਹਿੰਦਾ ਰਿਹਾ ਸੀ ਪ੍ਰਸ਼ਾਸਨ ਨੂੰ । ਖ਼ਾਸ ਕਰਕੇ ਬੀਬੀ ਮੰਤਰੀ ਨੂੰ । ਉਸਦੀ ਕਾਰਕਰਦਗੀ ਕਾਰਨ ਹੀ ਉਸਨੂੰ ਆਹ ਦਿਨ ਦੇਖਣੇ ਪਏ ਸਨ । ਉਸਦਾ ਭਲਾ-ਚੰਗਾ ਅੱਡਾ ਉੱਖੜਦਾ ਹੋਇਆ  ਸੀ । ਸ਼ਹਿਰੋਂ ਇਮਲੀ ਚੌਕ ਅੰਦਰੋ । ਕਿਥੋਂ ਉਹ ਬਾਜ਼ਾਰ ਵੱਲ ਨੂੰ ਖੁੱਲਦੀ ਪਿਤਾ-ਪੁਰਖ਼ੀ ਹੱਟੀ ਪਿਛਵਾੜਿਉਂ ਅਰਾਮ ਨਾਲ ਉਠਦਾ । ਮੂੰਹ-ਅੱਖਾਂ ਤੇ ਛਿੱਟੇ ਮਾਰ ਕੇ ਬੜੇ ਸਹਿਰ-ਧੀਰਜ ਨਾਲ ਪਹਿਲਾਂ ਬੈਠਕ ਦੀ ਕਾਰਨਸ ਤੇ ਸਜਾਈ ਦੇਵੀ ਮਾਂ ਦੀ ਮੂਰਤੀ ਨੂੰ ਡੰਡਵੰਤ ਪ੍ਰਣਾਮ ਕਰਦਾ ,ਫਿਰ ਵਿਚਕਾਰਲਾ ਲਾਘਾ ਲੰਘ ਕੇ ਦੁਕਾਨ ਅੰਦਰਲੀ ਸ਼ਿਵਾ ਦੀ ਗੱਦੀ ਨੂੰ ।

ਹੱਟੀਓ ਬਾਹਰ ਡਿੱਠੇ ਤਖ਼ਤ-ਪੋਸ਼ ਤੇ ਆਸਣ ਗ੍ਰਹਿਣ ਕਰਨ ਤੱਕ ਸਬ਼ਜੀ ਭਾਜੀ ਖ਼ਰੀਦਣ ਵਾਲੇ ਉਸਦੇ ਅੰਗੇ ਮੁੱਲ ਤੇ ਬੋਲੀ  ਦਿੰਦੇ । ਉਸਦਾ ਕੰਮ ਹੁੰਦਾ ਸੀ ਬੋਲੀ ਹੋਏ ਮਾਲ ਵਿੱਚੋਂ ਚੁੰਗੀ ਕੱਢਣਾ ਤੇ ਬੈਹੀ-ਖ਼ਾਤਾ ਭਰਨਾ । ਡੇੜ-ਦੋ ਘੰਟਿਆ *ਚ ਇਕੱਠੀ ਹੋਈ ਭੀੜ ਸਾਰੀ ਦੀ ਸਾਰੀ ਖਿੱਲਰ-ਬਿਖਰ ਜਾਂਦੀ । ਵੇਚਣ ਵਾਲੇ ਵੇਚ ਤੁਰਦੇ । ਖ਼ਰੀਦਦਾਰਾਂ ਤੋਂ ਉਗਰਾਹੀ ਰੋਕੜ ਉਸਦੇ ਗੱਲੇ *ਚ ਢੇਰੀ ਹੋ ਜਾਂਦੀ  ।

ਕਰਦਾ ਉਹ ਹੁਣ ਵੀ ਇਵੇਂ ਹੀ ਸੀ । ਰੋਕੜ-ਚਿੱਲਰ ਹੁਣ ਵੀ ਉਸਦੇ ਹੀ ਗੱਲੇ *ਚ ਢੇਰੀ ਹੁੰਦੀ ਸੀ , ਪਰ ਹੁਣ ਉਸਨੂੰ ਪਹਿਲਾਂ ਵਰਗੀ ਸੌਖ ਨਹੀਂ ਸੀ ਰਹੀ । ਹੁਣ ਉਸਨੂੰ ਤੜਕਸਾਰ ਉੱਠਣਾ ਪੈਂਦਾ । ਸ਼ਿਵਾ ਦੀ ਗੱਦੀ ਹੇਠੋਂ ਬੈਹੀ-ਖਾਤੇ ਚੁੱਕ ਕੇ ਵੱਡੇ ਸਾਰੇ ਝੋਲੇ *ਚ ਪਾਉਦੇਂ ਪੈਦੇਂ । ਰੋਕੜ ਸੰਦੂਕੜੀ ਨਾਲ ਚੁੱਕਣੀ ਪੈਦੀ । ਫਿਰ ਕਦੀ ਉਹ ਮੋਹਣੀ ਨੂੰ *ਵਾਜ਼ ਮਾਰਦਾ ਸਕੂਟਰ ਤੇ ਛੱਡ ਆਉਣ ਲਈ ਛੋਟੇ ਪੁੱਤਰ ਮਨਮੋਹਣ ਨੂੰ , ਕਦੀ ਵੱਡੇ ਬਨਵਾਰੀ ਨੂੰ । ਜੇ ਉਹ ਢਿੱਲ-ਮੱਠ ਕਰਦੇ ਜਾਂ ਕਿਧਰੇ ਬਾਹਰ ਅੰਦਰ ਗਏ  ਹੁੰਦੇ ਤਾਂ ਮਜਬੂਰਨ ਉਸ ਨੂੰ ਰਿਕਸ਼ਾ ਲੈਣੀ ਪੈਦੀ । ਉਸ ਦਿਨ ਬੋਹਣੀ ਵੇਲੇ ਹੱਥੋ਼ ਛੱਡੇ ਅਠਾਰਾਂ-ਵੀਹ ਰੁਪਈਏ ਉਸਨੂੰ ਸਾਰਾ ਦਿਨ ਬੇ-ਚੈਨ ਕਰੀ ਰੱਖਦੇ । ਤੜਪਾਈ ਰੱਖਦੇ ਇੱਕ ਤਰਾਂ ਨਾਲ  । ਇਸ ਤੜਪ ਬੇਚੇਨੀ ਤੋਂ ਬਚਣ ਲਈ ਉਸਨੇ ਕਈ ਵਾਰ ਪੈਦਲ ਯਾਤਰਾ ਵੀ ਪਾਈ , ਘਰੋਂ ਮੰਡੀ ਤੱਕ । ਉਸ ਦਿਨ ਨਕਦ-ਨਰੈਣ ਤਾਂ ਭਾਵੇਂ ਬਚਿਆ ਰਹਿੰਦਾ , ਪਰ ਉਸਦੀ ਭਾਰੀ ਭਰਕਮ ਦੇਹ ਸਿਰੇ ਦੀ ਨਿਢਾਲ ਹੋਈ ਰਹਿੰਦੀ । ਮੰਡੀ ਪੁੱਜ ਕੇ ਨਾ ਉਸਤੋਂ ਠੀਕ ਤਰਾਂ ਬੈਠਿਆ ਜਾਂਦਾ ਤੇ ਨਾ ਸੈਹੀ ਤਰਾਂ ਰੋਕੜੇ ਭਰੇ ਜਾਂਦੇ ।

ਉਹ ਖਿਝਦਾ , ਕਲਪਦਾ ਬੁਰਾ ਭਲਾ ਬੋਲਦਾ ਕਈਆਂ ਨੂੰ ।

ਉਸਦੀ ਪ੍ਰਧਾਨਗੀ  ਵਾਲੀ ਵਪਾਰ ਮੰਡਲੀ ਵੀ ਉਸਨੂੰ ਜ਼ਹਿਰ ਦਿੱਸਣ ਲੱਗ ਪਈ ਸੀ । ਉਹਨਾਂ *ਚੋ ਕਿਸੇ ਨੇ ਵੀ ਉਸਦਾ ਸਾਥ ਨਹੀਂ ਸੀ ਦਿੱਤਾ । ਕਿਸੇ ਇੱਕ ਨੇ ਵੀ ਉਸਦੀ ਹਾਮੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਭਰੀ । ਬੀਬੀ ਮੰਤਰੀ ਨੂੰ ਮਿਲਣ ਲਈ । ਕਹਿਣਾ-ਪੁੱਛਣਾ ਤਾਂ ਉਸ ਨੇ ਹੀ ਸੀ ਪ੍ਰਧਾਨ ਹੋਣ ਦੇ ਨਾਤੇ ਕਿ - “ ਥਾਵਾਂ ਹੋਰ ਜੁ ਹੈਗੀਆ ਸਨ ਸ਼ਹਿਰ ਦੇ ਐ ਗੋਰੇ । ਕਮੇਟੀ  ਦੀ ਹੱਦ-ਹਦੂਦ ਅੰਦਰ ਆਉਂਦੀਆਂ ਸਨ ਦੋਵੇਂ । ਫਿਰ ਕੋਹ ਭਰ ਹਟਵੀਂ ਥਾਂ ਕਿਹੜੀ ਕਸਰੋਂ ਪਾਸ ਕਰਵਾ ਲਈ ਮੰਡੀਆ ਲਈ , ਨਿਰੀ ਪੁਰੀ ਉਜਾੜ-ਰੱਕੜ । ”

ਉਸਦੇ ਵਾਰ-ਵਾਰ ਕਹਿਣ ਤੇ ਕੋਈ ਵੀ ਉਸਦੇ  ਨਾਲ ਨਹੀਂ ਸੀ ਤੁਰਿਆ ਨਾ ਕੋਈ ਅਹੁਦੇਦਾਰ , ਨਾ ਕੋਈ ਸਾਧਾਰਨ ਮੈਂਬਰ ।

ਉਸਨੂੰ ਲੱਗਾ, ਉਸ ਵਾਰ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਦੀ ਨਹੀਂ ਸਿਰਫ਼ ਉਸਦੀ ਪਿੱਠ ਲੱਗੀ ਸੀ , ਇਕੱਲੇ ਦੀ । ਵਿਤੋਂ ਵੱਧ ਹੇਠੀ ਹੋਈ ਸੀ । ਉਸਦੇ ਜ਼ੋਰ ਪਾਉਣ ਤੇ ਹੀ ਬਾਜ਼ਾਰ ਵਾਸੀਆਂ ਨੇ ਅੱਗੇ ਕੀਤਾ ਸੀ ਬੀਬੀ ਨੂੰ , ਲਗਾਤਾਰ ਜਿੱਤਦੇ ਆਏ ਉਸਦੇ ਜਾਤ ਬਰਾਦਰੀ ਭਾਈ ਬੰਦ ਨੂੰ ਪਿੱਠ ਦੇ ਕੇ । ਕਈ ਵਾਰ ਤੋਲਿਆ ਵੀ ਸੀ ਬੀਬੀ ਨੂੰ ਲੱਡੂਆਂ-ਸਿੱਕਿਆ-ਨੋਟਾਂ ਨਾਲ ਚੋਣਾਂ ਵੇਲੇ । ਹੁਣ  !  ਬੀਬੀ ਨੇ ਪੁੱਛਿਆ ਤੱਕ ਨਹੀਂ ਸੀ ਉਸਨੂੰ । ਧੇਲਾ ਮੁੱਲ ਨਹੀਂ ਸੀ ਪਾਇਆ ਉਸਦਾ  । ਆਪਣੇ ਧੀ-ਜੁਆਈ ਮੂਹਰੇ ਰੱਖ ਲਏ ਸਨ ਲਾਹਾ ਖਟਾਉਣ ਨੂੰ । ਐਨ ਠੋਕਵੇਂ ਪੈਸੇ ਵਟਾਏ ਸਨ ਮੰਡੀ ਬੋਰਡ ਤੋਂ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਟੋਟਿਆ-ਟਿੱਬਿਆਂ ਦੇ । ਪਤਾ ਸਭ ਨੂੰ ਸੀ ਅੰਦਰੋ-ਅੰਦਰੀ । ਔਖੇ ਸਾਰੇ ਸਨ ਪਰ ਕੂਇਆ ਕੋਈ ਨਹੀਂ  ਸੀ ਉਭਾਸਰ ਕੇ । ਇੱਕ ਵੀ ਸ਼ਬਦ ਮੂੰਹੋਂ ਨਹੀਂ ਸੀ ਕੱਢਿਆ ਕਿਸੇ ਵੀ ਵਣਜੀ-ਵਪਾਰੀ ਨੇ । ਉਲਟਾ ਹਾਰ ਪਾਏ ਸਨ , ਗੁਲਦੱਸਤੇ ਫੜਾਏ ਸਨ ਮੰਤਰੀ ਬੀਬੀ ਨੂੰ ਉਦਘਾਟਨੀ ਰਸਮ ਵੇਲੇ । ਮੰਡੀ ਰਾਹ ਦੀ ਧੂੜ-ਧੁੱਦਲ *ਚ ਖੜੇ ਕੇ ।

ਮੰਡੀ ਚੌਕ ਦੀ ਵਧੀ ਚਹਿਲ-ਪਹਿਲ ਨੇ ਰਾਮ ਗੋਪਾਲ ਦੀ ਉੱਖੜੀ-ਪੁੱਖੜੀ ਸੁਰਤੀ ਢੇਰ ਸਾਰੀ ਟਿਕਾਣੇ ਲੈ ਆਂਦੀ । ਝੱਟ ਪੱਟ ਉਸਨੇ ਵੱਡੇ ਪੁੱਤਰ ਬਨਵਾਰੀ ਨੂੰ ਮੰਡੀ ਰੋਡ ਤੇ ਖ਼ਰੀਦੇ ਦਰਜਨ ਭਰ ਬੂਥ ਛੱਤਣ-ਉਸਾਰਨ ਦੀ ਸਲਾਹ ਦੇ ਦਿੱਤੀ  -- “  ਬਨੀ ਪੁੱਤਰ , ਹੁਣ ਢਿੱਲ ਮੱਠ ਨਈਂ ਕਰਨੀ । ਏ ਗੱਲ ਆ ਪਈ ,ਹੁਣ ਵਲਾ ਬੜਾ ਨਫ਼ੀਸ ਆ । ਬਣਾ ਦੇ ਮਾਰਕੀਟ ਅਲੀਸ਼ਾਨ ਇੱਕਦਮ ਟਿੱਪ-ਟਾਪ  । ਅਸਲ *ਚ ਰਾਮ ਗੋਪਾਲ ਦੀ ਤਾਰ ਕਿਧਰੇ ਹੋਰ ਥਾਂ ਜਾ ਜੁੜੀ ਸੀ । ਨਿਸ਼ਾਨਾ ਹੋਰ ਤਰਾਂ ਦਾ ਫੁੰਡਨਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸੀ  ਉਹ । ਉਹ ਚਿਤਾਰਨਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸੀ ਬੀਬੀ ਮੰਤਰੀ ਨੂੰ , ਉਸਦੇ ਧੀ-ਜੁਆਈ ਨੂੰ ਕਿ ਤੁਸੀ ਲੋਕ ਕਹਿੰਦੇ ਕਹਾਉਂਦੇ ਜੱਟ-ਜਿਮੀਂਦਾਰ ਵੀ ਖੇਤਾਂ-ਬੰਨਿਆ ਨੂੰ , ਰੋਹੀਆਂ -ਪੈਲੀਆਂ ਨੂੰ , ਧਰਤੀ ਮਾਂ ਨੂੰ ਮਾਂ ਦਾ ਦਰਜਾ ਬਿਲਕੁਲ ਨਈਂ ਦਿੰਦੇ । ਉਲਟਾ ਤੁਸੀ ਇਸਨੂੰ ਰੰਨ-ਰਖੇਲ ਤੋਂ ਵੱਧ ਕੁਸ਼ ਨਈਂ ਸਮਝਦੇ । 

ਫਾ਼ਲਤੂ ਕਿਸਮ ਦੀ ਵਿਕਾਊ ਤੀਮੀਂ , ਇੱਕ ਤਰਾਂ ਦੀ ਗਸ਼ਤੀ  । ਜਿੱਥੋਂ ਚਾਰ ਪੈਸੇ ਆਉਂਦੇ ਦਿਸੇ , ਉਹਦੇ ਲੜ ਬੰਨਤੀ । ਕਦੀ ਇਹ ਆੜਤੀਆਂ-ਸ਼ਾਹੂਕਾਰਾਂ ਹੇਠ ਦੱਬ ਹੋਈ ਆ , ਕਦੀ ਬੈਕਾਂ-ਸੋਸਾਇਟੀਆਂ ਕੋਲ ਗਹਿਣੇ ਪਈ ਹੁੰਦੀ ਆ  । ਤੁਆਨੂੰ ਮੂੜ-ਮੱਤਾਂ ਨੂੰ ਰਤੀ ਭਰ ਦੀ ਕਦਰ ਨਈਂ ਹੈਗੀ ਇਦ੍ਹੀ । ਐਧਰ ਅਸੀਂ , ਸਾਡਾ ਤਾਂ ਭਲਾ ਕਾਰ-ਕਿੱਤਾ ਈ ਹੋਰ ਤਰਾਂ ਦਾ । ਸਾਡੇ ਹਿੱਸੇ ਆਇਆ ਤਾਂ ਇੱਕ ਮਰਲਾ ਵੀ ਕਦੀ ਕਿਸੇ ਦਾ ਦੇਣਦਾਰ ਨਹੀਂ ਹੋਇਆ । ਉਲਟਾ ਦਾਬੂ ਰਹਿੰਦਾ ਤੁਆਡੇ ਕਿੱਲਿਆ-ਮੁਰੱਬਿਆਂ ਤੇ । ਅਸੀਂ ਬਾਣੀਏ-ਵਪਾਰੀ ਤਾਂ ਟੋਇਆ-ਟਿੱਬਿਆ ਨੂੰ , ਉਜਾੜਾਂ-ਰੱਕੜਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਕਦੀ ਸੋਨੇ *ਚ ਬਦਲ ਲੈਨੇਂ ਆ , ਕਦੀ ਚਾਂਦੀ *ਚ ।

ਸੱਚ-ਮੁੱਚ ਉਸਦਾ ਵੀਹ ਕਿੱਲੇ ਦਾ ਟੱਕ ਇਹਨੀਂ ਦਿਨੀਂ ਸੋਨੇ-ਚਾਂਦੀ ਨਾਲੋਂ ਵੀ ਵੱਧ ਕੇ , ਮੋਹਰਾਂ ਦੀ ਟਕਸਾਲ ਬਣਿਆ ਪਿਆ ਸੀ । ਪੂਰਾ ਸੱਠ ਹਜ਼ਾਰ ਕਰਾਇਆ ਆਉਂਦਾ ਸੀ , ਮਹੀਨੇ ਦਾ ਮੈਕਡੋਨਲਡ ਤੋਂ । ਫਾਸਟ-ਫੂਡ ਕੰਨਟੀਨ , ਪਲੇ-ਵੈਲੀ ਉਹਨਾਂ ਆਪ ਉਸਾਰ ਲਈ ਅਪਣੇ ਖ਼ਰਚ ਤੇ । ਸਿਰਫ਼ ਪਟਾ ਸੀ ਵੀਹ ਸਾਲ ਦਾ । ਖੇਤ ਮਾਲਕੀ ਅਜੇ ਵੀ ਉਸਦੀ ਆਪਣੀ ਸੀ , ਸੇਠ ਰਾਮ ਗੋਪਾਲ ਦੀ ।

ਇਹ ਮਾਲਕੀ ਉਹ ਛੱਡੂ ਸੀ ,ਨਵੀਆਂ ਮੰਡੀਆਂ ਦੀ ਉਸਾਰੀ ਵੇਲੇ । ਪਰ ਉਸਦੀ ਖ਼ਾਸ-ਉਲ-ਖ਼ਾਸ ਗਿਣ ਹੁੰਦੀ ਮੰਤਰੀ ਬੀਬੀ ਨੇ ਉਸਨੂੰ ਬਿਲਕੁਲ ਨਹੀਂ ਸੀ ਗੌਲਿਆ ।

ਉਸ ਦੇ ਇਹ ਵੀਹ ਖੇਤ ਪਹਿਲੋਂ ਵੀ ਇਵੇਂ ਹੀ ਅਣਗੌਲੇ ਕਰ ਦਿੱਤੇ ਸਨ , ਉਸਦੇ ਜਾਤ-ਬਰਾਦਰੀ ਮੰਤਰੀ ਨੇ ਇਕ ਵਾਰ ।

ਸ਼ਹਿਰ ਦੇ ਹਸਪਤਾਲ ਬਣਨਾ ਸੀ ਪੰਜਾਹ ਬੈਡਾਂ ਦਾ । ਹੁਣ ਤੱਕ ਡਿਸਪੈਂਨਸਰੀ ਸੀ ਇੱਥੇ । ਸਿਰਫ਼ ਦਾਰੂ ਦਰਮਲ ਦਾ ਅੱਡਾ  । ਚਲਦੀ ਵੀ ਇਹ ਖ਼ਸਤਾ ਹਾਲਤ ਕੋਠੜੂ ਜਿਹੇ ਹੀ ਸੀ । ਨਿੱਕਿਆ ਇੱਟਾਂ ਦੀ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਵੇਲੇ ਦੀ ਆਰਾਮ-ਘਰ ਇਮਾਰਤ *ਚ । ਸੀ ਵੀ ਇਹ ਉਸਦੇ ਖੇਤਾਂ ਨਾਲ ਐਨ ਸਾਂਝੇ ਬੰਨੇ ਵਾਲੇ ਕਨਾਲ ਕੁ ਥਾਂ *ਚ । ਵੱਡੇ ਹਸਪਤਾਲ ਨੂੰ ਥਾਂ ਚਾਹਿਦੀ ਸੀ , ਘੱਟੋ ਘੱਟ  ਅੱਧਾ ਮੁਰੱਬਾ ।  ਅਵੱਲ ਇਸ ਤੋਂ ਵੀ ਵੱਧ । ਰਾਮ ਗੋਪਾਲ ਨੇ ਵੀ ਅਪਣੇ ਵੀਹਾਂ ਖੇਤਾਂ ਦੇ  ਫ਼ਾਰਮ ਭਰ ਦਿੱਤੇ । ਅਪਣੇ ਵੱਲੋਂ ਮੁੱਲ ਵੀ ਉਸਨੇ ਬੜਾ ਠੀਕ ਠੀਕ ਦਰਜ ਕੀਤਾ । ਨਾ ਬਹੁਤਾ , ਨਾ ਥੋੜਾ । ਉਹਨੇ ਸੋਚਿਆ – ‘ ਸਰਕਾਰੀ ਖ਼ਰੀਦ ਐ , ਡਿਸਪੈਸਨਸੀ ਨਾਲ ਜੁੜਵੀਂ ਆਂ, ਪੂਰੀ ਢੁੱਕਣੀ ਥਾਂ ਆਂ , ਆਪੇ ਨੰਬਰ ਲੱਗ ਜਾਊ । ਪਰ ਦੋ-ਚਾਰ-ਛੇ ਮਹੀਨੇ ਉਸਨੂੰ ਉਡੀਕਦੇ ਨੂੰ ਕਰੀਬ ਸਾਲ ਲੰਘ ਗਿਆ । ਕੋਈ ਹਿੱਲ-ਜੁਲ ਨਾ ਹੋਈ  । ਕੋਈ  ਉੱਘ-ਸੁੱਘ ਨਾ ਨਿਕਲੀ ਮਹਿਕਮੇਂ ਵੱਲੋਂ । ਤੂੰ-ਮੈਂ ਦੇ  ਕਹੇ ਉਸਨੇ ਵੀ ਥੋੜੀ ਬਹੁਤ ਨੱਠ-ਭੱਜ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤੀ । ਉਹ ਵੀ ਕਈਆਂ ਨੂੰ ਮਿਲਿਆ ਉਪਰ-ਹੇਠਾਂ , ਪਰ ਕਿਸੇ ਨੇ ਉਸਨੂੰ ਹੱਥ ਪੱਲਾ ਨਾ ਫੜਾਇਆ । ਨਾ ਉਸਨੂੰ ਕਿਸੇ ਨੇ ਹਾਂ ਕੀਤੀ ਨਾ ਨਾਂਹ । ਲਾਰੇ-ਲੱਪੇ ਜ਼ਰੂਰ ਲੱਗਦੇ ਰਹੇ । ਆਖਿ਼ਰ ਥੋੜੇ ਕੁ ਦਿਨੀਂ ਉਸਨੂੰ ਪਤਾ ਉਦੋਂ ਲੱਗਾ , ਜਦ ਭੱਠੇ-ਵਾਲੇ ਵਾਸਲ ਭਰਾਮਾਂ ਦੇ ਛੇ ਛੇ ਫੁੱਟ ਡੂੰਘੇ ਖੂਹ ਬਣੇ ਅਠਾਰਾਂ ਕਿੱਲੇ ਹਸਪਤਾਲ ਬਣਾਉਣ ਲਈ ਚੁਣ ਲਏ ਗਏ । ਉਹ ਵੀ ਸ਼ਹਿਰੋਂ ਕਾਫ਼ੀ ਸਾਰੇ ਹਟਵੇਂ । ਹੈਰਾਨ ਤਾਂ ਉਸਨੇ ਹੋਣਾ ਹੀ  ਹੋਣਾ ਸੀ , ਉਹ ਤਾਂ ਸਿਰੇ ਦੀ ਹੱਦ ਤੱਕ ਪੇ੍ਸ਼ਾਨ ਹੋ ਉੱਠਿਆ । ਉਸਦਾ ਰਕਤ ਚਾਪ ਸਿੱਧਾ ਉੱਪਰ ਨੂੰ ਉੱਛਲ ਗਿਆ । ਉਹ ਰਾਤ-ਪੁਰ-ਦਿਨ ਖਿਝਦਾ ਰਹਿੰਦਾ । ਕੁੜਦੇ-ਖਿਝਦੇ ਨੇ ਉਸਨੇ ਫਿਰ ਉੱਪਰ ਹੇਠਾਂ ਗੇੜੇ ਮਾਰੇ । ਦਫ਼ਤਰਾਂ-ਅਫ਼ਸਰਾਂ ਤੋਂ ਪੁੱਛ ਪੜਤਾਲ ਕੀਤੀ । ਆਖਿ਼ਰ ਤੁਰਦੀ ਨਿਕਲਦੀ ਗੱਲ ਉਹਦੇ ਤੱਕ ਵੀ ਪਹੁੰਚ ਗਈ । ਇਹ ਸਾਰੀ ਕਾਰਸਤਾਨੀ ਹੈ ਹੀ  ਉਸਦੇ ਜਾਤ ਬਰਾਦਰੀ ਮੰਤਰੀ ਸਾਬ੍ਹ ਦੀ ਸੀ । ਵਾਸਲ ਭਰਾਮਾਂ ਨੇ ਤਾਂ ਸਿਰਫ਼ ਕਾਗਜ਼ ਭਰੇ ਸਨ । ਖ਼ਾਲੀ ਪਏ ਖੇਤਾਂ ਦੇ । ਆਪ ਉਹ ਕਿਧਰੇ ਨਹੀਂ ਸੀ ਗਏ । ਆਪ … ਆਪ ਉਹਨਾਂ ਚੋਣ ਮੁਹਿੰਮ ਜ਼ਰੂਰ ਸਾਂਭੀ ਰੱਖੀ ਸੀ ਮੰਤਰੀ ਹੋਰਾਂ ਦੀ ਪਿਛਲੇ ਤੋਂ ਪਿਛਲੇ ਵਰ੍ਹੇ ।

ਵੀਹ ਕਿੱਲੇ ਦੇ ਟੱਕ ਦੀ ਵੇਚ-ਵਟਕ ਤੋਂ ਦੂਜੀ ਵਾਰ ਖੁੰਝੇ ਰਾਮ ਗੋਪਾਲ ਸਾਹਮਣੇ ਹੁਣ ਅਵੱਲੀ ਜਿਹੀ ਸਮੱਸਿਆ ਆ ਖੜ੍ਹੀ ਹੋਈ । ਉਸਦਾ ਇੱਕ ਜੀਅ ਕਰਦਾ ਉਹ ਵੀ ਕਰੇ ਕੁਸ਼ ਹੇਠਾਂ-ਉੱਤਾ , ਵਾਸਲ ਭਰਾਮਾਂ ਵਰਗਾ । ਉਹ ਵੀ ਬਣੇ ਕਿਸੇ ਚੋਣ ਮੁਹਿੰਮ ਦਾ ਭਾਗੀਦਾਰ । ਪਰ ਦੂਜੇ ਹੀ ਪਲ ਉਹ ਦੂਜੇ ਰੁੱਖ ਸੋਚਣ ਲੱਗ ਪੈਂਦਾ – ‘ ਕੀ ਰੱਖਿਆ  ਐਹੋ ਜਿਹੇ ਕੁੱਤੀ ਚੀਕੇ *ਚ । ਬੰਦਾ ਆਰਾਮ ਨਾਲ ਆਪਣਾ ਕਾਰ-ਕਿੱਤਾ ਕਰੇ , ਜਿੰਨਾਂ ਕੁ ਹੁੰਦਾ । ਉਨੇ ਕੁ ਪੈਸੇ ਕਮਾਏ ਜਿੰਨੇ ਚਾਹੀਦੇ ਆ । ਬਾਕੀ ਦੇ ਲਾਗੇ ਦੇਗੇ ਨੂੰ ਮਾਰੇ ਗੋਲੀ । *  ਕਦੀ ਉਸਨੂੰ ਇੱਕ ਤਰਾਂ ਦੇ ਵਿਚਾਰ ਅੱਗੇ ਲਾ ਤੁਰਦੇ ਕਦੀ ਦੂਜੀ ਤਰਾਂ ਦੇ । ਨਾ ਉਸਤੋਂ ਇੱਕ ਪਾਸੇ ਹੋਇਆ ਜਾਦਾ ਸੀ ਪੂਰੀ ਤਰਾਂ ਨਾ ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ।

ਕਿੰਨਾਂ ਹੀ ਚਿਰ ਉਹ ਇਸ ਖਿੱਚੋਤਾਨ *ਚ ਫਸਿਆ ਰਿਹਾ । ਆਖਿ਼ਰ ਉਸਦੀ ਬਾਣੀਆ ਬੁੱਧੀ ਨੇ ਨਾ ਤਾਂ ਬਾਕੀ ਦੇ ਲਾਗੇ-ਦੇਗੇ ਨੂੰ ਗੋਲੀ ਹੀ ਮਾਰੀ  , ਨਾ ਉਸ ਨੇ ਵਾਸਲ ਭਰਾਵਾਂ ਵਰਗਾ ਕੁਝ ਕਰਨ ਲਈ ਆਕੜਾਂ ਭੰਨੀਆਂ ।  ਉਸਨੇ ਵਿਚਕਾਰਲੇ ਜਿਹੇ ਰਾਹ ਵਰਗੀ ਤਰਕੀਬ ਲੱਭ ਲਈ , ਦੋਨਾਂ ਪਾਸਿਆਂ ਦੇ ਰੱਖ ਰਖਾ ਵਾਲੀ । ਇੱਕ ਤਾਂ ਉਸਨੇ ਸੂਬੇ *ਚ ਅਚਨਚੇਤ ਆ ਪਈਆਂ ਜ਼ਿਮਨੀ ਚੋਣਾਂ *ਚ ਆਪਣੇ ਭਾਈਬੰਦ ਮੰਤਰੀ ਨੂੰ ਛੱਡ ਕੇ , ਇੱਕ ਅੱਛੀ-ਖਸੀ ਜਾਣ ਪਛਾਣ ਵਾਲੀ ਬੀਬੀ ਜੀ ਨਾਲ ਅੰਦਰੋ-ਅੰਦਰ ਗੰਢ-ਤੁੱਪ ਕਰ ਲਈ । ਦੂਜੇ ਉਸਨੇ ਵੀਹ ਕਿੱਲੇ ਦੇ ਟੱਕ ਨੂੰ ਸਬਜ਼ੀ ਫ਼ਾਰਮ ਵਿੱਚ ਤਬਦੀਲ ਕਰ ਲਿਆ  । ਸਬਜ਼ੀ ਕਾਮੇਂ ਪੱਕੇ ਰੱਖ ਲਏ ਤਜਰਬੇਕਾਰ ਪੂਰਬੀਏ । ਨਾਲ ਹੀ ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਟੱਬਰ-ਟੀਰ੍ਹ । ਉੱਥੇ ਹੀ ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਰਹਿਣ-ਵਸੇਰਾ , ਝੁੱਗੀਆਂ-ਕੁਲੀਆਂ । ਉਹ ਹੀ ਬੀਜਣ-ਉਗਾਉਣ, ਉਹ ਹੀ ਮੰਡੀ ਅੱਪੜਦਾ ਕਰਨ ਉਸ ਪਾਸ ਤਾਜ਼ਾ ਮਾਲ , ਸਵੇਰੇ ਤੜਕੇ । ਬਾਕੀ ਦਾ ਕੰਮ ਉਹਦਾ , ਤਿੰਨ ਕਰੇ ਤੇਰਾਂ ਕਰੇ।

ਘਰ-ਹੱਟੀ ਦਾ ਕੰਮ ਮੁੱਕਾ ਕੇ ਉਹ ਸਬਜ਼ੀ-ਫ਼ਾਰਮ ਤੇ ਗੇੜਾ ਵੀ ਜ਼ਰੂ੍ਰ ਮਾਰਦਾ ਸ਼ਾਮੀ ਜਿਹੇ । ਸੈਰੋ-ਤਫ਼ਰੀਹ ਵਜੋਂ ਵੀ , ਫ਼ਾਰਮ ਦੀ ਦੇਖ-ਰੇਖ ਵਜੋਂ ਵੀ  । ਉਸਦੇ ਸਬਜ਼ੀ ਕਾਮੇ ਉਸਦੇ ਲਈ ਮੰਜੀ ਲਿਆ ਢਾਉਂਦੇ ਜਾਂ ਕੁਰਸੀ । ਉਹ ਕਦੀ ਬੈਠ ਵੀ ਜਾਂਦਾ ਕਦੀ ਨਾ ਵੀ । ਬੈਠੇ ਘੁੰਮਦੇ ਦੀ ਉਸਦੀ ਸੁਰਤੀ-ਬਿਰਤੀ ਬਹੁਤੀ ਕਰਕੇ ਸ਼ਹਿਰ ਦੀ ਹੱਦ-ਹਦੂਦ *ਚ ਆਉਂਦੀ ਖੇਤ-ਮਾਲਕੀ *ਚ ਘਿਰੀ ਰਹਿੰਦੀ । ਇਹਨਾਂ ਦੀ ਵੇਚ-ਵੱਟਕ ਤੋਂ ਲੱਗਣ ਵਾਲੀਆ ਨੋਟ-ਢੇਰੀਆਂ *ਚ ਜਕੜੀ ਰਹਿੰਦੀ ।

ਦੋ ਟੱਕ ਸਨ ਉਸ ਪਾਸ । ਇੱਕ ਸ਼ਹਿਰੋਂ ਲਹਿੰਦੀ ਬਾਹੀ , ਦੂਜਾ ਚੜ੍ਹਦੇ ਬੰਨੇ । ਦੋਨੋਂ ਸ਼ਹਿਰ ਦੀ ਹੱਦ-ਹਦੂਦ ਦੇ ਅੰਦਰ । ਲਹਿੰਦੀ ਬਾਹੀ ਦੇ ਸਾਢੇ ਚਾਰ ਖੇਤ ਤਾਂ ਇੱਕ ਤਰਾਂ ਨਾਲ ਆਪ ਹੀ ਲਿਆ ਸੁੱਟੇ ਸਨ , ਉਸਦੀ ਝੋਲੀ *ਚ ਕਿਰਪੇ ਸੈਣੀ ਨੇ । ਸਿਰੇ ਦਾ ਮਿਹਨਤੀ ਬੰਦਾ ਸੀ ਕਿਰਪਾ । ਰਾਤ-ਪੁਰ-ਦਿਨੇ ਖੁੱਭਿਆ ਰਹਿੰਦਾ ਸਬਜ਼ੀ ਭਾਜੀ ਦੇ ਕੰਮ *ਚ । ਸੰਜਮੀ ਟੱਬਰ ਸੀ ਸਾਰਾ । ਰੱਜ ਕੇ ਕਮਾਈ ਕੀਤੀ । ਸਹਿਬਨ ਉਸਨੂੰ ਕਿਸੇ ਲਾਗਲੇ ਪਿੰਡ ਬਾਰਾਂ ਕਿੱਲਿਆ ਦੀ ਦੱਸ ਪਈ । ਉਹ ਅਗਾਂਹ ਯੂ . ਪੀ . ਨੂੰ ਤੁਰਿਓ ਸੀ ,ਵੱਡੀ ਖ਼ਰੀਦ ਲਈ ਸ਼ਾਹਜਹਾਨਪੁਰ ਲਾਗੇ । ਕਿਰਪੇ ਨੇ ਪਾਂਧਾ ਨਾ ਪੁੱਛਿਆ । ਨਾ ਹੀ ਅੱਗੋਂ ਰਾਮ ਗੋਪਾਲ ਨੇ ਜੇ-ਜੱਕ ਕੀਤੀ । ਉਸਦਾ ਅੰਗਿਆ ਮੁੱਲ ਦੇ ਕੇ ਸਗੋਂ ਸ਼ਾਬਾਸੇ ਦਿੱਤੀ ਉਹਨੂੰ  - “ ਕਿਰਪਾ ਸਿਆਂ , ਏਹ ਖੇਤ ਤੇਰੇ ਅਰਗੇ ਕਦਰਦਾਨ ਕੋਲ ਈ ਸੋਭਦੇ ਆ । ਚੌਂਹ ਤੋ ਬਾਰਾਂ ਬਣਾ ਤੂੰ ਪੂਰਾ ਮਾਣ-ਤਾਣ ਰੱਖਿਆ ਧਰਤੀ ਮਾਂ ਦਾ । ਨਹੀਂ ਬਹੁਤੀ ਗਦ੍ਹੀੜ ਤਾਂ ਐਮੇਂ ਕਾਬਜ਼ ਹੋਈ ਫਿਰਦੀ ਆ ਬੇਗ਼ੈਰਤੀ ਜੇਈ । ”

ਕਿਰਪੇ ਦੀ ਸਿਫ਼ਤ-ਸਲਾਹ ਰਾਮ ਗੋਪਾਲ ਨੇ ਉਂਝ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਕੀਤੀ , ਉਸਦੀ ਮੂੰਹ-ਪੋਚੀ ਲਈ  । ਸੋਲਾਂ ਆਨੇ ਸੱਚ ਕਿਹਾ ਸੀ ਉਸਨੇ ।  ਹਰ ਰੋਜ਼ ਦਾ ਵਾਹ ਸੀ ਰਾਮ ਗੋਪਾਲ ਦਾ ਖੇਤੀ-ਕਾਮਗਾਰਾਂ ਨਾਲ ਜੱਟਾਂ-ਜਿਮੀਂਦਾਰਾਂ ਨਾਲ । ਰੋਂਦੇ-ਕਲਪਦੇ ਉਹ ਸਨ ਜਿਹੜੇ ਹੱਥੀਂ ਕੰਮ ਬਿਲਕੁੱਲ ਨਹੀਂ ਸੀ ਕਰਦੇ । ਸਰਦਾਰੀਆ ਹੀ ਕਰਦੇ ਸਨ ਨਿਰੀਆਂ ਪੁਰੀਆ ਜਾਂ ਅਮਲੀ ਵੈਲੀ ਸਨ ਸਿਰੇ ਦੇ ਸ਼ਾਮੇ ਲਾਹੋਰੀਏ ਵਰਗੇ ।

ਚੜਦੀ ਬਾਹੀ ਦੇ ਵੀਹ ਖੇਤ ਕਾਬੂ ਕਰਨ ਲਈ ਬੜੀ ਜਾਨ ਮਾਰਨੀ ਪਈ ਸੀ ਰਾਮ ਗੋਪਾਲ ਨੂੰ । ਉਦੋਂ ਕੰਮ ਕਾਰ ਵੀ ਆਈ-ਚਲਾਈ ਹੀ ਸੀ ਅਜੇ । ਸਿਰੇ ਦੀ ਕਿਰਸ ਕਰਕੇ ਉਹ ਸ਼ਾਮੇ ਦੀ ਜਾਇਜ ਨਾ-ਜਾਇਜ਼ ਮੰਗ ਵੇਲੇ ਸਿਰ ਪੂਰੀ ਕਰਦਾ ਰਿਹਾ । ਟੁੱਟਵੇਂ-ਟੁੱਟਵੇਂ  ਰੋਕੜੇ ਦਿੰਦਾ ਰਿਹਾ । ਸ਼ਾਮਾਂ ਨਾ ਰਾਤ ਦੇਖਦਾ ਨਾ ਦਿਨ । ਨਾ ਵੇਲਾ ਦੇਖਦਾ ਨਾ ਕੁਵੇਲਾ । ਸਿੱਧਾ ਜਾ ਵੱਜਦਾ ਉਸ ਕੋਲ । ਕਦੀ ਉਸਦੇ ਡੋਡੇ ਮੁੱਕੇ ਹੁੰਦੇ , ਕਦੀ ਅਫੀਮ ।  ਘਰ ਦਾ ਰਾਸ਼ਣ-ਪਾਣੀ ਵੱਖਰਾ । ਇੱਕ-ਨੰਬਰੀ ਦੋ-ਨੰਬਰੀ ਹੋਰ ਪਤਾ ਨੀ ਕਿਹੜੇ ਕਿਹੜੇ ਖਾਤੇ ਚਲਾ ਰੱਖੇ ਸੀ ਉਸਨੇ ਲਾਟਰੀ ਪਾਉਂਦਿਆਂ । ਦੁਪਹਿਰ ਵੇਲੇ ਦਾ ਨੰਬਰ ਨਿਕਲਣ ਤੱਕ ਉਹ ਅੱਡਿਉ ਬਾਹਰ ਨਾ ਨਿਕਲਦਾ । ਉਸਦਾ ਗੱਡਾ-ਰ੍ਹੇੜੀ ਜਿੱਥੇ ਖੜ੍ਹੀ ਖੜ੍ਹੀ ਰਹਿੰਦੀ । ਭੁੱਖੇ ਤਿਹਾਏ ਬਲਦ ਡੈਂਬਰਿਆ ਹਾਲ ਐਧਰ ਉਧਰ ਦੇਖੀ ਜਾਂਦੇ । ਰਾਮ ਗੋਪਾਲ ਵਿੱਚ ਵਾਰ ਉਸਦੀ ਦਬਕ ਝਿੜਕ ਵੀ ਕਰਦਾ  , ੳਪਰੀ ੳਪਰੀ ਜਿਹੀ - 

“  ਐਨ੍ਹਾਂ ਗਊ-ਜਾਇਆਂ ਦਾ ਤਾਂ ਕੁਸ਼ ਖਿਆਲ ਕਰ ਲਿਆ ਕਰ । ਏ ਗੱਲ ਆ ਪਈ , ਕਿਉਂ ਬਦਸੀਸਾਂ ਲੈਨਾਂ ਏਨਾਂ ਤੋਂ । ਇੰਨਾਂ ਕੀ ਬਿਗਾੜਿਆ ਤੇਰਾ । ” ਪਰ ਇਹ ਉਸ ਦੀ ਐਮੇਂ ਕਿਮੇਂ ਦੀ ਬੋਲ ਬਾਣੀ ਹੁੰਦੀ ਸੀ , ਦੇਖਦੇ ਸੁਣਦੇ ਲਈ ।  ਅੰਦਰਲੀ ਸੁਰਤੀ ਉਸਦੀ ਜਿੱਥੇ ਜੁੜੀ ਪਈ ਸੀ , ਉਥੇ ਹੀ ਜੁੜੀ ਰਹਿੰਦੀ । ਦਿਆਲ ਸਿੰਘ ਦੇ ਹੱਥੀਂ ਚੜੇ ਦੋ ਖੇਤ ਕੰਡੇ ਵਾਂਗ ਰੜਕਦੇ ਸਨ ਉਸਨੂੰ । ਸਾਮੀਂ ਤਾਂ ਸ਼ਾਮਾਂ ਉਸਦੀ ਰਿਹਾ ਸੀ ਚਿਰਾਂ ਤੋਂ । ਪਤਾ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਲੱਗਾ ਕਿਹੜੇ ਵੇਲੇ ਜਾ ਫਸਿਆ ਉਹਨਾਂ ਪਾਸੇ । ਆਪ ਤੋਂ ਕਿਧਰੇ ਨਾਂਹ-ਨੁੱਕਰ ਹੋ ਗਈ ਹੋਣੀ ਆ ਸ਼ਾਮੇਂ ਨੂੰ । ਕਈ ਵਾਰ ਨਹੀਂ ਵੀ ਹੁੰਦਾ ਪੈਸਾ ਟਕਾ ਹੱਥਾਂ *ਚ । ਸ਼ਾਮਾਂ ਅਗਲੀ ਸਵੇਰ ਹੀ ਸਬਜ਼ੀ-ਰੇੜ੍ਹਾ ਓਧਰ ਹਿੱਕ ਲੈ ਗਿਆ । ਉਹ ਵੀ ਆੜ੍ਹਤੀਏ ਸਨ ਅੱਗੇ । ਸ਼ਾਮੇ ਦਾ ਝੁੱਗਾ-ਪੱਲਾ ਉਹ ਫੱਟ ਤਾੜ ਗਏ । ਦਿਨਾਂ ਅੰਦਰ ਹੀ ਉਹਨਾਂ ਉਸਦੇ ਦੋ ਖੇਤਾਂ ਨੂੰ ਕੁੰਡੀ ਲਾ ਲਈ । ਬਾਈਆ *ਚ ਵੀਹ ਰਹਿ ਗਏ ਸਨ ।

ਇੱਕ ਵਾਰ ਦੇ ਉੱਕੇ ਰਾਮ ਗੋਪਾਲ ਨੇ ਮੁੜ ਐਹੋ ਜਿਹੀ ਢਿੱਲ-ਮੱਠ ਕਦੇ ਨਾ ਕੀਤੀ । ਸ਼ਾਮਾਂ ਜਦ ਵੀ ਆਉਂਦਾ , ਜਿੰਨੇ ਵੀ ਮੰਗਦਾ , ਉਸ ਲਈ ਹਾਜ਼ਰ ਕਰਦਾ ਰਾਮ ਗੋਪਾਲ ,ਜਿੰਦਾਂ ਵੀ ਕਿੰਦਾਂ ।

ਉਸਦੀ ਅੱਖ ਦੋ-ਚਾਰ-ਛੇ ਕਿੱਲਿਆ ਦੀ ਥਾਂ ਸਾਲਮ ਟੱਕ ਤੇ ਟਿੱਕ ਗਈ ਸੀ । ਸ਼ਹਿਰ ਦੇ ਐਨ ਗੋਰੇ , ਡੱਕਰੇ ਵਰਗੇ ਚੌਰਸ ਟੱਕ ਤੇ । ਸ਼ਾਮੇ ਦੇ ਕਿਸੇ ਪੁਰਖ਼ੇ ਨੂੰ ਅਲਾਟ ਹੋਏ ਸਨ ਇਹ ਖੇਤ ਲਾਹੋਰੋਂ ਆਏ ਨੂੰ । ਅਲਾਟ ਵੀ ਐਵੇਂ-ਕਿਮੇਂ ਹੋ ਗਏ ਸਨ ਬਿਨਾਂ ਕਿਸੇ ਲੰਮੀ ਚੌੜੀ ਨੱਠ-ਭੱਜ ਦੇ । ਇਹ ਵੀ ਪਤਾ ਕਰ ਲਿਆ ਸੀ ਰਾਮ ਗੋਪਾਲ ਨੇ ਸ਼ਾਮੇ ਦੇ ਪਿਉ ਬਿਸ਼ਨੇ ਨੂੰ ਭਰਮਾ ਪਤਿਆ ਕੇ । ਭਲਾ ਲੋਕ ਸੀ  ਬਿਸ਼ਨਾ । ਉਸਨੇ ਹੋਇਆ-ਵਾਪਰਿਆ ਸੇਹੀ ਸੇਹੀ ਦੱਸ ਦਿੱਤਾ ਸੀ ਸਾਰਾ  - “  ਕਿ , ਬਾਪ ਸਾਡੇ ਨੇ ਵੀ ਪਾਈ ਸੀ ਅਰਜੀ ਮੁੜ-ਵਿਸੇਬਾ ਦਫ਼ਤਰ ਜਲੰਧਰ ।  ਉਹਨੂੰ ਪਤਾ ਲੱਗਾ ਸੀ ਕਿਧਰੋਂ ਪਈ ਰੰਧਾਵੇ ਕਿਆ ਦਾ ਕੋਈ ਅਫ਼ਸਰ ਮੁੰਡਾ ਪਾਰੋਂ ਉੱਜੜ ਕੇ ਆਇਆਂ ਨੂੰ ਜ਼ਮੀਨਾਂ ਵੰਡਦਾ । ਰੰਧਾਵਿਆਂ ਦਾ ਉਹ ਲਾਗੀ ਰਿਹਾ ਸੀ ਪਹਿਲੀਆਂ *ਚ । ਉਹ ਉਸਨੂੰ ਵੀ ਨਾਲ ਲੈ ਗਏ ਸਨ , ਲੈਅਲਪੁਰ ਸੈਂਤੀ ਚੱਕ ਆਲੇ ਫਾਰਮ ਤੇ ।  ਫਾਰਮ ਸੀ ਕਿ ਅੱਧਿੳ ਵੱਧ ਉਜਾੜ-ਰੱਕੜ ,ਝੰਗ-ਬੇਲਾ । ਵੱਡੀ ਨਹਿਰੋਂ ਵੀ ਕਿੰਨਾਂ ਸਾਰਾ ਹਟਮਾਂ ।

 ਜਿੰਨਾਂ ਚਿਰ ਇਸਦੀ ਪੁੱਟ-ਪੁੱਟਾਈ  ਆਬਾਦਕਾਰੀ ਹੁੰਦੀ ਰਹੀ , ਓਨਾਂ ਚਿਰ ਉਨਾਂ ਵੀ ਹੋਰਨਾਂ ਰੀਸੇ ਰਾਵੀ ਕੰਢੇ ਮੀਲ ਭਰ ਬਰੇਤੀ ਮੱਲੀ ਰੱਖੀ । ਸਬਜ਼ੀ-ਭਾਜੀ  ਉਗਾਣ-ਵੇਚਣ ਲਈ । ਸੀ ਤਾਂ ਉਹ ਵੀ ਬੜੇ ਸਕੀਮੀਂ ਅੱਗੋ਼ ਬਾਪ ਸਾਡਾ ਵੀ ਘੱਟ ਨਹੀਂ ਸੀ ਹੈਗਾ ਕਿਸੇ ਗੱਲੋਂ । ਪੂਰਾ ਸਿਰੜੀ ਸੀ ਉਹ ।

 ਨਾ ਉਹ ਆਪ ਚੈਨ ਕਰਦਾ , ਨਾ ਦਿਹਾੜੀਦਾਰਾਂ ਕਾਮਿਆ ਨੂੰ ਕਰਨ ਦਿੰਦਾ । ਡੰਗ-ਟਪਾਊ ਕੰਮਕਾਰ ਉਨਾਂ ਥੋੜੇ੍ ਕੁ ਚਿਰ *ਚ ਹੀ ਅੱਛੇ-ਖਾਸੇ ਕਾਰੋਬਾਰ *ਚ ਬਦਲ ਗਿਆ । ਪਰ ਸੱਚੀ ਗੱਲ ਇਹ ਸੀ ਪਈ ਸਬਜ਼ੀ ਫਿਜੋਸ਼ੀ ਧੰਦਾ ਰੰਧਾਵਿਆਂ ਨੂੰ ਜਚਿਆ ਬਿਲਕੁਲ ਨਾ । ਬਹੁਤੀ ਨੀਵੀਂ ਪੱਧਰ ਦਾ ਲੱਗਾ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਅਪਣੀ ਹੈਸੀਅਤ ਤੋਂ ।

ਬਰੇਤੀ ਸਮੇਤ ਸਾਰਾ ਕਾਰੋਬਾਰ ਗੁਰੇ ਦੇ ਨਾਂ ਲੁਆ ਕੇ ਆਪ ਉਹ ਹੋਰ ਅਗਾਂਹ ਨਿੱਕਲ ਗਏ ਸੀ , ਸ਼ੇਖੂਪੁਰੇ ਤੋਂ ਵੀ ਅੱਗੇ ।

 

ਵੰਡ ਪਿੱਛੋਂ ਐਧਰ ਆਏ ਗੁਰੇ ਨੂੰ ਅਲਾਟ ਹੋਏ ਖੇਤਾਂ ਦੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਦਿੰਦਿਆ ਬਿਸ਼ਨੇ ਨੇ ਦੱਸਿਆ ਸੀ ਰਾਮ ਗੋਪਾਲ ਨੂੰ  - “  ਕਿ ੳਧਰੋਂ ਮੁੜੇ ਰੰਧਾਵੇ ਤਾਂ ਪਿੰਡੋਂ ਦੂਰ ਪਾਰ ਜਾ ਟਿਕੇ ਨਵੇਂ ਅਲਾਟ ਹੋਏ ਮੁਰੱਬਿਆਂ ਤੇ ਮਾਲਵੇ ਕੰਨੀ ,ਪਰ ਲਾਹੌਰੋਂ ਮੁੜਿਆ ਬਾਪ ਸਾਡਾ ਫਿਰ ਠੁਣ ਠੁਣ ਗੋਪਾਲ  ,  ਮੁੜ ਲਾਗੀ ਦਾ ਲਾਗੀ । ਨਾ ਉਸਦੇ ਪਾਸ ਕੋਈ ਰਸੀਦ-ਪਰਚਾ , ਨਾ ਖੇਤ ਮੁਰੱਬੇ ਦੀ ਮਾਲਕੀ ਦਾ ਸਬੂਤ । ਉਹਨੂੰ ਜਿੰਨੀ ਕੁ ਜਾਣਕਾਰੀ ਹੈਗੀ ਸੀ ੳਨੀ ਕੁ ਭੁਰਆ ਕੇ ਅਰਜ਼ੀ *ਚ ਉਹ ਵੀ ਜਾ ਖੜਾ ਹੋਇਆ , ਇੱਕ ਦਿਨ ਦਫਤਰੋਂ ਬਾਹਰ ਲੱਗੀ ਲੰਮੀ ਪਾਲ *ਚ ਡਰਦਾ ਡਰਦਾ । ਉਹਦੇ  ਅੱਗੇ ਹੋਰ ਵੀ ਕਈ ਜਣੇ ਸੀਗੇ , ਉਦ੍ਹੇਂ ਅਰਗੇ ਉੱਖੜੇ-ਉੱਖੜੇ ਜੇਹੇ ।  ਉਹ ਆਪੋ ਵਿੱਚਦੀ ਥੋੜੀ ਬਹੁਤੀ ਬਾਤ-ਚੀਤ ਕਰਦੇ ਦਿਸੇ ਸੀ ਉਨੂੰ । ਪਰ ਉਹ ਉਮੇਂ ਦਾ ਉਮੇਂ ਖੜ੍ਹਾ ਰਿਹਾ ਸੀ ਚੁੱਪ ਦਾ ਚੁੱਪ । ਉਸਦੀ ਨਿਗ਼ਾਹ ਸਾਹਮਣੇ ਵੱਲ ਨੂੰ ਟਿੱਕੀ ਰਹੀ ਸੀ , ਬਰਾਡੇਂ ਵਿੱਚ ਨੂੰ ਖੁੱਲਦੇ ਅੱਧ ਭਿੜੇ ਦਰਵਾਜੇ ਵੱਲ ਨੂੰ । ਘੜੀਆ ਦੋ ਘੜੀਆ ਪਿੱਛੋਂ ਇੱਕ ਸਜਿਆ ਸੰਵਰਿਆ  ਜੁਆਨ-ਜਹਾਨ ਮੁੰਡਾ ਕਮਰਿਉਂ ਬਾਹਰ ਆਇਆ ਦਿਸਦਾ ਸੀ ਉਹਨੂੰ । ਗੁੰਦਮਾਂ  ਸਰੀਰ  , ਮੱਧਰਾ ਕੱਦ , ਗੋਰਾ ਨਿਛੋਹ ਰੰਗ , ਅੱਖਾਂ ਤੇ ਨਜ਼ਰ ਦੀਆਂ ਐਨਕਾਂ ਸਿਰ ਤੇ ਸਾਬ੍ਹਾਂ ਵਾਲਾ ਹੈਟ  । ਦੇਖਣ ਨੂੰ ਨਿਰਾ ਪੂਰਾ ਅੰਗਰੇਜ । ਉਹਨੂੰ ਦੇਖਕੇ ਬਾਪ ਸਾਡਾ ਰਹਿੰਦਾ ਵੀ ਨਿਢਾਲ ਹੋ ਗਿਆ । ਉਸ ਅੰਗਰੇਜ ਬਾਬੂ ਦਾ ਮੁਹਾਂਦਰਾ ਤਾਂ ਰੰਧਾਵਿਆਂ ਦੇ ਕਿਸੇ ਵੀ ਵੱਡੇ ਵੱਡੇਰੇ ਨਾਲ ਨਈਂ ਸੀ ਮਿਲਦਾ । ਉਸਨੂੰ ਮਿਲੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਝੂਠੀ ਜਾਪੀ ਸੀ । ਤਾਂ ਵੀ ਉਸਨੇ ਆਸ ਉਮੀਦ ਦੀ ਕੰਨੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਛੱਡੀ , ਖੜਾ ਰਿਹਾ ਸੀ ਸਿਰ ਸੁੱਟੀ ਔਖਾ ਸੌਖਾ ।

ਉਸਤੋਂ ਅੱਗੇ ਖੜੇ ਲੋਕੀਂ ਇੱਕ ਇੱਕ ਕਰਕੇ ਤੁਰਦੇ ਗਏ । ਉਹ ਖੁਸ਼ ਪ੍ਰਸੰਨ ਹੋ ਕੇ ਗਏ ਸਨ ਕਿ ਨਿਰਾਸ਼ ਇਹ ਵੀ ਉਸਤੋਂ ਨਹੀਂ ਸੀ ਦੇਖ ਹੋਇਆ । ਪਰ ਥੋੜੇ ਕੁ ਚਿਰ ਪਿੱਛੋਂ ਅਪਣੇ ਹੱਥੋਂ ਫੜ ਹੁੰਦੀ ਅਰਜ਼ੀ ਜ਼ਰੂਰ ਦੇਖ ਲਈ ਸੀ ਉਸਨੇ । ਤ੍ਰਭਕਦੇ ਦੀ ਉਸਦੀ ਉੱਪਰ ਉੱਠੀ ਨਿਗ੍ਹਾਹ ਸਾਹਮਣੇ ਆਏ ਚਿਹਰੇ ਤੇ ਆਪ ਮੁਹਾਰੇ ਗੱਡੀ ਗਈ ।  ਉਸ ਚੋਂ ਰੰਧਾਵੇ ਕਿਆ ਦੇ ਧੁੰਦਲੇ ਧੁੰਦਲੇ ਜਿਹੇ ਨੈਣ ਨਕਸ਼ ਵੀ ਉਭਰਦੇ ਦਿਸ ਪਏ । ਉਹ ਇਹਨਾਂ ਦੇ ਕਿਹੜੇ ਵਡੇਰੇ ਨਾਲ ਮਿਲਦੇ ਸਨ , ਉਹ ਅਜੇ ਸੋਚਣ-ਭਾਲਣ ਹੀ ਲੱਗਾ ਸੀ ਕਿ ਸਾਹਮਣੇ ਖੜ੍ਹੇ ਅਫ਼ਸਰ ਦੇ ਤੇਜ-ਗਤੀ ਬੋਲ ਉਸਦੇ ਕੰਨੀ ਪੈ ਗਏ - “  ਚਾਚਾ ਗੁਰਦਿੱਤ ਸਿਆਂ ਤੂੰ ..ਅ ..ਅ ..! ”   ਲਗਦੇ ਹੱਥ ਈ ਉਹਨੂੰ ਅਗਲਾ ਆਦੇਸ਼ ਮਿਲ ਗਿਆ   - “ ਚੱਲ ਅੰਦਰ ਬੈਠ ਅੰਦਰ ਦਫ਼ਤਰ *ਚ , ਮੈਂ ਆਈਆ …ਆਇਆ ਬੱਸ ਛੇਤੀ ।  ”

ਪਾਲ ਚੋਂ ਨਿਕਲ ਕੇ ਬਾਪ ਸਾਡਾ ਬਰਾਂਡੇ *ਚ ਪਏ ਬੈਚ ਤੇ ਤਾਂ ਜਾ ਬੈਠਾ , ਪਰ ਉਸਤੋਂ ਰੰਧਾਵੇ ਅਫ਼ਸਰ ਦੀ ਪੂਰੀ ਪਹਿਚਾਣ ਨਹੀਂ ਸੀ ਹੋਈ ਅਜੇ  -  ‘ ਦੋ ਭਰਾ ਸਨ ਰੰਧਾਵੇ ਸਰਦਾਰ , ਜ਼ੈਲਦਾਰ ਗੰਗਾ ਸੂੰਹ , ਜ਼ੈਲਦਾਰ ਕਰਤਾਰ ਸੰਹੂ । ਸਾਝੇਂ ਮੁਰੱਬੇ ਖ਼ਰੀਦੇ ਸਨ ਦੋਨਾਂ ਨੇ ਬਾਰ *ਚ । ਪਹਿਲਾਂ ਲੈਲਪੁਰ ,ਫਿਰ ਸ਼ੇਖੂਪੁਰੇ । ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਅੱਗੋਂ ਆਰ-ਪ੍ਰਵਾਰ ਤਿੰਨ ਭੈਣਾਂ ਚਾਰ ਭਰਾ – ਸੱਤਪਾਲ,ਜਗਦੀਸ਼, ਹਰਦੀਸ਼ ਤੇ ਭੁਪਿੰਦਰ । ਉਹ ਚਾਰੇ ਨਾ ਗੋਰੇ ਨਾ ਮਧਰੇ । ਫਿਰ , ਫਿਰ ਰੁਲਦੇ ਲਾਗੀ ਦੇ ਪੁੱਤ ਗੁਰੇ ਲਾਗੀ ਨੂੰ ਗੁਰਦਿੱਤ ਸੂੰਹ ਕਹਿ ਕੋ ਕੀਹਨੇ ਬੁਲਾਇਆ ਸੀ । ਉਹ ਵੀ ਚਾਚੇ ਦੀ ਥਾਂ ਰੱਖਕੇ । ਏਸੇ ਹੀ ਪੱਟ-ਉਧੇੜ *ਚ ਉਲਝੇ ਬਾਪ ਸਾਡੇ ਨੂੰ ਚਾਣ-ਚੱਕ ਜੈਲਦਾਰਾਂ ਦੀ ਪਿਛਵਾੜੀ-ਜੁੜਵੇਂ ਚੁਬਾਰੇ ਵਾਲਾ ਸ਼ੇਰ ਸਿੰਘ ਚੇਤੇ ਆ ਗਿਆ । ਸ਼ੇਰ ਸਿੰਘ ਰੰਧਾਵਾ , ਪੱਕੇ ਚੁਬਾਰੇ ਵਾਲਾ ਤਸੀਲਦਾਰ ।  ਬਾਕੀ ਦਾ ਘਰ-ਵਿਹੜਾ ਤਾਂ ਐਮੇਂ-ਕਿਮੇਂ ਦਾ ਹੀ ਸੀ ਉਸਦਾ । ਇੱਕੜ-ਦੁੱਕੜ ਜੇਹੀ ਖਿਲਰਵੀਂ ਛਤੌੜ ਸੀ ਕਿੰਨੀ ਸਾਰੀ । ਦੋ ਪੁੱਤ ਸੀ ਉਸਦੇ ਜਿੰਦਰ – ਮ੍ਹਿੰਦਰ ਜੁੜਵੇਂ । ਗੋਰੇ ਨਿਛੋਹ ਗੁੱਡਿਆ ਅਰਗੇ । ਬਹੁਤਾ ਕਰਕੇ ਘਰੋਂ ਦੂਰ ਪਾਰ ਹੀ ਰਹੇ ਸੀ ,ਪਿਓ ਦੀਆਂ ਨੌਕਰੀਆਂ ਆਲੀਆ ਥਾਵਾਂ ਤੇ । ਊਨੇ , ਸਮਾਣੇ , ਅਹਿਮਦਗੜ੍ਹ , ਮੁੱਕਸਰ , ਪਰ ਦਿਨਾਂ ਤਿੳਹਾਰਾਂ ਤੇ ਦਾਦੇ ਦਾਦੀ ਕੋਲ ਆਏ ਉਹ ਬਾਪ ਸਾਡੇ ਨੇ ਕੁੱਛੜ ਚੁੱਕ ਕੇ ਵੀ ਖਿਡਾਏ ਸੀ , ਘੁਨੇੜੀ ਚੁੱਕ ਕੇ ਵੀ । ਹੋਰ ਵੱਡੇ ਹੋਇਆਂ ਦੀ ਉਹ ਘੋੜਾ-ਸਵਾਰੀ ਵੀ ਬਣਦਾ ਰਿਹਾ ਸੀ । ਜ਼ੈਲਦਾਰ ਸਰਦਾਰਾਂ ਨਾਲ ਲੈਲਪੁਰ-ਲਾਹੌਰ ਜਾਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ।

ਸੇਠ ਰਾਮ ਗੋਪਾਲ ਨੂੰ ਅੱਗੇ ਦੱਸਿਆ ਸੀ ਬਿਸ਼ਨੇ ਨੇ ਕਿ ਰਾਜਿੰਦਰ-ਮੁਹਿੰਦਰ ਦਾ ਚੇਤਾ ਆਉਂਦਿਆਂ ਸਾਰ ਬਾਪ ਉਸਦਾ ਉੱਛਲ ਖਲੌਤਾ ਸੀ , ਬੈਂਚ ਤੇ ਬੈਠਾ ਬੈਠਾ । ਹੈਟ ਵਾਲਾ ਅਫ਼ਸਰ ਰਾਜਿੰਦਰ ਸੀ ਕਿ ਮੁਹਿੰਦਰ ਇਸਦਾ  ਨਿਰਖ ਕਰਨ ਦੀ ਵੀ ਉਸਨੇ ਲੋੜ  ਨਹੀਂ ਸੀ ਸਕਝੀ । ਦੋਨੇਂ ਉਸਨੂੰ ਚਾਚਾ ਕਹਿ ਕੇ ਬਲਾਉਂਦੇ ਸੀ ਨਿੱਕੇ ਹੁੰਦੇ । ਦੋਨਾਂ ਚੋਂ ਇੱਕ ਉਸਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਸੀ । ਘੜੀ ਪਲ ਲਈ ਤਾਂ ਉਹ ਭੁੱਲ-ਭੁੱਲਾ ਹੀ ਗਿਆ ਕਿ ਉਹ ਕੋਈ ਫਰਿਆਦ ਲੈ ਕੇ ਪੁੱਜਾ ਸੀ ਉੱਥੇ । ਖੜਾ ਖੜੋਤਾ ਉਹ ਕਿੰਨੇ ਸਾਰੇ ਵਰ੍ਹੇ ਪਿਛਾਂਹ ਵੱਲ ਨੂੰ ਤੁਰ ਕੇ ਪਿੰਡ ਜਾ ਪੁੱਜਾ ਸੀ ,ਤਹਿਸੀਲਦਾਰ ਸ਼ੇਰ ਸਿੰਘ ਦੀ ਹਵੇਲੀ । ਉਸ ਦਿਨ ਉਹ ਵੀ ਪਿੰਡ ਆਇਆ ਹੋਇਆ ਸੀ ਲਾਹੌਰੋ । ਰਿਸ਼ਤੇਦਾਰੀ *ਚ ਕਿਸੇ ਵਿਆਹ ਸ਼ਾਦੀ ਤੇ । ਰਾਜਿੰਦਰ – ਮੁਹਿੰਦਰ ਵੀ ਘਰੇ ਹੀ ਸਨ ਉਨੀਂ ਦਿਨੀ । ਪੜਾਈਆਂ-ਪਰਚਿਆਂ ਤੋਂ ਵਿਹਲ ਸੀ ਥੋੜੇ ਕੁ ਦਿਨਾਂ ਲਈ । ਮਾਲਵੇ ਦੇ ਇੱਕ ਵੱਡੇ ਪਿੰਡ ਨਾਰੰਗਵਾਲ ਦਾ ਨਾਈ ਰਾਜਿੰਦਰ ਦਾ ਸ਼ਗਨ ਲਿਆ ਢੁੱਕਿਆ ਪੂਰਾ ਸਜ-ਧਜ ਕੇ ਵਿਸਾਖ਼ੀ ਵਾਲੇ ਦਿਨ ।

 ਗੱਲਬਾਤ ਪਹਿਲੋਂ ਹੋ ਚੁੱਕੀ ਸੀ ਮੁੱਕਤਸਰ । ਨਾਈ ਨੇ ਸੋਚਿਆ ਹੋਣਾਂ ਤਹਿਸੀਲਦਾਰ ਸਾਬ੍ਹ ਦੀ ਹਵੇਲੀ ਵੀ ਉਹੋ ਜਿਹੀ ਹੋਣੀ ਆਂ ਗਰੇਵਾਲਾ ਦੇ ਦੀਵਾਨਖਾਨੇ ਵਰਗੀ । ਅੱਗੋਂ , ਕੱਚੇ ਖਿਲਰਵੇ  ਢਾਰੇ ਡਿੱਗੂ ਡਿੱਗੂ ਕਰਦੇ । ਬਸ ਇੱਕੋ-ਇੱਕ ਚੁਬਾਰਾ ਸੀ ਪੱਕਾ ਵੱਡੇ ਸਾਰੇ ਵਿਹੜੇ ਦੇ ਪਾਰਲੇ ਸਿਰੇ । ਓਥੇ ਤੱਕ ਤਾਂ ਪੁੱਜਾ ਈ ਨਾ ਉਹ । ਉਹ ਤਾਂ ਦੇਖਿਆ ਵੀ ਨਾ ਨਾਈ ਨੇ । ਨਿਮੋਝਾਣ ਹੋਇਆ ਸ਼ਗਨ-ਸਮੱਗਰੀ ਹਵੇਲੀ ਵਾਲੇ ਪਾਸੇ ਰੱਖ ਕੇ ਤੁਰਦਾ ਬਣਿਆ ਵਾਪਸ । ਨਾ ਲੱਸੀ , ਨਾ ਪਾਣੀ । ਨਾ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਸਾਬ੍ਹ , ਨਾ ਸਲਾਮ । ਨਾ ਰਾਜਿੰਦਰ ਨੂੰ ਸ਼ਗਨ ਛੁਆਰਾ । ਉਸਦੇ ਬਾਪ ਗੁਰੇ ਨੇ ਦੌੜਦੇ ਨੇ ਪਿੱਛਾ ਕੀਤਾ ਸੀ ਨਾਈ ਦਾ , ਪਰ ਉਸਦੇ ਪੁੱਜਦਿਆ ਕਰਦਿਆ ਚਾਰ ਵਾਲੀ ਗੱਡੀ ਨਿਕਲ ਚੁੱਕੀ ਸੀ ਜਲੰਧਰ ਨੂੰ ।

ਪਿੱਛੋਂ ਉਹਨਾਂ ਰਲ਼-ਮਿਲ ਕੇ ਆਪ ਈ ਛੁਆਰਾ ਖਾਧਾ , ਆਪ ਹੀ ਲੱਡੂ-ਪਤਾਸੇ ਵੰਡੇ । ਹੱਸਦਿਆ-ਖੇਲਦਿਆ , ਨੱਚਦਿਆਂ-ਟੱਪਦਿਆਂ ।

ਸੇਠ ਰਾਮ ਗੋਪਾਲ  ਨੂੰ ਦੱਸਿਆ ਸੀ ਬਿਸ਼ਨੇ ਨੇ , ਕਿ ਉਸਦੇ ਬਾਪ ਗੁਰੇ ਤੇ ਪੈਰ ਫਿਰ ਨੱਚਦੇ-ਟੱਪਦੇ ਦੇ ਹੀ ਬਾਹਰ ਨਿਕਲੇ ਸਨ , ਉਸ ਦਿਨ ਮੁੜ ਵਿਸੇਬਾ ਦਫਤਰੋਂ । ਰਾਜਿੰਦਰ ਨਹੀਂ  ਮੁਹਿੰਦਰ ਲੈ ਕੇ ਗਿਆ ਸੀ ਉਸਨੂੰ ਬਾਹੋਂ ਫੜ ਕੇ  ਦਫ਼ਤਰ ਅੰਦਰ । ਵੱਡਾ ਸਾਬ੍ਹ ਮੁਹਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਰੰਧਾਵਾ । ਉਸੇ ਵੇਲੇ ਇਲਾਕਾ ਪਟਵਾਰੀ ਨੂੰ ਸੱਦਕੇ ਉਸਨੇ ਪਿੰਡ ਲਾਗਲੇ ਸ਼ਹਿਰ ਦੀ ਹੱਦ-ਬਸਤ *ਚ ਪੈਦੀ ਚੌਧਰੀ ਮਸੂਦ ਅਹਿਮਦ ਦੇ ਨਾਂ ਬੋਲਦੀ ਬਾਈ ਕਿੱਲੇ ਪੈਲੀ ਉਸਦੇ ਬਾਪ ਗੁਰੇ ਦੇ ਨਾਂ ਚਾੜ੍ਹ ਦਿੱਤੀ ਸੀ , ਸਬਜ਼ੀ-ਭਾਜੀ ਦਾ ਕਰਿੰਦਾ ਹੋਣ ਕਰਕੇ । ਉਸਨੇ ਨਾ ਕੋਈ ਕਾਗਜ਼-ਪੱਤਰ ਦੇਖਿਆ-ਪੜਿਆ ਸੀ ,  ਨਾ ਕੋਈ ਲੋੜ ਸਮਝੀ ਸੀ ਇਸਦੀ । ਖੇਤਾਂ-ਪੈਲੀਆਂ ਨਾਲ ਮੋਹ ਪਿਆਰ ਦੀ ਸੰਨਦ ਹੀ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਸਬੂਤ ਸੀ ਉਸਦੇ ਬਾਪ ਦੀ ਪਿੱਛੇ ਰਹਿ ਗਈ ਮਾਲਕੀ ਦਾ । ਬਿਸ਼ਨੇ ਤੋਂ ਸੁਣੀ ਉਸਦੀ ਆਤਮ-ਵਾਰਤਾ ਨੇ ਰਾਮ ਗੋਪਾਲ ਦੀ ਖੇਤਾਂ ਪੈਲੀਆ ਬਾਰੇ ਬਣੀ ਧਾਰਨਾ ਹੋਰ ਵੀ ਪੱਕੀ ਕਰ ਦਿੱਤੀ । ਲੱਗਦੇ ਹੱਥ ਹੀ ਇਹ ਉਸ ਨੇ ਬਿਸ਼ਨੇ ਦੇ ਕੰਨੀ ਵੀ ਕੱਢ ਦਿੱਤੀ , ਸ਼ਾਮੇ ਦੇ ਤੌਰ-ਤਰੀਕੇ ਵਾਚਦਿਆਂ –

“  ਖੇਤਾਂ ਦੇ ਕਰਦਰਦਾਨ ਰੰਧਾਵੇ ਨੇ ਤੇਰੇ ਕਦਰਦਾਨ ਬਾਪ ਗੁਰੇ ਦੇ ਨਾਂ ਚਾੜ੍ਹੇ ਖੇਤ-ਖੱਤੇ ਉਸਨੇ ਵੀ ਸਾਭੀ ਸੁਆਰੀ ਰੱਖੇ ਸੀ ਤੇ ਅੱਗੇ ਬਿਸ਼ਨ ਸਿਆ ਤੂੰ ਵੀ , ਹੁਣ … ਹੁਣ ਹੋਰ ਅੱਗੋਂ ਦੇਖੋ ਕੀ ਬਣਦਾ  !  ”

ਤੇ … ਤੇ ਜੋ ਕੁੱਝ ਬਣਿਆ ਸੀ ਹੋਰ ਅੱਗੇ , ਉਸ ਤੋਂ ਰਾਮ ਗੋਪਾਲ ਬਾਗ਼ੋ-ਬਾਗ਼ ਸੀ ਪੂਰਾ । ਸ਼ਹਿਰ ਦੇ ਐਨ ਗੋਰੇ ਵੀਹਾਂ ਖੇਤਾਂ ਦੀ ਮਾਲਕੀ ਤਾਂ ਬਣ ਗਈ ਸੀ ਉਸਦੀ ਸ਼ਾਮੇ ਲਾਹੌਰੀਏ ਦੀ ਥਾਂ , ਪਰ ਇੱਕ ਗੱਲੋਂ ਉਹ ਦੁਖੀ ਵੀ ਰੱਜ ਕੇ ਸੀ । ਉਸਦੇ ਮੇਲੀ-ਗੇਲੀ ਮਹਿੰਗਾ ਸਿੰਘ-ਬਚਨ ਕੌਰ ਕੱਖੌਂ ਹੋਲੇ ਕਰ ਛੱਡੇ ਸਨ ,ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਨੌਂਹ-ਪੁੱਤ ਨੇ । ਰਤੀ ਭਰ ਵੀ ਮਾਣ-ਤਾਣ ਨਹੀਂ ਸੀ ਰੱਖਿਆ ਉਹਨਾਂ ਜੱਦੀ-ਪੁਸ਼ਤੀ ਜਾਇਦਾਦ ਦਾ । ਰਾਮ ਗੋਪਾਲ ਜਿਵੇਂ ਸਕਤੇ *ਚ ਆ ਗਿਆ ਸੀ  , ਇਸ ਗੱਲੋਂ । ਉਸਦਾ ਦਿਲ-ਦਿਮਾਗ ਅਜੀਬ ਤਰਾਂ ਦੀ ਘੁੰਮਣ-ਘੇਰੀ *ਚ ਫਸ ਗਿਆ ਸੀ । ਇੱਕ ਦੇ  ਅਮਲ-ਵੈਲ ਨੇ ਖੋਹ ਕੋਡੀਆ ਕੀਤੀ ਸੀ ਪੈਲੀ , ਦੂਜੇ ਦੀ ਵਿਹਲੜ ਅਯਾਸ਼ ਰੁਚੀ ਨੇ । ਪੰਜੀ-ਸਤਾਈ ਖੇਤ ਜਸਕਰਨ ਨੇ ਇੱਕੋ ਹੱਲੇ ਵੇਚ ਛੱਡੇ ਸਨ , ਮੰਡੀ ਬੋਰਡ ਨੂੰ  । ਇੱਟਾਂ-ਬਜਰੀ ਹੇਠ ਦੱਬ ਹੋਣ ਲਈ । ਉੱਨਤੀ-ਤਰੱਕੀ ਦੀ ਆੜ *ਚ । ਸਬਜ਼ੀ-ਮੰਡੀ , ਅਨਾਜ-ਮੰਡੀ ਕੋਹ ਦੂਰ ਚਲੀ ਗਈ ਸੀ ਸ਼ਹਿਰੋਂ । ਉਸਦਾ ਭਲਾ-ਚੰਗਾ ਆੜ੍ਹਤ-ਅੱਡਾ ਉੱਖੜਦਾ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ ਇਮਲੀ ਚੌਕ ਅੰਦਰੋਂ । ਕਿੱਥੇ ਉਹ ਬਾਜ਼ਾਰ ਵੱਲ ਖੁੱਲਦੀ ਪਿਤਾ-ਪੁਰਖ਼ੀ ਹੱਟੀ ਪਿਛਵਾੜਿਓਂ ਆਰਾਮ ਨਾਲ ਉੱਠਦਾ ਸੀ । ਪੂਜਾ-ਪਾਠ ਨਿਬੇੜ ਕੇ , ਵਿਚਕਾਰਲੇ ਲਾਂਘੇ ਰਾਹੀਂ ਬਾਹਰ ਆ ਬੈਠਦਾ ਸੀ ਗੱਲੇ ਲਾਗੇ , ਤਖਤ-ਪੋਸ਼ ਤੇ । ਕਿਥੇ ਹੁਣ ਉਸਨੂੰ ਤੜਕਸਾਰ ਉੱਠਣਾ ਪੈਦਾ ਸੀ । ਛੋਹਲੇ ਕਦਮੀਂ ਚਲਦਿਆਂ ਧੂਫ-ਟਿੱਕਾ ਕਰਨਾ ਪੈਦਾ ਸੀ । ਬੈਹੀ-ਖਾਤੇ , ਰੋਕੜ-ਸੰਦੂਕੜੀ ਨਾਲ ਚੁੱਕਣੀ ਪੈਦੀ ਸੀ । ਫਿਰ ਕਦੀ ਸਕੂਟਰ ਪਿੱਛੇ ਬੈਠ ਕੇ ਕਦੀ ਰਿਕਸ਼ਾ ਸਵਾਰ ਬਣਕੇ , ਕਦੀ ਪੈਦਲ ਤੁਰ ਕੇ ਸ਼ਹਿਰੋਂ ਬਾਹਰ ਉੱਸਰੀ ਨਵੀਂ ਮੰਡੀ ਪੁੱਜਣਾ ਪੈਦਾ ਸੀ । ਉਹ ਕਲਪਦਾ ਸੀ , ਖਿੱਝਦਾ ਸੀ , ਉਸਦੀ ਭਾਰੀ ਭਰਕਮ ਦੇਹੀ ਐਨੀ ਖੇਚਲ ਸਹਿਣ ਦੀ ਆਦੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਮੁੱਢ ਤੋਂ ।

… ਮੰਡੀ ਚੌਕ ਦੀ ਵਧੀ ਰੌਣਕ ਦੇਖਕੇ ਉਸਨੇ ਖਿੱਝ-ਗੁੱਸੇ ਦਾ ਹੱਲ ਫੱਟ ਲੱਭ ਲਿਆ  । ਝੱਟ ਉਸ ਨੇ ਮੰਡੀ ਰਾਹ ਤੇ ਖ਼ਰੀਦੇ ਦਰਜਣ ਭਰ ਬੂਥਾਂ ਦੀ ਪੱਕੀ ਉਸਾਰੀ ਕਰ ਲੈਣ ਲਈ ਹਰੀ ਝੰਡੀ ਦੇ ਦਿੱਤੀ ਵੱਡੇ ਪੁੱਤਰ ਬੰਨੀ ਨੂੰ । ਬਨੀ ਨੇ ਵੀ ਕਿਸੇ ਤਰਾਂ ਦੀ ਢਿੱਲ-ਮੱਠ ਨਾ ਦਿਖਾਈ । ਬਾਰਾਂ  ਵਿੱਚੋ ਛੇ ਬੂਥ ਉਹਨੇ ਦਿਨਾਂ ਅੰਦਰ ਹੀ ਖੜ੍ਹੇ ਕਰ ਲਏ । ਚਾਰ ਜਰਨੈਲੀ ਸੜਕ ਵਾਲੇ ਪਾਸੇ , ਦੋ ਸਬਜ਼ੀ ਮੰਡੀ ਲਾਗੇ । ਥੜੇ ਲਾਗੇ ਦਾ ਇੱਕ ਬੂਥ ਬਨੀ ਨੇ ਆਪਣੇ ਦਫਤਰ ਲਈ ਰੱਖ ਲਿਆ – ‘ ਅਗਰਵਾਲ ਪ੍ਰਾਪਰਟੀ ਡੀਲਰਜ਼ * ਲਈ , ਦੂਜਾ ਪਿਤਾ ਸ੍ਰੀ ਦੇ ਬੈਠਣ-ਉੱਠਣ ਲਈ , ਲੇਟਣ-ਸੌਣ ਲਈ ਸਜਾ ਸੁਆਰ ਦਿੱਤਾ । ਰਾਮ ਗੋਪਾਲ ਨੂੰ ਮਿਲਿਆ ਬੂਥ , ਬੂਥ ਨਾਲੋਂ ਆਰਾਮ ਕਮਰਾ ਵੱਧ ਸੀ । ਇੱਕ ਕੰਧ ਨਾਲ , ਗੱਦੇਦਾਰ ਤਖਤਪੋਸ਼ ਦੋ ਕੁਰਸੀਆ ਇੱਕ ਮੇਜ਼ ਸਾਹਮਣੇ ਸੋਫਾ-ਸੈੱਟ । ਵਿਚਕਾਰ ਛੋਟੇ ਦਾਅ ਲਟਕਦੇ ਲਿਸ਼-ਲਿਸ਼ ਕਰਦੇ ਪਰਦੇ ਪਿੱਛੇ ਇੱਕ ਸੇਫ , ਇੱਕ ਤਿਜੋਰੀ । ਬੈਹੀ-ਖਾਤੇ, ਰੋਕੜ੍ਹ-ਚਿੱਲਰ ਰੱਖਣ-ਸਾਂਭਣ ਲਈ । ਪਿਛਲੀ ਕੰਧ ਦਾ ਇੱਕ ਕੋਣਾ ਅਜੇ ਖ਼ਾਲੀ ਰਹਿਣ ਦਿੱਤਾ ਸੀ ਬਨਵਾਰੀ ਨੇ । ਮੌਸਮ ਅਨੁਸਾਰ ਫਰਿੱਜ , ਹੀਟਰ , ਮਾਈ ਕਰੋਵੇਵ ਵਗੈਰਾ-ਵਗੈਰਾ ਰੱਖਣ-ਟਿਕਾਉਣ ਲਈ ।

ਸਬਜ਼ੀ ਮੰਡੀਉਂ ਵਿਹਲਾ ਹੋਏ ਰਾਮ ਗੋਪਾਲ ਨੂੰ ਹੁਣ ਵਾਪਿਸ ਸ਼ਹਿਰ ਪੁੱਜਣ ਦੀ ਕੋਈ ਕਾਹਲ ਨਾ ਹੁੰਦੀ । ਰੋਟੀ-ਪਾਣੀ ,ਚਾਹ-ਪਾਣੀ , ਨੌਕਰ ਮੁੰਡਾ ਆਪ ਜਾ ਕੇ ਲੈ ਆਉਦਾ ਘਰੋਂ ਜਾਂ ਮੋਹਣੀ ਛੱਡ ਜਾਂਦਾ , ਛੋਟਾ ਮਨਮੋਹਣ ।

ਬਹੁਤਾ ਕਰਕੇ ਵਿਹਲ ਹੀ ਹੁੰਦੀ ਸੀ ਮੋਹਣੀ ਪਾਸ । ਸਿਰਫ਼ ਤੇ ਮਹੀਨੇ ਹੁੰਦੀ ਸੀ ਬਾਰਾਂ ਚੋਂ ਪੂਰੀ ਨੱਠ-ਭੱਜ ਅਨਾਜ਼-ਮੰਡੀ । ਕਣਕ-ਝੋਨੇ ਦੀ ਆਮਦ ਵੇਲੇ । ਇਹ ਦੋ ਮਹੀਨੇ ਰਾਤ-ਦਿਨ ਇੱਕ ਬਰਾਬਰ ਹੁੰਦੇ ਸੀ ਉਸ ਲਈ । ਸਵੇਰੇ ਦਿਨ ਚੜਦੇ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਦੇਰ ਰਾਤ ਤਿੰਨ ਸਾਢੇ-ਤਿੰਨ ਵਜੇ ਤੱਕ ਚੱਲ ਸੋ ਚੱਲ । ਆਈਆਂ ਢੇਰੀਆਂ ਦੀ ਸਫਾਈ-ਤੁਲਾਈ-ਭਰਾਈ-ਚੁਕਾਈ । ਬਾਕੀ ਦੇ ਦਸ ਮਹੀਨੇ ਪੂਰਾ ਆਰਾਮ ਪੂਰੀ ਐਸ਼ । ਜਾਂ ਵਿੱਚ-ਵਿਚਾਲੇ ਕਿਸਾਨਾਂ ਦੇ ਘਰੀਂ ਖੇਤੀਂ ਫੇਰਾ ਤੋਰਾ । ਖੜੀ ਫ਼ਸਲ-ਬਾੜੀ ਜਾਚਣ-ਪਰਖ਼ਣ ਲਈ । ਅੱਵਲ ਤਾਂ ਉਸਨੇ ਅੰਗੇ  ਦਾਣਿਆਂ ਦੇ ਮੁੱਲ ਤੋਂ ਵੱਧ ਰੋਕੜ ਦਿੱਤੀ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਕਦੀ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਅਗਾਊਂ । ਜੇ ਕੋਈ ਵਾਹਲਾ ਈ ਲੋੜਕੂ , ਬਹੁਤਾ ਹੀ ਤਰਲੇ ਮਿੰਨਤਾਂ ਤੇ ਉਤਰ ਆਉਦਾਂ ਤਾਂ ਮੋਹਣੀ ਅਗਲੇ ਨੂੰ ਸਾਫ਼ ਸਾਫ਼ ਦੱਸ ਦਿਆ ਕਰਦਾ ਸੀ ਪਹਿਲੋਂ -  “  ਪਈ ਫ਼ਲਾਨਾ ਸਿਆਂ , ਹੁਣ ਪੰਮੇਂ ਸਨਿਆਰੇ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਦੇਣੇ ਪੈਣੇ ਆ ਪੈਹੇ , ਉਦ੍ਹਾ ਰੁਪੱਈਆ ਸੈਕੜਾ ਨਾਲ ਜੁੜਨਾ ਹੋਰ ।

 ਮੇਰੇ ਕੋਲ ਤਾਂ ਜਿੰਨੀ ਕੁ ਗੁਜੈਸ਼ ਹੈਗੀ ਸੀ , ਓਨੀ ਕੁ ਰਕਮ ਤਾਂ ਤੇਰੀ ਅਲਾਂ ਪਹਿਲੋ਼ ਈ ਗਈਓ ਆ । ਅੱਗੇ ਤੂੰ ਆਪਣਾ ਪੜਿਆ ਵਿਚਾਰ । ”

ਪੜਿਆ-ਪੁੜਿਆ ਤਾਂ ਕੀ ਵਿਚਾਰਨਾ ਹੁੰਦਾ ਸੀ ਕਿਸੇ ਨੇ , ਮੋਹਣੀ ਵੱਲੋਂ ਹੋਈ ਹਾਂ ਸੁਣ ਕੇ ਤਾਂ ਅਗਲਾ ਜਾਣੋਂ ਜਿਉਂਦਿਆਂ *ਚ ਦਾਖ਼ਲ ਹੋ ਜਾਦਾ ਸੀ । ਜਾਨ *ਚ ਜਾਨ ਆ ਜਾਂਦੀ ਸੀ ਉਹਦੇ । ਮੋਹਣੀ ਜਿੱਥੇ ਕਹਿੰਦਾ ਉਹ ਗੂਠਾ ਲਾ ਕੇ ਰੁਕਿਆ ਕੰਮ ਤੁਰਦਾ ਕਰ ਲੈਦਾ । ਕੋਈ ਵਿਆਹ-ਸ਼ਾਦੀ ,ਮਰਨੇ-ਪਰਨੇ , ਕੰਧ-ਕੋਠੇ ਜਾਂ ਕਿਸੇ ਚੀਜ਼-ਵਸਤ ਲਈ , ਜਾਂ ਖੇਤੀ-ਸੰਦਾਂ ਦੀ ਟੁੱਟੀ ਕਿਸ਼ਤ ਤੁਰਦੀ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਸੀ ਉਸਦੀ ।

ਮੋਹਣੀ ਦੇ ਇਸ ਡੁਢੇ-ਵਿਆਜ ਦੀ ਚੁੰਗਲ ਚੋਂ ਉਸਦੀ ਆੜਤ-ਹੱਟੀ ਤੇ ਆਉਣ ਵਾਲਾ ਕੋਈ ਵੀ ਕਾਮਾਂ ਕਿਸਾਨ ਨਹੀਂ ਸੀ ਬਚਿਆ । ਉਂਝ ਪਤਾ ਹਰ ਇੱਕ ਨੂੰ ਹੁੰਦਾ ਸੀ ਕਿ ਪੰਮਾ ਸੁਨਿਆਰਾ ਤਾਂ ਐਮੇਂ ਠੀਹਾ ਹੀ ਬਣਦਾ , ਪੈਸਾ-ਧੇਲਾ ਤਾਂ ਸਾਰਾ ਅੰਦਰੋਂ ਹੀ ਕੱਢਦਾ ਸੀ ਮੋਹਣੀ , ਪਿਤਾ-ਪੁਰਖ਼ੀ ਤਿਜੌਰੀ ਵਿੱਚੋਂ ।

ਰਾਮ ਗੋਪਾਲ ਨੇ ਮੋਹਣੀ  ਨੂੰ ਇਸ ਕੰਮੋਂ ਰੋਕਿਆ ਵੀ ਕਈ ਵਾਰ । ਸਮਝਾਇਆ-ਬੁਝਾਇਆ ਵੀ ਕਿ ਰਾਹ ਰਾਹ ਦਾ ਵਿਆਜ-ਵਿਹਾਰ ਖ਼ਰਾ ਲੱਗਦਾ । ਐਮੇਂ ਨਾ ਠੱਗੀ-ਠੋਰੀ ਮਾਰੀ ਜਾਈਆ ਕਰ ਹਰ ਇੱਕ ਨਾਲ । ਏ ਗੱਲ ਆ ਪਈ , ਬੳਤੀ ਨੂੰ ਮੂੰਹ ਮਾਰਦਾ ਕਿਤੇ ਥੋੜੀਓ ਵੀ ਨਾ ਜਾਂ ਦਾ ਲੱਗੀਂ । ਪਰ ਮੋਹਣੀ ਨੂੰ ਪਿਆ ਚੱਸਕਾ , ਹੱਡੀ ਚਰੂੰਡਣ ਨਾਲੋਂ ਵੀ ਉੱਪਰ ਸੀ । ਉਹ ਮੁੜਿਆ ਨਾ ਇਸ ਕੰਮੋਂ । ਰਾਮ ਗੋਪਾਲ ਨੂੰ ਉਲ੍ਹਾਮੇ ਆਉਣ ਲੱਗੇ । ਉਸਨੇ ਮੋਹਣੀ ਨੂੰ ਦਬਕ ਛੱਡਿਆ  - “ ਅਤਿ ਕਿ ਚੁੱਕੀਓ ਆ ਤੂੰ । ਕਿਉਂ ਮੇਰੀ ਕੀਤੀ ਕਰਾਈ ਤੇ ਖੇਹ ਪਾਉਣ ਲੱਗਾ ।  ਏ ਗੱਲ ਆ ਪਈ , ਵਣਜ-ਵਪਾਰ ਦੇ ਵੀ ਕੋਈ ਅਸੂਲ ਹੁੰਦੇ ਆ । ਤੁਆਨੂੰ ਛੋਕਰ-ਵਾਧੇ ਨੂੰ ਅੱਗੇ ਦੀਂਹਦਾ ਕੱਖ ਨਈਂ ਪੈਹੇ ਤੋਂ ਬਿਨ੍ਹਾਂ । ਪਤਾ ਨਈਂ ਕੇੜ੍ਹਾ ਬੇ-ਜ਼ਮੀਰਾ ਗੁਰੂ ਟੱਕਰਿਆ ਆ ਤੁਆਨੂੰ ਨਮੀਂ ਪੌਂਦ ਨੂੰ । ”

ਮੋਹਣੀ ਨੂੰ ਪਿਉ ਦੀ ਆਖੀ ਗੱਲ ਸੂਲ ਵਾਂਗੂ ਚੁੱਭ ਗਈ । ਉਹਨੇ ਅਗਲੇ ਹੀ ਭਲਕ ਟਿੰਡ-ਫੌਡੀ ਚੁੱਕੀ ਬਾਹਰਲੀ ਕੋਠੀ ਜਾ ਟਿਕਿਆ , ਕਿ੍ਸ਼ਨ ਨਗਰ ।

ਸ਼ਹਿਰ ਵਾਲੇ ਘਰ ਵਿਚਲੀ ਤਿਜੋਰੀ ਦੇ ਸਾਰੇ ਰੱਖਨੇ ਹੁਣ ਬਨਵਾਰੀ ਕੋਲ ਸਨ । ਉਸਦੇ ਪ੍ਰਾਪਟਰੀ ਧੰਦੇ ਦੇ ਕਾਗਜ਼-ਪੱਤਰ, ਨੋਟ-ਪਨੋਟ ਸਾਂਭਣ-ਰੱਖਣ ਲਈ ।

ਬਨਵਾਰੀ ਦੇ ਪ੍ਰਾਪਰਟੀ ਦਫ਼ਤਰ ਵਰਗੇ ਹੋਰ ਕਈ ਅੱਡੇ ਖੁੱਲ ਗਏ ਸਨ , ਮੰਡੀ ਰੋਡ ਤੇ । ਉਸਦੇ ਖੱਬੇ ਸੱਜੇ । ਕਈ ਸਾਰੀਆ ਦੁਕਾਨਾਂ ਉੱਸਰ ਗਈਆਂ ਸਨ ਦੇਖਾ-ਦੇਖੀ । ਕਿਸੇ ਨੇ ਆਪਣੇ ਕਾਰ-ਕਿੱਤੇ ਲਈ ਰੱਖ ਲਈ ਸੀ ,ਕਿਸੇ ਨੇ ਕਿਰਾਏ ਤੇ ਚਾੜ ਦਿੱਤੀ ਸੀ । ਤਿਕੌਣੇ ਚੌਕ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਮੰਡੀ ਥੜੇ ਤੱਕ ਟੋਕਵਾਂ ਜਿਹਾ ਬਾਜ਼ਾਰ ਦਿੱਸਣ ਲੱਗ ਪਿਆ ਸੀ , ਸਾਲ ਦੋ ਸਾਲਾਂ ਅੰਦਰ । ਛੋਟੀ ਮੋਟੀ ਸ਼ੈਅ ਵਸਤ ਵੀ ਮਿਲਣ ਲੱਗ ਪਿਆ ਸੀ , ਨਿੱਤ ਵਰਤੋਂ *ਚ ਆਉਣ ਵਾਲੀ ਮੰਡੀ ਬਾਜ਼ਾਰੋਂ । ਵੱਡੀ ਸੜਕ ਵਾਲੇ ਪਾਸੇ ਦੇ ਚਾਰੇ ਬੂਥਾਂ *ਚ ਠੇਕਾ ਸੀ ਬਨਵਾਰੀ ਲਾਲ ਦਾ ਆਪਣਾ । ਦੇਸੀ-ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਦਾਰੂ ਸ਼ੀਸ਼ੀਆਂ  ਇੱਕ *ਚ , ਸਾਹਮਣੇ ਜੁੜਵੇਂ ਦੋਨਾਂ *ਚ ਖੁੱਲ੍ਹਾ ਮਨਜੂਰ ਸ਼ੁਦਾ ਇਹਾਤਾ । ਬਾਕੀ ਦੇ ਛੇਅ ਉਹਨੇ ਅਗਾਂਹ ਤੌਰ ਦਿੱਤੇ ਸਨ , ਚੰਗੀ ਮੋਟੀ ਰਕਮ ਵੱਟ  ਕੇ  ਸੁੱਗੀ-ਪੁੱਕੀ । ਬਿਨਾਂ ਉਸਾਰੀ ਕੀਤਿਆਂ । ਬੱਸ ਮਾੜੀ ਪਤਲੀ ਨਿਸ਼ਾਨ ਦੇਹੀ ਹੀ ਕਰਨੀ ਪਈ ਸੀ ਨੰਬਰ ਲੱਭਣ ਲਈ । ਬਾਰਾਂ ਪੰਦਰਾਂ ਹਜ਼ਾਰ *ਚ ਪਿਆ ਇਕੱਲਾ ਇਕੱਲਾ ਬੂਥ ਲੱਖਾਂ ਦੀ ਵਟਕ ਕੁਰਵਾ ਗਿਆ । ਉਹੀ ਪੈਸੇ ਉਸਨੇ ਅਗਾਂਹ ਹੋਰ ਥਾਂ ਜਾ ਲਾਏ । ਮੰਡੀਆਂ ਨਾਲ ਜੁੜਵੇ ਛੇਆਂ ਸਾਢੇ-ਛੇਆਂ ਕਿੱਲਿਆ ਦਾ ਸੌਦਾ ਕਰ ਲਿਆ ।

ਬਨਵਾਰੀ ਦੀ ਕਾਰਬਾਰੀ  ਚੜਤ ਦੇਖ ਕੇ ਰਾਮ ਗੋਪਾਲ ਖੁਸ਼ ਪ੍ਰਸੰਨ ਸੀ ਪੂਰਾ । ਉਸਦਾ ਖਿੱਝ-ਗੁੱਸਾ ਹੁਣ ਜਿਵੇਂ ਜੜੋਂ ਚੁੱਕ ਹੋ  ਗਿਆ ਸੀ । ਹੁਣ ਨਾ ਉਹਨੂੰ ਆਪਣੀ ਪ੍ਰਧਾਨਗੀ ਵਾਲੀ ਵਿਉਪਾਰ ਮੰਡਲੀ ਬੁਰੀ ਲੱਗਦੀ ਸੀ , ਨਾ ਬੀਬੀ ਮੰਤਰੀ । ਬੀਬੀ ਮੰਤਰੀ ਤਾਂ ਸਗੋਂ ਉਸਨੂੰ ਦੂਰ-ਦਰਸ਼ੀ ਨੇਤਾ ਜਾਪਣ ਲੱਗ  ਪਈ । ਸਮੇਂ ਤੋਂ ਕਿੰਨਾਂ ਸਾਰਾ ਅਗਾਂਹ ਹੋ ਕੇ ਸੋਚਣ-ਤੁਰਨ ਵਾਲੀ ਰਹਿਨੁਮਾ । ਪਰ ਅਜੇ ਵੀ ਉਸਨੂੰ ਇਸ ਗੱਲ ਦੀ ਸਮਝ ਨਹੀਂ ਸੀ ਪੈਦੀ ਕਿ ਬੀਬੀ ਸਮੇਤ ਉਸਦੇ ਜੱਟ-ਜਿਮੀਂਦਾਰ ਧੀ-ਜੁਆਈ ਖੇਤਾਂ-ਪੈਲੀਆਂ ਤੋਂ ਏਨੇ ਉਪਰਾਮ , ਏਨੇ ਨਿਰਮੋਹੇ ਕਿਉ ਹੋਏ ਪਏ ਸਨ । ਇਹ ਖੇਤ-ਮੁਰੱਬੇ ਹੀ ਤਾਂ ਹੁਣ ਤੱਕ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਪੱਕੀ-ਠੱਕੀ ਪਛਾਣ ਬਣਦੇ ਰਹੇ ਹਨ ।ਇਹਨਾਂ *ਚ ਉੱਗਦੇ ਰੁੱਖ-ਬੂਟੇ ਅੰਨ-ਅਨਾਜ ਹੀ ਤਾਂ ਧੁਰਾ ਬਣਦਾ ਰਿਹਾ ਸੀ  ਉੱਨਤੀ-ਤਰੱਕੀ ਦਾ  , ਵਣਜ-ਵਪਾਰ ਦਾ । ਇਹਨਾਂ ਚੋਂ ਹੀ ਪਸ਼ੂ-ਪਰਾਣੀ ਸਮੇਤ ਸਾਹ ਲੈਦੇ ਹਨ ਜੀਵ-ਜੰਤੂ ਦੀ ਭੁੱਖ ਪਿਆਸ ਮਿਟਦੀ ਆਈ ਸੀ , ਆਦਿ ਸਮੇਂ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਅੱਜ ਤੱਕ । ਧਰਤੀ ਨੂੰ ਧਰਤੀ ਮਾਂ ਤੇ ਰੁਤਬੇ *ਚ ਬਦਲਣ ਵਾਲਾ ਉਹੀ ਵਾਹੀਕਾਰ ਰਤਾ ਜਿੰਨੀ ਵੀ ਜੇ-ਜੱਕ ਕਿਉਂ ਨਹੀਂ ਸੀ ਕਰਦਾ ਇਸਦਾ ਮੁੱਲ ਵੱਟਣ ਲੱਗਾ  , ਇਸ ਨੂੰ ਪਰਾਏ ਹੱਥੀ ਤੋਰਨ ਲੱਗਾ ?

ਆਪਣੇ ਅੰਦਰ ਦੀ ਇਸ ਗੰਢ ਨੂੰ ਖੁੱਲ੍ਹਦਾ ਕਰਨ ਲਈ ਇੱਕ ਸ਼ਾਮੀ ਰਾਮ ਗੋਪਾਲ ਜਾ ਪੁੱਜਾ ਸੀ ਬੀਬੀ ਮੰਤਰੀ ਦੀ ਕੋਠੀ । ਬੀਬੀ ਜੀ ਆਏ ਹੀ ਸਨ ਅਜੇ ਰਾਜਧਾਨੀਓਂ , ਆਉਂਦਿਆਂ ਹੀ ਉਹ ਦਫ਼ਤਰ ਬੈਠ ਗਏ । ਚਾਹ ਪਾਣੀ ਪੀ ਕੇ ਦਰਬਾਰ ਲਾ ਲਿਆ । ਬੈਠਕ ਪਹਿਲੋਂ ਹੀ ਭਰੀ ਪਈ ਸੀ ਪੰਚਾਂ-ਸਰਪੰਚਾਂ ,ਫਰਿਆਦੀਆਂ-ਸਫਾਰਸ਼ੀਆਂ ਨਾਲ । ਉਹਨਾਂ ਇਕੱਲੇ-ਇਕੱਲੇ ਸੱਭ ਦੀ ਸੁਣੀ । ਬੇਨਤੀਆ-ਅਰਜ਼ੀਆ ਲਈਆਂ , ਪੀ ਏ ਨੂੰ ਫੜਾ ਦਿੱਤੀਆ । ਪੀ ਏ ਨੇ ਅਗਾਹ ਮੇਜ਼ ਦੇ ਵੱਡੇ ਦਰਾਜ਼ ਵਿੱਚ ਤੁੰਨ ਦਿੱਤੀਆਂ । ਰਾਮ ਗੋਪਾਲ ਇੱਕ ਪਾਸੇ ਬੈਠਾ ਸਭ ਕੁੱਝ ਦੇਖਦਾ ਸੁਣਦਾ ਰਿਹਾ । ਉਹ ਹੈਰਾਨ ਸੀ ਕਿ ਮੰਤਰੀ ਬੀਬੀ ਨੇ ਐਨਾ ਸਾਰਾ ਕੰਮ ਕਿੰਨੇ ਮਸ਼ੀਨੀ ਢੰਗ ਨਾਲ ਨਿਪਟਾਇਆ ਸੀ । ਮਸ਼ੀਨੀ ਢੰਗ ਨਾਲ ਹੀ ਉਸਨੇ ਧੀ ਜੁਆਈ ਦੇ ਮਾਂ ਪਿਓ ਨੂੰ ਤੁਰਦਾ ਕਰ ਦਿੱਤਾ । ਬਿਰਧ ਜੋੜਾ ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਨੂੰ ਆਸਰਾ  ਦੇਈ ਮਸਾਂ ਪੁੱਜਾ ਸੀ  ਕੋਠੀ । ਆਉਦੇਂ ਹੀ ਉਹ ਜਿਵੇਂ ਵਰ੍ਹ ਹੀ ਪਏ ਸਨ ਬੀਬੀ ਜੀ ਤੇ - “  ਪਤਾ ਨਈਂ ਕੀ ਧੂੜ ਦਿੱਤਾ ਤੁਸੀਂ ਮਾਮਾਂ-ਧੀਆ ਨੇ ਮੁੰਡੇ ਮੇਰੇ ਦੇ ਸਿਰ *ਚ , ਰਤੀ ਭਰ ਵੀ ਕਿਧਰੇ ਨਈਂ ਬਹਿੰਦਾ ਟਿਕ ਕੇ । ” ਇਹ ਜਸਕਰਨ ਦੀ ਮਾਂ ਦਾ ਗਿਲਾ ਸੀ । “  ਲੋਕੀਂ ਵੀਹ ਵੇਚ ਦੇ ਪੰਜਾਹ ਬਣਾਉਦੇਂ ਆਂ , ਏਹ ਪੇਅ ਦਾ ਪੁੱਤ  ਕਿਧਰੇ ਸਿਆੜ ਤੱਕ ਦਾ ਵੀ ਰਵਾਦਾਰ ਨਈਂ ਬਣਿਆ । ਮਣਾਂ-ਮੂੰਹੀਂ ਨੋਟ ਭੰਗ ਦੇ ਭਾੜੇ ਉਜਾੜ ਦਿੱਤੇ । ” ਪਿਓ ਮਹਿੰਗਾ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਖੁੱਸ ਚੁੱਕੇ ਮੁਰੱਬੇ ਦਾ ਵੱਡਾ ਹਿਰਖ ਸੀ - “  ਚੱਲ ਜੇ ਛੇੜ ਈ ਲਏ ਸਨ ਹੋਰ ਧੰਦੇ ਤਾਂ ਬੰਦਾ ਟਿਕ ਕੇ ਤਾਂ ਬੈਠਦਾ ਸਿਰ ਤੇ । ਆਪੂ ਰੱਖਦਾ ਪੋਰਖ । ਭਈਆ ਭੂਈਆ ਨੂੰ ਸੁਆਹ ਪਤਾ ਪਸ਼ੂ ਡੰਗਰ ਕਿੱਦਾਂ ਸਾਭੀਦੇ ਆ । ” ਉੱਖੜਿਆ ਸਾਹ ਟਿਕਾਣੇ ਕਰਦੀ ਮਾਈ ਬਚਨ ਕੌਰ ਫਿਰ ਬੋਲੀ ਸੀ - “  ਆਪੂ ਤਾਂ ਪਿਓ ਆਲੀ ਸਾਬਣ-ਦਾਨੀਂ ਜੇਈ ਚੋਂ ਪੈਰ ਨਈਂ ਹੇਠਾਂ ਲਾਹੁਣਾ । ਸੈਲਾ ਕਰਨੀਆ ਦਿੱਲੀ-ਦੱਖਣ ਦੀਆਂ ਬੇਮਤਲਬੀਆਂ । ਐ ਅਗਲੇ ਪਾਂਉਦੇ ਕੁਸ਼ ਹੱਥ-ਪੱਲੇ । ” ਮੁਰਗੀ-ਫਾਰਮ, ਡੇਅਰੀ-ਫਾਰਮ *ਚ ਪਏ ਘਾਟੇ ਦੀ ਸਾਰੀ ਜੁੰਮੇਵਾਰੀ ਜਸਕਰਨ ਸਿਰ ਸੁੱਟਦੇ ਬਾਪੂ ਮਹਿੰਗਾ ਸਿੰਘ ਨੇ ਹੇਠਾਂ ਵੱਲ ਸਰਕ ਆਈ ਐਨਕ ਮੁੜ ਨੱਕ ਤੇ ਟਿਕਦੀ ਕੀਤੀ ਸੀ ।

ਰਾਮ ਗੋਪਾਲ ਨੂੰ ਇਸ ਵਾਰ ਉਹ ਅਵੱਲੀ ਤਰਾਂ ਦੀ ਪੀੜ ਨਾਲ ਪਰੁੱਚ ਹੋਏ ਜਾਪੇ ਸਨ  ਦੋਵੇਂ  । ਹਫ਼ੀ-ਖਫ਼ੀ ਬਚਨ ਕੌਰ ਫਿਰ ਤੜਪੀ ਸੀ –

“  ਮੁਰੁੱਬਾ  ਤਾਂ ਚਲੋ ਮੈਰਾ ਸੀ । ਪਾਣੀ ਲੱਗ ਵੀ ਹੈਨੀ ਸੀ ਸਾਰਾ , ਪਰ ਹੁਣ ਕੀਂ ਮਾਰ ਵਗ ਗਈ ਆ ਉਨੂੰ । ਬਾਕੀ ਬਚਦੇ ਸਿਆੜ ਵੀ ਬੋਲੀ ਦੇ ਲਾ ਤੇ ਆ ਸਾਰੇ । ਅਸੀਂ ਦੋਨੋਂ ਪਿੱਟੀ ਜਾਨੇ ਆ , ਉਨਾਂ ਨੂੰ ਰਤੀ ਭਰ ਦੀ ਵੀ ਸ਼ਰਮ-ਹਯਾ ਨਈ ਹੈਗੀ , ਨਾ ਰੰਨ ਨੂੰ , ਨਾ ਖਸਮ ਨੂੰ । ਹੈਅ ਮੇਰਿਆ ਮਾਲਕਾ ਆਹ ਦਿਨ ਦੇਖਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਅਸੀਂ ਮਰ ਕਿਉ ਨਾ ਗਏ ਦੋਨੇ ਜੀਅ ।  ” ਰੋਣ ਹਾਕੀ ਹੋਈ ਬਚਨ ਕੌਰ ਇਸ ਵਾਰ ਹਟਕੇਰੇ ਭਰਨ ਲੱਗ ਪਈ ਸੀ , ਉਚੀ ਉਚੀ ।

ਮੰਤਰੀ ਬੀਬੀ ਨੇ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਕਿਹੜੀ ਗੱਲ ਕਿੰਨੀ ਸੁਣੀ  , ਇਸ ਵੱਲ ਤਾਂ ਰਾਮ ਗੋਪਾਲ ਦਾ ਧਿਆਨ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਗਿਆ । ਉਹ ਤਾ ਉਸਦੇ ਧੀ ਜੁਆਈ ਦੇ ਮਾਂ ਪਿਉ ਦੇ ਦੁੱਖ-ਦਰਦ ਅੰਦਰ ਆਪ ਜਿਵੇਂ ਨੱਕੋ-ਨੱਕ ਡੁੱਬ ਗਿਆ ਸੀ । ਉਸ ਦਾ ਵਣਜੀ-ਵਿਉਪਾਰੀ ਸਿਰ ਉਸਦੀ ਧੜ ਨਾਲੋਂ ਵੱਖ ਹੋ ਕੇ ਜਿਵੇਂ ਦੂਰ ਜਾ ਡਿੱਗਾ ਹੋਵੇ । ਹੁਣ ਉਹ ਸੀ , ਉਸ ਤੋਂ ਥੋੜਾ ਹਟਵੇਂ  ਬੈਠੇ , ਉਸ ਨਾਲ ਮਿਲਦੇ-ਵਰਤਦੇ ਰਹੇ , ਮਹਿੰਗਾ ਸਿੰਘ-ਬਚਨ ਕੌਰ ਸਨ ਜਾਂ ਉਹਨਾਂ ਵਿਚਕਾਰਲੀ ਵਿੱਥ । ਉਹਨਾਂ ਦੋਨਾਂ ਨੂੰ ਚਿਰਾ ਤੋਂ ਜਾਣਦਾ ਸੀ ਰਾਮ ਗੋਪਾਲ  । ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਸਾਰੀ ਫ਼ਸਲ-ਬਾੜੀ ਉਸਦੀਆਂ ਆੜਤ-ਮੰਡੀਆ ਤੇ ਹੀ ਆਉਦੀਂ ਸੀ । ਉਹ ਧੇਲੇ ਭਰ ਦੇ ਵੀ ਕਦੀ ਉਸਦੇ ਦੇਣ ਦਾਰ ਨਹੀਂ ਬਣੇ । ਜਿੰਨਾਂ ਕੁ ਪੱਲੇ ਹੰਦਾ ਸੀ ਓਨੇ ਕੁ ਪੈਰ ਪਸਾਰਦੇ । ਉਹਨਾਂ ਕਦੀ ਫਾਲਤੂ ਦਾ ਦਿੱਖ-ਦਿਖਾਵਾ ਨਹੀ ਸੀ ਕੀਤਾ , ਨਾ ਕਦੀ ਜਈਂ-ਜਈਂ ਕੀਤੀ ਸੀ ਕਿਸੇ ਅੱਗੇ । ਪਰ ਹੁਣ ਖੇਤਾਂ-ਪੈਲੀਆਂ ਤੋਂ ਹੱਥਲ ਕੀਤੇ , ਉਹ ਦੋਵੇ ਖੇਤਾਂ-ਪੈਲੀਆਂ ਲਈ ਤਰਲੇ ਲੈਦੇ , ਉਸ ਤੋਂ ਦੇਖੇ ਸਹਾਰੇ ਨਹੀਂ ਸੀ ਗਏ ।

ਆਇਆ ਉਹ ਕਿਸ ਕੰਮ ਸੀ , ਅੱਗੋਂ ਕੁੱਝ ਹੋਰ ਹੀ ਦੇਖਣਾ-ਸੁਣਨਾ ਪਿਆ ਸੀ ਰਾਮ ਗੋਪਾਲ ਨੂੰ । ਉਸਦੇ ਕਿਆਸ ਤੋਂ ਕਿਤੇ ਭੈੜਾ । ਬਹੁਤਾ ਹੀ ਨੀਵੇਂ ਪੱਧਰ ਦਾ । ਉਸਦੀ ਬਰਦਾਸ਼ਤ ਦੀ ਹੱਦ ਤੋ ਬਿਲਕੁਲ ਬਾਹਰ ।

ਪਿਛਲੇ ਦਰਵਾਜਿਓਂ ਅਛੋਪਲੇ ਜਿਹੇ ਬਾਹਰ ਚਲੇ ਜਾਣ ਲਈ ਆਪਣੀ ਥਾਂ ਤੋਂ ਉੱਠਣ ਹੀ ਲੱਗਾ ਸੀ ਕਿ ਮੰਤਰੀ ਬੀਬੀ ਦੇ ਪੋਚਵੇਂ ਜਿਹੇ ਬੋਲ ਉਸਦੇ ਕੰਨੀ ਪਏ - “ ਤੁਸੀ ਘਾਬਰੋ ਨਾ ਭੈਣ ਜੀ , ਸਭ ਠੀਕ ਹੋ ਜਾਊ ।  ਤੁਹਾਨੂੰ ਪਤਾ ਪਈ ਮੰਡੀਆਂ ਓਧਰ ਜਾਣ ਨਾਲ ਸਾਰਾ ਸ਼ਹਿਰ ਈ ਜਾਣੋਂ ਉਧਰ ਨੂੰ ਉਲਰ ਪਿਆ ਤੁਆਡੀ ਅੱਲਾਂ ਨੂੰ । ਕਲੋਨੀਆਂ ਦੂਰ ਤੱਕ ਕਟੀਆਂ ਗਈਆਂ । ਕੋਠੀਆਂ-ਘਰ ਧੜਾ ਧੜ ਬਣੀ ਜਾਦੇਂ ਆ । ਹੁਣ ਹਰ ਕੋਈ ਚਾਹੁੰਦਾ ਪਈ ਬਾਜ਼ਾਰ ਵੀ ਨੇੜੇ ਈ ਬਣ ਜਏ ।  ” ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤੀ ਗੱਲ ਦਾ ਪ੍ਰਭਾਵ ਜਾਨਣ ਲਈ ਉਸਨੇ ਬਚਨ ਕੌਰ ਨੂੰ ਥੋੜਾ ਕੁ ਨੀਝ ਨਾਲ ਦੇਖਿਆ । ਬਚਨ ਕੌਰ ਨੂੰ ਉਸ ਦੀ ਕਿਸੇ ਗੱਲ ਦੀ ਸਮਝ ਨਹੀਂ ਸੀ ਆਈ । ਬੀਬੀ ਮੰਤਰੀ ਫਿਰ ਉਸ ਦੇ ਪਤੀ ਮਹਿੰਗਾ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਮੁਖਾਤਿਬ ਸੀ -“ ਤੁਸੀ ਹੌਸਲਾ ਰੱਖੋ ਭਾਅ ਜੀ ,ਤੁਆਡੀ ਏਸ ਥਾਂ ਤੇ ਇੱਕ ਵੱਡੀ ਕੰਪਨੀ ਨੇ ਇੱਕ ਵੱਡਾ ਸਟੋਰ ਖੋਲਣਾਂ । ਮਾਅਲ ਕਹਿੰਦੇ ਆ ਜਿੰਨੂ । ਬਨਵਾਰੀ ਹੋਰਾਂ ਨਾਲ ਰਲ਼ ਕੇ । ਖਾਣ-ਪੀਣ,ਪਹਿਨਣ-ਪਰਚਣ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਮੋਟਰਾਂ-ਗੱਡੀਆਂ ਤੱਕ ਦੀ ਹਸ ਸ਼ੈਅ ਇੱਥੋਂ ਮਿਲਿਆ ਕਰੂ ਇੱਕੋਂ ਛੱਤ ਹੇਠੋਂ । ਹੋਰ ਤਾਂ ਹੋਰ ਚੋਣਵੀਂ-ਚੁਗਵੀਂ ਸਬਜ਼ੀ ,ਫਲ-ਫਰੂਟ ਵੀ ਪਹਿਲਾਂ ਇੱਥੇ ਪੁੱਜਿਆ ਕਰਨੇ ਤੁਆਡੇ ਲਾਗੇ ,ਬਾਕੀ ਦਾ ਰਹਿੰਦ-ਖੂੰਹਦ ਵਿਕਿਆ ਕਰੂ ਛੋਟੀਆਂ-ਮੋਟੀਆਂ ਦੁਕਾਨਾਂ ਤੇ ।  ”

ਮਹਿੰਗਾ ਸਿੰਘ ਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਬਚਦਾ ਸਾਹ ਵੀ ਸੂਤਿਆ ਗਿਆ । ਉਸਨੇ ਤਾਂ ਉਦਾਸ ਹੋਣਾ ਈ ਹੋਣਾ ਸੀ  ਰਾਮ ਗੋਪਾਲ ਉਸਤੋਂ ਵੀ ਵੱਧ ਉਦਾਸ । ਉਹ ਦੋਹਰੀ-ਤੀਹਰੀ ਫਿ਼ਕਰਮੰਦੀ ਹੇਠ ਨੱਪ ਹੋ ਗਿਆ  ਸੀ । ਮਹਿੰਗਾ ਸਿੰਘ-ਬਚਨ ਕੌਰ ਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਬਚਦੇ ਖੇਤ ਇਕੱਲੇ ਜਸਕਰਨ ਕਾਰਨ ਹੀ ਨਹੀਂ  ਉਸਦੇ ਪੁੱਤਰ ਬਨਵਾਰੀ , ਪ੍ਰਾਪਰਟੀ ਡੀਲਰ ਬਨਵਾਰੀ ਲਾਲ ਅਗਰਵਾਲ ਕਾਰਨ ਵੀ ਖੁੱਸਦੇ ਹੋਣੇ ਸੀ । ਹੋਰ ਵੀ ਭੈੜੀ ਖ਼ਬਰ ਇਹ ਸੀ  ਉਸ ਲਈ ਕਿ ਉਸਦੀ ਆੜਤ-ਮੰਡੀ ਤੇ ਆਉਣ ਵਾਲੀਆਂ ਸਬਜ਼ੀ ਵੀ ਕਾਣੀਂ-ਭੈਗੀਂ , ਰਹਿੰਦ-ਖੂੰਹਦ ਹੀ ਆਈਆ ਕਰਨੀ ਸੀ । ਅੱਗੇ ਛੋਟੀਆਂ ਦੁਕਾਨਾਂ , ਰੇੜੀਆਂ-ਫੜੀਆਂ ਤੇ ਵੇਚੇ ਜਾਣ ਲਈ । ਪਹਿਲਾਂ ਇਹ ਚੁਣ ਹੋ ਕੇ ੳਸਦੇ ਪੁੱਤਰ ਬਨਵਾਰੀ ਦੀ ਭਾਈਵਾਲੀ ਨਾਲ ਖੁੱਲਣ ਵਾਲੇ ਵੱਡੇ ਸਟੋਰ ਤੇ ਅੱਪੜਿਆ ਕਰਨੀ ਸੀ । ਇੱਕੇ ਛੱਤ ਵਾਲੇ ਵੱਡੇ ਸਟੋਰ ਤੇ ਜਿਸਨੂੰ ਮਾਅਲ ਕਿਹਾ ਸੀ ਬੀਬੀ ਮੰਤਰੀ ਨੇ ।

ਥੋੜਾ ਕੁ ਚਿਰ ਪਹਿਲਾਂ ਰਾਮ ਗੋਪਾਲ ਦਾ ਖੁਸ਼-ਪ੍ਰਸ਼ੰਨ ਦਿਸਦਾ ਚਿਹਰਾ ਇੱਕਦਮ ਜਿਵੇਂ ਸੂਤਿਆ ਗਿਆ । ਅਜੀਬ ਕਿਸਮ ਦੀ ਅੱਚੋਆਈ ਉਸਦੇ ਅੰਗਾਂ-ਪੈਰਾਂ ਤੇ ਪੱਸਰ ਗਈ । ਬੀਬੀ ਮੰਤਰੀ ਦੀ ਬੈਠਕ *ਚ ਪਿਛਾਂਹ ਕਰਕੇ ਬੈਠਾ ਉਹ ਅਛੋਪਲੇ ਜਿਹੇ ਬਾਹਰ ਨਿਕਲ ਆਇਆ ਪਿਛਲੇ ਦਰਵਾਜਿਉਂ । ਸ਼ਹਿਰ ਵੱਲ ਨੂੰ ਜਾਣ ਦੀ ਬਜਾਏ ਉਹ ਵੱਡੀ ਸੜਕ ਵੱਲ ਨੂੰ ਹੋ ਤੁਰਿਆ ।

ਰੇਲਵੇ ਫਾਟਕ ਬੰਦ ਸੀ । ਕਿਹੜੀ ਗੱਡੀ ਕਿਧਰੋਂ ਆਉਣੀਂ ਸੀ , ਇਸਦੇ ਵੱਲ ਵੀ ਉਸਨੇ ਧਿਆਨ ਨਾ ਦਿੱਤਾ । ਛੋਟਾ ਲਾਂਘਾ ਲੰਘ ਕੇ ਸਿੱਧਾ ਰੇਲ ਪਟੜੀ ਤੇ ਜਾ ਚੜਿਆ । ਝੱਟ ਹੀ ਆਸ-ਪਾਸ ਤੋਂ ਉਸਨੂੰ ਚੌਕਸ ਕਰਦੀਆਂ ਕਈ ਸਾਰੀਆਂ ਆਵਾਜਾਂ ਸੁਣਾਈ ਦਿੱਤੀਆਂ - “ ਸ਼ਾਹ ਜੀ … ਸ਼ਾਹ ਜੀ … ਗੱਡੀ … ਗੱਡੀ  !  ” ਇਹ ਸਾਰੇ ਉਸ ਦੇ ਜਾਣਕਾਰ ਸਨ । “ ਮਰਨਾਂ ਈ ਆਂ ਤਾਂ ਹੋਰ ਕਿਧਰੇ ਜਾ ਕੇ ਮਰ , ਕਿਉਂ ਮੇਰਾ ਫਾਟਕ ਗੰਦਾ ਕਰਦਾਂ ਬੁੜਿਆ  । ” ਇੱਕ ਮੁੰਡੂ ਜਿਹੇ ਗੇਟ ਮੈਨ ਨੇ ਜਿਵੇਂ ਆਪਣੇ ਢੰਗ ਦੀ ਗਾਲ ਕੱਢੀ ਹੋਵੇ । “ ਨਈਂ ਪਤਾ ਲੱਗਦਾ ਐਸ ਉਮਰੇ ਬੰਦੇ ਨੂੰ , ਸ਼ੁਕਰ ਕਰੋ ਬਚਾਅ ਹੋ ਗਿਆ ।  ” ਕਰੀਬ ਕਰੀਬ ਉਸਦੀ ਹੀ ਉਮਰ ਦੇ ਇੱਕ ਰਾਹਗੀਰ ਨੇ ਸ਼ਾਇਦ ਉਸਦੀ ਮਨੋਦਸ਼ਾ ਤਾੜ ਲਈ ਸੀ ।

ਸਾਹੋ ਸਾਹ ਹੋਇਆ ਰਾਮ ਗੋਪਾਲ ਫਾਟਕ ਲੰਘ ਕੇ ਵੀ  ਰੁਕਿਆ ਨਾ । ਸਾਹਮਣੇ ਵੱਡੀ ਸੜਕ ਸੀ । ਉਹ ਵੀ ਉਸਨੇ ਧੁੱਸ ਦਿੱਤੀ ਪਾਰ ਕਰ ਲਈ । ਕਿਹੜੀ ਮੋਟਰ ਉਸਨੂੰ ਲੰਘਦਾ ਕਰਨ ਲਈ ਰੁਕੀ ਸੀ ਜਾ ਹੋਲੀ ਸੀ , ਇਹ ਵੀ ਉਸਨੇ ਨਹੀਂ ਦੇਖੀ । ਇਧਰ ਪਾਸੇ ਉਸਦਾ ਫਾਰਮ ਸੀ ਸ਼ਾਮੇ ਲਾਹੋਰੀਏ ਤੋਂ ਖਰੀਦਿਆ , ਵੀਹ ਕਿੱਲੇ ਦਾ ਚੋਰਸ ਟੱਕ । ਉਥੇ ਉਹ ਸਬਜੀ ਬੀਜਿਆ ਕਰਦਾ ਸੀ ਹਰ ਤਰਾਂ ਦੀ ਹਰ ਰੁੱਤ ਦੀ । ਸਭ ਤੋਂ ਸੁੱਥਰੀ ਸੋਹਣੀ ਵੰਨਗੀ ਉਸਦੇ ਫਾਰਮ ਦੀ ਹੁੰਦੀ । ਤਰਜਬੇਕਾਰ ਅਰਾਈਂ ਸਨ ਉਸਦੇ ਕਰਿੰਦੇ । ਸ਼ਹਿਰ ਦੀ ਆਸ-ਪਾਸ ਦੇ ਪਿੰਡਾਂ ਦੀ ਖ਼ਰੀਦਦਾਰੀ ਉਸਦੀ ਆੜ੍ਹਤ ਮੰਡੀਉਂ ਹੁੰਦੀ । ਹੁਣ … ਹੁਣ ਰਹਿੰਦ-ਖੂੰਹਦ ਤੋਰੀਆਂ-ਫਲੀਆਂ ਕਾਣੇ ਬੈਗਣ-ਟੀਂਡੇ ,ਬਚੇ-ਖੁਚੇ ਆਲੂ-ਪਿਆਜ਼ ਹੀ ਉਸਦੇ ਆੜਤ ਅੱਡੇ ਲਈ ਬਚਿਆ ਕਰਨੇ ਸਨ । ਬਾਕੀ ਦੀ ਚੋਣਵੀਂ-ਚੁਗਵੀਂ ਹਰ ਸ਼ੈਅ ਵੱਡੇ ਸਟੋਰ ਤੇ ਪੁੱਜਿਆ ਕਰਨੀ ਸੀ ਪਹਿਲਾਂ । ਉਸਦੇ ਵੱਡੇ ਮੁੰਡੇ ਬਨਵਾਰੀ ਦੀ ਹਿੱਸੇਦਾਰੀ ਵਾਲੇ ਮਾਅਲ ਤੇ ।

ਮਾਅਲ … ਮੰਡੀ … ਸਬਜੀ … ਰਹਿੰਦ-ਖ਼ੁਹਦ । ਮਆਲ … ਮੰਡੀ  …ਸਬਜੀ  … ਰਹਿੰਦ ਖ਼ੂਹਦ ,  ਉਸਨੇ ਜਿਵੇਂ ਰਟ ਹੀ ਫੜ ਲ਼ਈ ਸੀ । ਥੋੜਾ ਕੁ ਹੋਰ ਅਗਾਂਹ ਲੰਘ ਕੇ ਉਸਦੇ ਵਾਹੋ-ਦਾਹੀ ਚਲਦੇ ਕਦਮ ਇਕ ਦਮ ਜਾਮ ਹੋ ਗਏ । ਉਸਦੇ ਇੱਕ ਹੱਥ ਮੈਕਡੋਨਲਡ ਸੀ । ਉਸਦੇ ਸਬਜ਼ੀ ਫਾਰਮ ਤੇ ਉੱਸਰਿਆ ਮੈਕਡੋਨਲਫਡ ਪਲਾਜ਼ਾ । ਗੇਟ ਵੜਦਿਆ ਹੀ ਫ਼ਨ-ਸਿਟੀ , ਕਈ ਸਾਰੇ ਨਿੱਕੇ-ਨਿੱਕੇ ਤਲਾਅ, ਕਿਸ਼ਤੀਆਂ , ਪੀਘਾਂ ,ਸੀ-ਸਾਅ , ਪੰਘੂੜੇ  ।  ਇਸਦੇ ਨਾਲ ਲੱਗਦਾ ਵੱਡਾ ਸਾਰਾ ਲਾਅਨ ।

 ਮਖ਼ਮਲੀ ਘਾਅ , ਫੁੱਲ-ਬੂਟੇ ,ਬਿਰਖ-ਰੁੱਖ , ਰੰਗ-ਬਰੰਗ ਰੋਸ਼ਨੀਆਂ, ਹਠ-ਖੇਲੀਆਂ ਕਰਦੇ ਫੁਹਾਰੇ । ਪਿਛਲੇ ਪਾਸੇ ਵੱਡੀ ਸਾਰੀ ਇਮਾਰਤ  । ਖੁੱਲੀ ਡੁੱਲੀ ਕੰਨਟੀਨ , ਮੀਟ-ਮੁਰਗੇ , ਨੁਡਲ-ਪੀਜ਼ੇ ,ਫਾਸਟ-ਫੂਡ , ਚਟ-ਪਟੇ ਖਾਣਿਆਂ,ਆਈਸ-ਕਰੀਮਾਂ ਸਮੇਤ ਅਨੇਕਾਂ ਤਰਾਂ ਦੇ ਠੰਡਿਆਂ-ਮਿੱਠਿਆਂ ਦਾ ਵੱਡਾ ਸਟੋਰ । ਇਹ ਬਨਵਾਰੀ ਨੇ ਉਸ ਦੀ ਸਲਾਹ ਨਾਲ ਦਿੱਤਾ ਸੀ ਪਟੇ ਤੇ । ਥਾਂ ਦੀ ਮਾਲਕੀ ਉਸ ਦੀ ਆਪਣੀ ਹੀ ਸੀ । ਤਾਂ ਵੀ ਉਸ ਦੀ ਇਸ ਦੇ ਅੰਦਰ ਜਾਣ ਦੀ ਹਿੰਮਤ ਨਾ ਪਈ ।ਉਸ ਨੂੰ ਲੱਗਾ , ਉਸਦੇ ਖੜਿਆਂ-ਖੜਿਆਂ ਸਾਰਾ ਸ਼ਹਿਰ ਹੀ ਜਿਵੇਂ ਉੱਲਰ ਕੇ ਇਸ ਦੇ ਅੰਦਰ ਜਾ ਵੜਿਆ ਹੋਵੇ । ਟੱਬਰਾਂ ਦੇ ਟੱਬਰ , ਬਾਲ-ਬੱਚਿਆ ਸਮੇਤ । ਕਰੀਬ ਸਾਰੇ ਹੀ ਉਸ ਨੂੰ ਜਾਣਦੇ ਪਛਾਣਦੇ ਸਨ । ਕਈਆ ਨੇ ਉਸਨੂੰ ਸਾਬ੍ਹ-ਸਲਾਮ ਵੀ ਕੀਤੀ । ਪਰ ਉਸਨੇ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਮੋੜਵਾਂ ਹੁੰਗਾਰਾ ਨਾ ਭਰਿਆ । ਸੂਰਜ ਅਜੇ ਅੰਦਰ-ਬਾਹਰ ਹੀ ਸੀ । ਉਸਨੇ ਸ਼ਾਮ ਦੀ ਸੈਰ ਵੀ ਭੁੱਲ-ਵਿਸਾਰ ਛੱਡੀ । ਉਹਨੀਂ ਪੈਰੀ ਉਹ ਪਿਛਾਂਹ ਪਰਤ ਆਇਆ । ਰਾਮਪੁਰ ਚੌਕ ਉਜਾੜ ਪਿਆ ਸੀ ਇੱਕ-ਦਮ । ਨਾ ਉਥੇ ਰਿਹੜੇ-ਛਾਬੇ ਸਨ , ਨਾ ਕੁਲਫੀ-ਬਕਸੇ ,ਨਾ ਛੋਲੇ-ਭਟੂਰੇ,ਨਾ ਉਬਲੇ-ਆਂਡੇ । ਸਿਰਫ਼ ਇੱਕ ਹੱਥ-ਰੇਹੜੀ ਖੜੀ ਸੀ ਇੱਕ ਪਾਸੇ । ਆਲੂ-ਪਿਆਜ਼ ਰੱਖੀ । ਵੱਡੀ ਸੜਕ ਵਾਲੇ ਪਾਸੇ ਧਰਮਾਂ ਹਲਵਾਈ ਹੱਟੀਉਂ ਬਾਹਰ ਬੈਠਾ ਸੀ ਅਧੋਰਾਣੇ ਜਿਹੇ ਬੈਂਚ ਤੇ । ਉਸਦਾ ਤਵੀ-ਛਾਬਾ ਵੀ ਖ਼ਾਲੀ ਪਏ ਸਨ , ਬੁਝੂੰ-ਬੁਝੂੰ ਕਰਦੀ ਭੱਠੀ ਲਾਗੇ  । ਕਿਸੇ ਸਮੇਂ ਇਸ ਦੁਕਾਨ ਦੀ ਗਾਹਕੀ ਥੱਮੀਂ ਨਹੀਂ ਸੀ ਜਾਂਦੀ ।ਟਿੱਕੀਆਂ-ਸਮੋਸੇ ਵਾਰੀ ਸਿਰ ਮਿਲਦੇ ਸਨ ਪਾਲ *ਚ ਖਲੋਕੇ । ਰਾਮ ਗੋਪਾਲ ਚੁੱਪ-ਚਾਪ ਉਸਦੇ ਲਾਗੇ ਆ ਕੇ ਬੈਠਾ , ਥੋੜਾ ਕੁ ਦਮ ਮਾਰਨ ਲਈ , ਸਾਹ ਪੱਧਰਾ ਕਰਨ ਲਈ ।

“  ਚਾਹ ਪੀਓਗੇ ਸ਼ਾਹ ਜੀ ?  ” ਇਹ ਪੁੱਛ ਕੇ ਧਰਮੇ ਨੇ ਉਸਦੀ ਬਜ਼ੁਰਗੀ ਦਾ ਵੀ ਸਤਿਕਾਰ ਕੀਤਾ ਸੀ , ਵਪਾਰ-ਮੰਡਲੀ ਦੀ ਪ੍ਰਧਾਨਗੀ ਦਾ ਵੀ । “ ਚਾਹ ਨਈਂ ਬੱਸ ਪਾਣੀ ਪੀਣਾ ।  ” ਪਾਣੀ ਪੀਂਦਿਆਂ ਸਾਰ ਰਾਮ ਗੋਪਾਲ ਉਠ ਖਲੋਇਆ ਸੀ ਧਰਮੇਂ ਲਾਗਿਉਂ । ਇਸ ਤੋ ਵੱਧ ਉਹਨਾਂ ਕੋਈ ਬੋਲ ਸਾਝਾਂ ਨਹੀਂ ਸੀ ਕੀਤਾ । ਤਾਂ ਵੀ ਧਰਮੇਂ ਦੀ ਚਿਰ ਪਹਿਲੇ ਆਖੀਂ ਉਸਦੇ ਸਿਰ ਵਿੱਚ ਠਾਅ ਕਰਦੀ ਆ ਵੱਜੀ - “ ਕਿਉਂ ਸਾਡੀ ਰੋਜ਼ੀ-ਰੋਟੀ ਖੋਹਣ ਲੱਗੇ ਓ ਸ਼ਾਹ ਜੀ ?  ਤੁਆਡੇ ਏਸ ਮੈਂਕਡੋ ਨੇ ਸੌ ਪੰਜਾਹ ਟੱਬਰ ਭੁੱਖਾ ਮਾਰ ਦੇਣਾ ਸਾਡਾ ਹਲਵਾਈਆਂ-ਢਾਬੇ ਆਲਿਆਂ ਦਾ ।  ”

 

 

ਅੰਤਿਕਾ - 1

 

 

ਪਾਣੀ ਪੀ ਕੇ ਉਠ ਤੁਰੇ ਰਾਮ ਗੋਪਾਲ ਦਾ ਉੱਖੜਿਆ ਚਿੱਤ ਥੋੜਾ ਕੁ  ਟਿਕਾਣੇ ਆਇਆ ਲੱਗਾ । ਖ਼ਾਲੀ-ਖ਼ਾਲੀ ਦਿਸਦਾ ਰਾਮਪੁਰ ਚੌਂਕ ਓਪਰਾ ਓਪਰਾ ਤਾਂ ਲੱਗਾ , ਪਰ ਉਸਨੂੰ ਕੋਈ ਖ਼ਾਸ ਫਿ਼ਕਰਮੰਦੀ ਨਾ ਹੋਈ । ਖ਼ਾਸ ਛੱਡ ਕੇ ਆਮ ਜਿਹੀਂ ਵੀ ਨਾ ਹੋਈ । ਸਗੋਂ ਇਸ ਪੱਖੋਂ ਤਸੱਲੀ ਸੀ ਉਸਨੂੰ ਕਿ ਚੌਕ ਵਿਚਾਲੋਂ ਲਾਂਘੇ ਦੀ ਹੁਣ ਕੋਈ ਸਮੱਸੀਆ ਨਹੀਂ ਸੀ ਰਹੀ । ਇੱਕ ਦੂਜੀ *ਚ ਫਸੀਆਂ ਖੜੀਆਂ ਰੇੜੀਆਂ ਬੜੀ ਵੱਡੀ ਅੜਚਣ ਬਣੀਆਂ ਰਹਿੰਦੀਆਂ ਸਨ ਹਰ ਇੱਕ ਲਈ । ਕਾਰਾਂ-ਜੀਪਾਂ ਵਾਲੇ ਤਾਂ ਬਹੁਤੇ ਹੀ ਤੰਗ ਹੁੰਦੇ ਸਨ , ਬਾਜ਼ਾਰ ਨੂੰ ਆੳਦੇ ਜਾਂਦੇ । ਹੁਣ ਠੀਕ ਠਾਕ ਸੀ ਸਭ ਕੁੱਝ ।

ਬੇ-ਹੱਦ ਆਰਾਮ ਨਾਲ ਰਾਮਪੁਰ ਚੌਂਕ ਲੰਘਦੇ ਦੀ ਉਸਦੀ ਸੁਰਤੀ-ਬਿਰਤੀ ਮੰਡੀ ਚੌਂਕ ਨਾਲ ਜਾ ਜੁੜੀ - ‘ ਓਥੋਂ ਦੀ ਚਹਿਲ-ਪਹਿਲ ਨੂੰ ਤਾਂ ਕੋਈ ਫ਼ਰਕ ਨਈਂ ਸੀ ਪਿਆ । ਓਥੇ ਦਾ ਰ਼ੋਣਕ-ਮੇਲਾ ਤਾਂ ਕਈ ਗੁਣਾਂ ਹੋਰ ਵੀ ਵੱਧ ਗਿਆ ਸੀ ਸਗੋਂ । ਚਸ਼ਮਦੀਦ ਗਵਾਹ ਸੀ ਉਹ । ਪਹਿਲਾਂ ਮੰਡੀਆਂ ਨੂੰ ਜਾਂਦਾ ਕੱਚਾ ਰਾਹ ਪੱਕਾ ਹੋਇਆ । ਫਿਰ ਦੋਨੇਂ ਪਾਸੇ ਬੂਥ ਉਸਰ ਗਏ , ਇਸ ਤੇ ।

 ਹੁਣ ਮੰਡੀ-ਥੜਾ ਲੰਘ ਕੇ ਕਾਲੋਨੀਆਂ ਕੱਟ ਹੋ ਗਈਆ ਸੀ ਕਈ ਸਾਰੀਆਂ ਰਿਹਾਇਸ਼ੀ । ਅੱਧਿਓ ਵੱਧ ਸ਼ਹਿਰ ਓਧਰ ਪਾਸੇ ਉੱਲਰ ਗਿਆ ਸੀ । ਘੁਰਨੇ-ਘਰ ਛੱਡ ਕੇ ਲੋਕੀ ਕੋਠੀਆਂ ਬੰਗਲੇ ਜਾ ਪਾਏ । ਓਧਰ ਗਿਆਂ ਨੂੰ ਚੀਜ਼-ਵਸਤ ਵੀ ਚਾਹਿਦੀ ਸੀ ਹਰ ਇੱਕ । ਖਾਣ-ਪੀਣ, ਪਹਿਨਣ-ਪਰਚਨ , ਸਬਜ਼ੀ-ਭਾਜੀ  ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਮੋਟਰ-ਗੱਡੀਆਂ ਤੱਕ ਦੀ ਹਰ ਇੱਕ ਚੀਜ਼ । * ਅਪਣੇ-ਆਪ ਨਾਲ ਚੱਲਦੀ ਕਾਨਾਂਫੂਸੀ ਉਸਨੇ ਹੋਰ ਅੱਗੇ ਤੋਰਨ ਲਈ -  ‘ ਹੁਣ ਰੋਜ਼-ਰੋਜ਼ ਕੇੜ੍ਹਾ ਤੁਰਿਆ ਰਹੂ ਐਧਰ ਸ਼ਹਿਰ ਵੰਨੀ ਨੂੰ । ਕੋਹ ਭਰ ਦੂਰ । ਬਾਜ਼ਾਰ ਤਾਂ ਅਕਸਰ ਬਨਣਾ ਈ ਸੀ ਨੇੜੇ-ਤੇੜੇ । ਇੱਕ ਥਾਂ ਬਣ ਜਊ ਹੋਰ ਵੀ ਚੰਗਾ । ਥਾਂ-ਥਾਂ ਘੁੰਮਣ ਦਾ ਟੰਟਾ ਮੁੱਕੂ । ਕਿਸੇ ਤਾਂ ਕਿਸੇ ਨੇ ਤਾਂ ਕਰਨਾ ਈ ਸੀ ਏਹ ਕੰਮ । ਬਨਵਾਰੀ ਨੇ ਕਰ ਲਿਆ ਬਾਹਲਾ ਈ ਖ਼ਰਾ ਹੋਇਆ । ਮਾਣ-ਤਾਣ ਵਧਿਆ ਹੋਰ ਵੀ । ਵਣਜ-ਵਪਾਰ *ਚ ਤਾਂ ਐਉਂ ਈ ਚੱਲਦਾ । ਮੌਕਾ ਸਾਂਭਣ ਦੀ ਗੱਲ ਹੁੰਦੀ ਆ । ਜੇੜਾ ਸਾਂਭ ਗਿਆ , ਉਹ ਖੱਟ ਗਿਆ । ਕਿਤੇ ਨਈਂ ਮਰ ਚੱਲੇ ਐਥੇ ਆਲੇ ਦੁਕਾਨਦਾਰ । ਇਹਨਾਂ ਦੀ ਪ੍ਰਾਲਭਦ ਇਹਨਾਂ ਦੀ ਰਹਿਣੀ ।  ਮਹਿੰਗਾ ਸੂੰਹ-ਬਚਨ ਕੌਰ ਵੀ ਐਮੇਂ ਰੋਈ ਜਾਂਦੇ ਆਂ । ਥਾਂ ਤਾਂ ਆਖਿ਼ਰ ਚਾਹਿਦੀ ਈ ਚਾਹਿਦੀ ਸੀ ਢੁੱਕਵੀ ਜੇਈ । ਐਡਾ ਵੱਡਾ ਸਟੋਰ ਬਣਨਾ । ਸਟੋਰ ਜਿਸਨੂੰ ਮਾਅਲ ਕਿਹਾ ਸੀ ਬੀਬੀ ਮੰਤਰੀ ਨੇ ।

 

ਅੰਤਿਕਾ – 2

 

ਪਾਣੀ ਪੀ ਕੇ ਉੱਠ ਤੁਰਿਆ ਗੋਪਾਲ ਥੋੜਾ ਵੀ ਸਹਿਜ ਨਹੀਂ ਸੀ ਹੋਇਆ । ਉਸਨੂੰ ਲੱਗੀ ਅੱਚੋਆਈ ਹੋਰ ਵੀ ਤਲਖ਼ ਰੂਪ ਧਾਰਨ ਕਰਦੀ ਗਈ । ਉਹ ਖਿਝੀ-ਕੁੜ੍ਹੀ ਜਾ ਰਿਹਾ ਸੀ ਅੰਦਰੋਂ-ਅੰਦਰ , ਕਿ ਉਸਦੇ ਫਾਰਮ ਤੇ ਖੁਲੇ ਫੂਡ ਪਲਾਜ਼ੇ ਨੇ ਤਾਂ ਸੌ ਪੰਜਾਹ ਹਲਵਾਈਆਂ , ਢਾਬੇ ਵਾਲਿਆ ਨੂੰ ਹੀ ਹੱਥਲ ਕੀਤਾ ਸੀ । ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਰੋਜ਼ੀ-ਰੋਟੀ ਜੇ ਸਾਰੀ ਨਈਂ ਤਾਂ ਅੱਧਿਓ ਵੱਧ ਜਰੂਰ ਖੋਹ ਲਈ ਸੀ । ਤੇ ਹੁਣ …ਹੁਣ ਪਹਿਨਣ-ਪਰਚਨ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਮੋਟਰ-ਗੱਡੀਆ ਤੱਕ ਦਾ ਸਾਜੋਂ-ਸਮਾਨ ਰੱਖਣ ਵਾਲੀ ਇੱਕੋ ਛੱਤ ਨੇ ਤਾਂ ਉਸਦੀ ਪ੍ਰਧਾਨਗੀ ਵਾਲਾ ਬਾਜ਼ਾਰ ਹੀ ਸਾਰਾ ਹਿਲਦਾ ਕਰ ਦੇਣਾ ਸੀ । ਛੋਟੀ-ਮੋਟੀ ਵੇਚ-ਵੱਟਕ ਕਰਕੇ ਬਾਲ-ਬੱਚੇ ਪਾਲਦੇ ਸੈਕੜੇਂ ਦੁਕਾਨ-ਮਾਲਕਾਂ , ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਨੌਕਰਾਂ-ਚਾਕਰਾਂ ਦੇ ਮੂੰਹਾਂ ਚੋਂ ਪਈ ਬੁਰਕੀ ਤੱਕ ਵੀ ਖੋਹੀ ਜਾਣੀ ਈ ਇਉਂ ਤਾਂ ।

ਉਸਦਾ ਜੀਅ ਕੀਤਾ , ਉਹ ਕਿਧਰੇ ਘੜੀ ਪਲ ਲਈ ਬੈਠ ਜਾਏ । ਕਿਸੇ ਵੀ ਬੈਂਚ-ਕੁਰਸੀ ਤੇ । ਸਾਰੇ ਤਾਂ ਉਸਦੇ ਵਾਕਿਫ ਸਨ , ਪਰ ਉਸਦਾ ਮਨ ਨਾ ਮੰਨਿਆ । ਉਸਦੀ ਪੈੜ-ਚਾਲ ਸਗੋਂ ਤਿੱਖੀ ਹੋ ਗਈ । ਇਸ ਵਾਰ ਉਸਦੇ ਡੋਲਦੇ-ਡੁਲਕਦੇ ਕਦਮ ਉੱਖੜਦੇ ਵੀ ਗਏ । ਉਹ ਹਿੰਮਤ ਕਰਕੇ ਸੰਭਲਦਾ ਰਿਹਾ ।  ਚਲਦੇ-ਚਲਦੇ ਨੂੰ ਉਸਨੂੰ ਲੱਗਾ ਕਿ ਆਪਣੇ ਘਰ ਵੱਲ ਨੂੰ ਜਾਂਦਾ ਉਹ ਇਕੱਲਾ ਨਹੀਂ ਹੈ । ਮਹਿੰਗਾ ਸਿੰਘ-ਬਚਨ ਕੌਰ-ਧਰਮਾਂ ਵੀ ਉਸਦੇ ਨਾਲ ਨਾਲ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਅੱਗੜ-ਪਿੱਛੜ  । ਉਸਨੇ ਉਹਨਾਂ ਤਿੰਨਾਂ ਨੂੰ ਵਾਰੀ ਵਾਰੀ ਬੁਲਾਇਆ ਵੀ । ਮਹਿੰਗਾ ਸਿੰਘ ਨੂੰ  *ਵਾਜ਼  ਵੀ ਮਾਰੀ ਉੱਚੀ ਦੇਣੀ । ਉਸਦੀ ਇਹ ਆਵਾ਼ਜ਼ ਤੁਰਦੇ-ਲੰਘਦੇ ਕਈਆਂ ਨੇ ਸੁਣੀਂ , ਪਰ ਹਰ ਕਿਸੇ ਨੇ ਉਸਨੂੰ ਸਿਆਣਾ ਸਰੀਰ ਸਮਝ ਕੇ ਅਣਗੌਲਿਆ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ।

ਆਪਣੇ ਘਰ ਦਾ ਮੌੜ ਮੁੜਦੇ ਦੀ ਉਸਦੀ ਪੈੜਚਾਲ ਹੋਰ ਵੀ ਉੱਖੜ ਗਈ । ਇਸ ਵਾਰ ਉਸਨੂੰ ਜਾਪਿਆ ਕਿ ਉਸਨੂੰ ਇੱਕ ਮੋਢਿਓ ਬਨਵਾਰੀ ਨੇ ਫੜਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਜਸਕਰਨ ਨੇ । ਦੋਨੇਂ ਜਿਵੇਂ ਉਸਨੂੰ ਫੜ-ਸੰਭਾਲ ਕੇ ਘਰ ਤੱਕ ਪੁੱਜਦਾ ਕਰਨ ਤੁਰੇ ਹੋਣ । ਉਸਨੂੰ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਇਹ ਹਰਕਤ ਹੋਰ ਵੀ ਖਿਝਦਾਂ ਕਰ ਗਈ । ਉਸਦਾ ਪਾਰਾ ਜਿਵੇਂ ਅੱਧ-ਅਸਮਾਨੇ ਜਾ ਚੜਿਆ । ਉਹਨਾਂ ਤੋਂ ਬਾਹਾਂ-ਮੋਢੇ ਛਡਵਾਉਣ ਲਈ ਝੁਣਝੁਣੀ ਲੈਦਿਆਂ ਉਸਨੇ ਇੱਕ ਜ਼ੋਰਦਾਰ ਭਬਕ ਮਾਰੀ - “  ਕਿਉਂ ਫੜਿਆ ਮੈਨੂੰ ? ਤੁਸੀਂ ਹੱਥ ਈਂ ਕਿਉਂ ਲਾਇਆਂ ਮੈਨੂੰ … ਏ ਗੱਲ ਆ … ਕੰਜਅਰ … ਹਰਾਮਖ਼ੋਰ… ਠਅਗ ਕਿਸਏ ਥਾਂਆਂ ਦੇਏਂ …। ਏ ਗੱਅਲ ਆ …ਵਗ ਜਓ …ਮੇਅ ….ਲਾ ….।  ” ਅਗਲੇ ਹੀ ਪਲ ਉਸਦੀ ਕੰਬਦੀ ਥਰਕਦੀ ਜੀਭ ਅੰਦਰ ਵੱਲ ਨੂੰ ਸੂਤੀ ਗਈ । ਉਸਦੇ ਮੂੰਹ ਚੋਂ ਚਿੱਟੀ ਝੱਗ ਨੇ ਉਸਦੀ ਬਾਕੀ ਦੀ ਗੱਲ ਪੂਰੀ ਨਾ ਹੋਣ ਦਿੱਤੀ । ਇਹ ਉਸਦੇ ਅੰਦਰ ਹੀ ਕਿਧਰੇ ਦੱਬੀ ਘੁੱਟੀ ਗਈ ।

ਸਾਹਮਣੇ , ਘਰ ਦੇ ਬਾਹਰਲੇ ਦਰਵਾਜ਼ੇ *ਚ ਖੜਾ ਬਨਵਾਰੀ ਪਿਉਂ ਦੀ ਚੀਕ ਵਰਗੀ ਆਵਾਜ਼ ਸੁਣ ਕੇ ਉਸ ਵੱਲ ਨੂੰ ਦੌੜ ਆਇਆ । ਆਪਣੇ ਵੱਲੋਂ ਤਾ ਉਸਨੇ ਰਤਾ ਭਰ ਵੀ ਢਿੱਲ ਨਾ ਕੀਤੀ , ਪਰ ਉਸਦੇ ਪੁੱਜਦੇ-ਕਰਦੇ ਰਾਮ ਗੋਪਾਲ ਲੁੜ੍ਹਕ ਗਿਆ ਸੀ ਇੱਕ ਪਾਸੇ ਨੂੰ । ਗੁੱਛਾ ਜਿਹਾ ਬਣਿਆ , ਡਿੱਗ ਚੁੱਕਾ ਸੀ ਪੱਕੀ ਗਲੀ *ਚ ।  ਬੇ-ਹਤਾਸ਼ਾ ਹਿੱਲਦੇ-ਤੜਫ਼ਦੇ ਰਾਮ ਗੋਪਾਲ ਨੂੰ ਬਨਵਾਰੀ ਨੇ ਸਾਂਭ ਵੀ ਲਿਆ । ਉਸਦਾ ਪੱਕੀ ਥਾਂ ਡਿੱਗਿਆ ਸਿਰ ਗੋਦੀ *ਚ ਰੱਖ ਵੀ ਲਿਆ ਚੁੱਕ ਕੇ । ਪਰ ਉਸਦਾ  ਵਿਗੜਿਆ-ਡਰਾਉਣਾ ਚਿਹਰਾ ਦੇਖਦਾ ਬਨਵਾਰੀ ਆਪ ਵੀ ਜਿਵੇਂ ਮਿੱਟੀ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ । ਬੇ-ਹਿਸ ਹੋਏ ਦੀ ਉਸਦੀ ਅਪਣੀ ਵੀ ਲੇਅਰ ਨਿਕਲ ਗਈ ।

ਪਲਾਂ-ਛਿਨਾਂ  *ਚ ਸਾਰਾ ਆਂਢ-ਗੁਆਂਢ ਰਾਮ ਗੋਪਾਲ ਦੀ ਚੱਕ-ਸੰਭਾਲ ਲਈ ਆ ਜੁੜਿਆ  । ਪਰ ਉਸਦੀਆਂ ਤਾੜੇ ਲੱਗੀਆ ਅੱਖਾਂ ਕਿਸੇ ਵੱਲ ਨਹੀਂ ਸੀ ਦੇਖ ਸਕਦੀਆਂ । ਅਗਲੇ ਹੀ ਪਲ ਉਸਦੀ ਆਖ਼ਰੀ ਹਿੱਚਕੀ ਨੇ ਉਸਦੇ ਫੇਲ੍ਹ ਗਏ ਦਿਲ ਦੀ ਪੁਸ਼ਟੀ ਕਰ ਦਿੱਤੀ ਸੀ ।

ਅਗਲੇ ਦਿਨ ਢਲਦੀ ਦੁਪਹਿਰ ਤੱਕ ਉਸਦੀ ਫੂੜੀ ਤੇ ਗੋਡਾ ਟੇਕਣ ਆਏ ਹਰ ਕਿਸੇ ਨੇ ਰਾਮ ਗੋਪਾਲ ਲਈ ਤਾਂ - ਹਰ ਇਕ ਦਾ ਹਮਦਰਦ , ਨੇਕ-ਦਿਲ ਇਨਸਾਨ , ਧਰਮਾਤਮਾਂ-ਪੁਰਸ਼ , ਦੇਵਤਾ-ਸਰੂਪ ਅਲਾਹੀ-ਰੂਹ ਵਰਗੇ ਨਫ਼ੀਸ ,ਸ਼ਾਨਦਾਰ ਤੇ ਆਹਲਾ ਸ਼ਬਦ ਵਰਤੇ ਹੀ ਵਰਤੇ , ਪਰ ਨਾਲ਼ ਹੀ ਉਹਦੇ ਵੱਡੇ ਪੁੱਤਰ ਬਨਵਾਰੀ ਦੀਆਂ ਸਿਫਤਾਂ ਦੇ ਪੁਲ ਬੰਨ੍ਹਣੋਂ ਵੀ ਕੋਈ ਪਿੱਛੇ ਨਾ ਰਿਹਾ । ਉਹਨਾਂ , ਉਸਦੇ ਨਿੱਘੇ-ਸੁਭਾਅ ਦਾ , ਮਿਲਾਪੜੇ ਹੋਣ ਦਾ , ਰਾਮ ਗੋਪਾਲ ਦਾ ਸਰਵਣ-ਪੁੱਤ ਬਣਿਆ ਰਹਿਣ ਦਾ , ਗੁੱਡਾ ਵੀ ਰੱਜ ਕੇ ਬੰਨਿਆ ਅਤੇ ਉਸਦੀ ਸਾਂਝ-ਭਿਆਲੀ ਦੇ ਕਿੱਸੇ ਉਭਾਰਨ ਵਿੱਚ ਵੀ ਕਿਸੇ ਤਰਾਂ ਦੀ ਢਿੱਲ ਨਹੀ ਸੀ ਵਰਤੀਂ । ਧਰਮੇਂ ਨੇ ਵੀ ਨਹੀਂ ।

ਸਿਰਫ਼ ਇੱਕ ਜੋੜੀ ਸੀ , ਮਹਿੰਗਾ ਸਿੰਘ-ਬਚਨ ਕੌਰ ਦੀ , ਜਿਹੜੀ ਸੋਗੀ ਸੱਥ *ਚ ਬੈਠੀ ਵੀ ਅਪਣੇ ਅੰਦਰਲੇ ਸੱਚ ਨੂੰ ਬਾਹਰ ਆਉਣੋਂ ਨਹੀਂ ਸੀ ਰੋਕ ਸਕੀ । ਬਚਨ ਕੌਰ ਤਾਂ ਖ਼ੈਰ ਚੁੱਪ ਹੀ ਰਹੀ , ਪਰ ਮਹਿੰਗਾ ਸਿੰਘ ਨੇ ਰਾਮ ਗੋਪਾਲ ਨਾਲ਼ ਨਿੱਭਦੀ ਰਹੀ ਵਰਿਆਂ ਭਰ ਦੀ ਸਾਂਝ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਕਰਦੇ ਨੇ ਸਭ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਆਖ ਦਿੱਤਾ ਸੀ  ਬੇ-ਝਿਜਕ ਹੋ ਕੇ - “  ਬਨਵਾਰੀ ਪੁੱਤਰਾ … ਬਾਪ ਤੇਰਾ ਦਿਲ ਤੇ ਲਾ ਬੈਠਾ ਹੱਟੀਆਂ ਉਜਾੜੇ ਆਲੀ ਗੱਲ ਨੂੰ … ਬੜਾ ਨਫ਼ੀਸ ਬੰਦਾ ਸੀ ਉਹ … ਦਿਲ ਦਾ ਸਾਫ਼ …ਅੰਦਰੋਂ -ਬਾਹਰੋਂ ਇੱਕ । ਉਹ …ਉਦ੍ਹੇਂ ਅਰਗਾਂ ਬਣ ਕੇ ਦੱਸੇ ਖਾਂ ਕੋਈ … ਮੈਨੂੰ ਈ ਪਤਾਅ ਉਹਤੇ ਕੀ ਬੀਤੀ ਸੀਈ ਮੇਰੀ ਅਲਾਂ ਦੇਖ ਕੇ … । ਬਨਵਾਰੀ ਸਿਆਂ … ਮੈ ਤਾਂ  … ਮੈਂ ਤਾਂ ਉੱਜੜਿਆ ਈ ਉੱਜੜਿਆ ਸੀ …  ਤੇਰੇ ਆਲਾ ਕੰਪਨੀ ਸਟੋਰ ਉਨੂੰ ਵੀ ਨਿਗਲ ਗਿਆ ਲਗਦਾ । ਪੱਕੀ ਗੱਲ ਆ ਏਹ … ! ਨਈ …ਊਂ ਨਈਂ ਸੀ ਜਾਣ ਆਲਾ ਐਨੀ ਛੇਤੀ ਉਹ …!! ”

~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~

    ਗVQh pyaPk f;zx

p?me nzdo gkm uZb fojk ;h , nyzv^gkm . pkjo y[Zb/Q ftjV/ ‘u ftSh doh ‘s/ p?m/ ;fwZso d/ wB^w;se nzdo fJe ohbQ d"V ojh ;h , nyzv^ohb . Xhwh ;[o ‘u pkDh gVQd/ GkJh dh nktkI ftZu tko T[Zuh j' iKdh , wZEk N/eD nkJ/ sZe nZgVdh j'D bJh , go ;fwZso nzdo r{zi fojk P'o fe;/ B{z th ;[DkJh BjhA ;h fdzdk . T[; B{z nkg B{z th BjhA . fJZe SZb tKr T[Zmdk , fJZe t/r tKr tfjzdk fJj T[;dhnK nZyK se th nZgVdk fojk ;h , ezBK se th s/ T[;dh ihG se th , eZbQ d[gfjo t/b/ s'A brksko . edh T[;d/ ezB ;K^;K eoB brd/ , edh ihG EoeD brdh , edh nZyK Bw j[zdhnK ojhnK . Bw jh BjhA pj[sh tko sK fJj gob^gob trdhnK th ojhnK ;B .

fgSb/ d; fdBK ‘u T[; Bkb fJT[A fJe tko th BjhA ;h tkgoh . r[opyaP f;zx dh fusk bkr/ yV'sk th T[j PKs^fuZs fojk ;h . o'd/A^v[;ed/ xo d/ , pkjo d/ fBZe/^tZv/ ihnK B{z ;r'A toukT[Adk fojk ;h . Yko; fdzdk fojk ;h T[jBK B{z . fJT[A eod/ B{z T[;B{z nkg B{z th Y/o ;koh okjs wfj;{; j[zdh ojh . T[;d/ fdb^fdwkra nzdo s;ehB , s;Zbh tor/ Ppd^Gkt iwQK j[zd/ oj/ . go , eZbQ a a a eZbQ d[gfjo t/b/ nyzv^gkm d/ oZy jz[fdnK ;ko T[;d/ sB^wB B{z , fit/A fJZe soQK dk skg uVQ frnk j't/ . T[;d/ fpoX j'J/ nzrK^g?oK B{z nihp fe;w dh ezpDh fSV rJh j't/ .pyaP/ Gkn Bkb fpskJ/ gb,fdB,wjhB/Q ,toQ/ , T[; dhnK nZyK nZr/ p/^soshp/ fij/ j' e/ fyabo rJ/ ;B .eohp d;K e[ tfoQnK d/ ;fwZso B/ r[opya; f;zx B{z gfjbh tko nkgD/ BkBe/ xo dh fgStkVh d/fynk ;h , fJZe eZu/ fij/ e'mV/ dh SZs ‘s/ . G[zi/ ;"d/A B{z . wzih T[; B/ pkjh^Gko fJe gk;/ yVQh ehsh j[zdh .nkfJnk sK ;fwZso gfjbK th eJh tko ;h BkB/^BkBh gk; d' uko fdBK bJh , go U; tko T[jd/ BkBh^BkBk nkg b? e/ nkJ/ ;B , T[u/u Bkb . fJeZb/ ofj rJ/ ;B T[j . T[jBK d/ w[yfsnko/ B{z fgzv s/ I?bdko B/ Ipoh Gosh eotk fdZsk ;h , eJh ;ko/ j'oBK rZGo{nK ;w/s bkw ‘s/ G/iD bJh , d{o^gko d/;hA^god/;hA . bkw ‘s/ rJ/ c"ihnK dhnK T[jBhA fdBhA fuZmhnK BjhA skoK nkT[AdhnK ;B . nkgD/ fJe'^fJZe g[Zso s'A ftSV e/ ;fwZso s/ BkB/^BkBh B{z fit/A tZvk^Gkok gZEo oZyDk fgnk ;h nkgD/ fdb ‘s/ . T[j eJh fuo skp/ BjhA ;B nkJ/ . o'Ad/^e[obkTAd/ oj/ ;B , fdB^g[o^fdB .

nkyao T[jBK d/ iyawK ‘s/ E'Vh e[ wZbQw^gZNh eo fdZsh s/ pj[sk ;fwZso s/ w'j^fgnko B/ touk fbnk . ;kT[D^Gkd'A dhnK oksK dk j[Z;V , T[jBK B{z th nkgD/ SZsV/  ‘s/ b? ufVnk . i/m^jkVQ dh gfzv/ ;kVthA b{n sK T[; tko T[jBK d/ jT[AfenK^jNe'fonK dh sgP nZr/  p/^fj; fijh , p/^pZ; fijh j'Jh ojh ;h .nk;^gk; T[j d'B'A , ftueko ;fwZso sh S'Nh wzih .

E'V/Q e[ fdB ;fwZso ;"Adk ^ikrdk , BkBe/ xo dh fgStkVh fJe rZGo{ j' oj/ w[zv/ B{z d/ydk fojk . wzih T[;dh pkjh^Gko T[jd/ bkr/ yVQh jzdh/ ;fwZso B/ ;'funk ^eZu/ b/gD dh mzve T[jd/ Bzr/ fgzv/ B{z uzrh uzrh brdh j'Dh nk . go , nk d' uko fdB , fco eJh fdB brksko T[; B{z T[At/ jh ;"Adk t/y , BkB/ s'A nkfyao g[ZS jh fbnk ;h ;fwZso B/ ^ “ pkg{ nkg w[zvk e"D nk a a a J/j G[zi/ eQks'A ;"Adk a a a a< ”

“pyaPk nk bzpVK dk , ifbQnK nkb/ fiZdD dh r'bh uZbh nk nzpo;o , U[dD dk J/ wzi/ ‘s/ BJhA ;[Zsk . fszB whB/Q j' rJ/ . fszB whB/Q j' rJ/ jB .gVQdk ;h yapBh ;ZswhA , yapBhA nZmthA ‘u . UdD dk ;e{b'A th BJhA frnk . e?AQdk ro/iK dh wK a a a ` T[;B/ w[yfsnko  B{z T[; s'A fyZu e/ b? ikD tkb/ nzro//I B{z eZYD bJh GothA fijh rkbQ w/tk f;zx d/ p[ZbK se fsbe nkJh , T[; B/ w;K ekp{ j/m ehsh ;h . ;fwZso B{z fBnkD^wZs ;wM e/ . go , fgSb/ YkJh^fszB wjhfBnK s'A BkB/^BkBh dk d[Zy^dod ;[Dd/^;jkod/ ;fwZso nzdobh pkb^uzubsk fit/A n;b'A jh feXo/ r[zw^r[nku rJh ;h .nrbh d[gfjo T[j BkBe/ xo dh fgStkVh y[Zb/^v[Zb/Q fJjks/ ‘u T[Zrh tZvh^Gkoh fBzw dh ;zxDh SK j/m fvZrhnK d' ‘u'A fJe ‘s/ ik p?mk ;h , r[opayP f;zx dh g[nKdh , T[; s'A nrbh d[gfjo th a a a a fco T[; s'A nrbh th a a a nrbh a a a. 

 u"Eh gk; eoe/ BkBe/ fgzv nkfJnk ;fwZso Bk nkgD/ fgzv tkg; gofsnk , Bk T[;dk wkwk w[yfsnkok bkw s'A ihAT[dk xo w[fVnk .

2

phs/ d;K e[ fdBK dh nkU^rPs tZb fXnkB wkofdnK ;fwZso B/ d/fynk fe T[;d/ pyaP/ Gkn dk nca;'; eoB E'V/Q e[ fizB/ p[ZY/^m/o/ jh nkJ/ ;B , fvrd/^v'bd/ . e'Jh y{zNh nk;o/ s[odk nkfJnk ;h , e'Jh YZeK ‘s/ jZE oZyh . T[j fezBK^fezBK fuo T[; gk; p?md/ oj/ ;B . xo^xo dhnK , d/P^d[BhnK dhnK rZbK^pksK eod/ T[j phs/ nshs s'A b? e/ ftuod/ toswkB se dk g?Avk rkj[zd/ oj/ ;B . fezBk e[M uzrk^wkVk jzrkod/ oj/ ;B . T[; d/ nk;^gk; n?Xo^UXo Nfjbdh^xz[wdh , wNo^rPsh eodh B"itkB w[Yho bJh sK fit/A e[M j'fJnk^tkgfonk jh BjhA ;h ,  fJZe sozBt/A ;kbk p[ZY/ s/ wzik yakbh eoB s'A tZX . fJjBK fdBK ftu e[M fJe yKd/^ghAd/ xoK d/ ;i/^;zto/ , B/sk^B[wk eke/ Io{o nkJ/ ;B , ekoK^ihgK ‘s/ ;tko j'J/ , T[jBK B{z ;fwZso B/ gfjb' edh BjhA ;h d/fynk r[opyP Gkn B{z fwbfdnK . fijV/ nkT[d/A^fwbd/ oj/ ;B gfjbK , fijBK dh T[vhe ofjzdh ;h r[opyP f;zx B{z ;"AfdnK^ikrfdnK , T[j j[D th BjhA ;h nkJ/ . Bk i'frzdo ;Zrb nkfJnk ;h , Bk r[ouoB ozXktk . Bk fbZsoK fgzv s'A gqhsw ;{zj nkfJnk ;h , Bk w{DeK s'A frnkB ;{zj . fJjBK ftZu'A fJe BjhA sK d{ik ,d{ik BjhA sK shik^u"Ek , r[opyP f;zx dhnK ;ZihnK^yZphnK pkjK pD e/ ftuo/ ;B , phsh g"Dh ;dh . w'ofunK^;zrokwK bJh pfDnk^s[fonk fJjBK gziK dk fJZe i[ZN , eJh tko fyzv^ftyao e/ th r[opyaP f;zx dh jt/bh B{z edhA Bjh ;h G[Zfbnk . go j[D a a aj[D d'^YkJh ;kbK s'A wzik wZbh gJ/ pyaP/ Gkn dk jkb^ukb g[ZSD^d/yD th e'Jh BjhA ;h pj[fVnk .

3

;[pj^;t/o/ s'A r[opyP f;zx , ;fwZso B{z E'VQk e[ p/^u?B fijk bZrk . E'VQk e[ BjhA ekcah ;koh bkukorh th SkJh^gZ;oh fd;h T[;d/ w{zj^fujo/ ‘s/ ;fwZso B{z . T[;dh wzih bkr/ e[o;h fyZu e/ p?md/ B/ , T[;B/ Med/^Med/ B/ g[ZS fbnk ^ “ eh rZb n? Gkn a a a nZi a a a nZi .” fJ; s'A nZr/ T[;B{z e'Jh rZb jh BjhA ;[Mh , fe T[;d/ ;kEhnK^;zrhnK dh rZb s'o/ T[;d/ dko{^dowb dh . T[;B{z nZi d/ naypko dhnK ;[oyahnK gVQ e/ ;[DkJ/ , iK eJhnK fdBK s'A fBZs^B/w dh fe;/ th pkDh dh Bk ehsh caowkfJP dk ekoB g[ZS' a a a <r[opyaP f;zx B/ th fit/A ;fwZso s/ nDp'b/ p'b MZN ;wM bJ/ ;B . nkgD/ p[M{z^p[Mz{ eod/ fujo/ ‘s/ jbeh fijh w[;ekD fbnkT[d/A B/ , T[;B/ ;fwZso B{z Yko; d/D tork T[Zso fdZsk ;h ^ “ e[nZS a a aBJhA a aJhA , a a e[ZS BJhA a a JhA a a j'fJnk a a nk a a nk a a w?n a a B{z a a;ZwhA a a a. pZnZ a a ; a a n?w/A a a n?nw/A a a Jh a a u/ns/ a a nkJh a aJh a a iKd/ a a ank a a Unk a a .”

;fwZso dk ;z;k mhe jh fBefbnk ;h .

T[;dk frbQk Y/o ;koh oziP ftu pdb frnk ;h . a a afJe^d'^uko tko BjhA nB/eK tko T[jBK bJh ;G s'A tZX ;[oZfyns f;ZX j'Jh PoBrkj , pyaP/ Gnk jh jt/bh gsk BjhA j[D feT[A ft;ko SZvh ;h , T[;d/ p/bhnK^i'NhdkoK B/ .jt/bhT[A tZX fgzv dk r[odtkok .